Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 326/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 21 kwietnia 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Maciej Pacuda (przewodniczący)
SSN Jolanta Frańczak (sprawozdawca)
SSN Jolanta Strusińska-Żukowska
w sprawie z odwołania I. B.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o zasiłek macierzyński,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 21 kwietnia 2015 r.,
skargi kasacyjnej organu rentowego od wyroku Sądu Okręgowego - Sądu Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w G.
z dnia 6 marca 2014 r.,
1. oddala skargę kasacyjną,
2. zasądza od Zakładu Ubezpieczeń Społecznych na rzecz I. B.
kwotę 120 (sto dwadzieścia) zł tytułem zwrotu kosztów
zastępstwa procesowego w postępowaniu kasacyjnym.
UZASADNIENIE
2
Zakład Ubezpieczeń Społecznych decyzją z dnia 14 lutego 2013 r. przyznał
ubezpieczonej I. B. prawo do zasiłku macierzyńskiego za okres od dnia 26
października 2012 r. do dnia 11 kwietnia 2013 r., przyjmując do ustalenia podstawy
wymiaru świadczenia najniższą podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie
chorobowe, to jest kwotę 450 zł (30% minimalnego wynagrodzenia), a nie jak
zadeklarowała ubezpieczona kwotę 8.742,05 zł. W uzasadnieniu wydanej decyzji
organ rentowy, powołując się na treść art. 49 pkt 1 ustawy z dnia 25 czerwca 1999
r. świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia chorobowego i macierzyństwa
(jednolity tekst: Dz.U. z 2010 r. Nr 77, poz. 512 ze zm.), wskazał, iż podstawę
wymiaru zasiłku macierzyńskiego przysługującego ubezpieczonemu niebędącemu
pracownikiem stanowi przychód za okres 12 miesięcy kalendarzowych
poprzedzających miesiąc, w którym powstała niezdolność do pracy. Jeżeli
niezdolność do pracy powstała w pierwszym miesiącu kalendarzowym
ubezpieczenia chorobowego, podstawę wymiaru zasiłku dla ubezpieczonych, dla
których określono najniższą podstawę wymiaru składek, stanowi najniższa
podstawa wymiaru składek na ubezpieczenie chorobowe.
Ubezpieczona I. B. w odwołaniu od tej decyzji domagała się jej zmiany i
przyjęcia za podstawę wymiaru należnego zasiłku macierzyńskiego zadeklarowanej
przez nią kwoty 8.742,05 zł.
Sąd Rejonowy w G. wyrokiem z dnia 18 czerwca 2013 r. oddalił odwołanie.
Sąd Rejonowy wskazał, że ubezpieczona I. B. prowadzi od dnia 1
października 2012 r. działalność gospodarczą w zakresie handlu […]. Z tym samym
dniem przystąpiła do dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego, deklarując jako
podstawę wymiaru składek na to ubezpieczenie kwotę 8.742,05 zł. W dniu 26
października 2012 r. ubezpieczona urodziła dziecko i wystąpiła z wnioskiem do
organu rentowego o wypłatę zasiłku macierzyńskiego. Zaskarżoną decyzją Zakład
Ubezpieczeń Społecznych przyznał ubezpieczonej prawo do zasiłku
macierzyńskiego za okres od dnia 26 października 2012 r. do dnia 11 kwietnia 2013
r., przyjmując do ustalenia podstawy wymiaru świadczenia najniższą podstawę
wymiaru składek na ubezpieczenie chorobowe, to jest kwotę 450 zł (30%
minimalnego wynagrodzenia). Sąd Rejonowy powołując się na treść art. 29 ust. 1,
3
art. 48 ust. 1 i art. 49 ustawy z dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach
pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa
stwierdził, że wprawdzie ubezpieczona z chwilą rozpoczęcia prowadzenia
działalności gospodarczej zgłosiła się do dobrowolnego ubezpieczenia
chorobowego, deklarując jako podstawę wymiaru składek na to dobrowolne
ubezpieczenie chorobowe kwotę 8.742,05 zł, to jednak w tym samym miesiącu - w
dniu 26 października 2012 r. - urodziła dziecko i wystąpiła z wnioskiem o wypłatę z
tego tytułu zasiłku macierzyńskiego. Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 6 września
2012 r., II UK 36/12 (LEX nr 1218196), przyjął, że podstawę wymiaru zasiłku
macierzyńskiego, do którego prawo powstało w pierwszym miesiącu
kalendarzowym, niepoprzedzonego innym ubezpieczeniem dobrowolnego
ubezpieczenia chorobowego z tytułu prowadzenia działalności gospodarczej,
określa art. 49 pkt 1 ustawy z dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych
z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa, jako najniższą
podstawę wymiaru składek na to ubezpieczenie po odliczeniach, o których mowa w
art. 3 pkt 4 tej ustawy, bez względu na wysokość kwoty zadeklarowanej na
podstawie art. 18 ust. 8 lub 18a ust. 1 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych.
Sąd Rejonowy uwypuklił, że na bazie stanu faktycznego, analogicznego do stanu
faktycznego będącego przedmiotem niniejszego postępowania, Sąd Najwyższy
uznał, iż w efekcie przyjęcia jako podstawy wymiaru zasiłku macierzyńskiego
podstawy wymiaru składki w kwocie zadeklarowanej za pełny miesiąc, w miejsce
wskazanej przez ustawodawcę najniższej podstawy wymiaru składki, przeciętny
stosunek wysokości świadczenia do wniesionej składki pozostałby w oderwaniu od
ustawowych regulatorów sprawiedliwego rozłożenia kosztów świadczeń i
powodował konieczność pokrycia świadczeń z funduszy zebranych przez innych
ubezpieczonych.
Zaskarżając wyrok Sądu Rejonowego w całości, ubezpieczona zarzuciła
naruszenie przepisów prawa materialnego, w szczególności art. 49 pkt 1 ustawy z
dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia
społecznego w razie choroby i macierzyństwa, poprzez jego błędne zastosowanie,
polegające na przyjęciu określonej w nim reguły, mimo iż nie zadeklarowała ona
najniższej podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie chorobowe. Ubezpieczona
4
zarzuciła również błędne niezastosowanie normy art. 49 pkt 2 w związku z art. 52
oraz naruszenie art. 29 ust. 1 w związku z art. 52 i 48 oraz art. 36 ustawy o
świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i
macierzyństwa, poprzez ich błędne zastosowanie skutkujące nieprawidłowym
ustaleniem podstawy wymiaru zasiłku macierzyńskiego w kwocie niższej niż
wynikająca z zadeklarowanych przez nią składek na ubezpieczenie chorobowe.
W toku postępowania przed Sądem Okręgowym ubezpieczona dodatkowo
powołała się na wejście w życie z dniem 1 grudnia 2013 r. przepisu art. 49 ust. 2
ustawy o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby
i macierzyństwa (Dz.U. z 2013 r., poz. 996), który w jej ocenie znajdzie w pełni
zastosowanie do jej sytuacji faktycznej. Podniosła, że treść nowego przepisu jest
efektem wydania w dniu 24 maja 2012 r. wyroku Trybunału Konstytucyjnego w
sprawie P 12/10, gdzie Trybunał orzekł, że art. 48 ust. 2 i art. 52 ustawy o
świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i
macierzyństwa w zakresie, w jakim nie przewidują odpowiedniego stosowania art.
37 ust. 1 tej ustawy przy ustalaniu podstawy wymiaru zasiłków chorobowego i
macierzyńskiego należnych ubezpieczonemu, dobrowolnie podlegającemu
ubezpieczeniu chorobowemu z tytułu prowadzenia pozarolniczej działalności
gospodarczej, którego niezdolność do pracy powstała przed upływem pełnego
miesiąca kalendarzowego ubezpieczenia chorobowego z tego tytułu, w sytuacji gdy
było ono poprzedzone ubezpieczeniem chorobowym z innego tytułu, są niezgodne
z art. 32 ust. 1 w związku z wynikającą z art. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej
zasadą sprawiedliwości społecznej.
Po rozpoznaniu apelacji ubezpieczonej Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 6
marca 2014 r. zmienił zaskarżony wyrok i poprzedzającą go decyzję organu
rentowego w ten sposób, że przyznał ubezpieczonej I. B. prawo do zasiłku
macierzyńskiego za okres od dnia 26 października 2012 r. do dnia 11 kwietnia 2013
r. od zadeklarowanej podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie chorobowe w
wysokości 8.742,05 zł oraz zasądził od Zakładu Ubezpieczeń Społecznych na
rzecz ubezpieczonej kwotę 150 zł tytułem zwrotu kosztów postępowania.
Sąd Okręgowy ustalił, że ubezpieczona I. B. w okresie od dnia 1
października 2011 r. do dnia 6 maja 2012 r. podlegała obowiązkowym
5
ubezpieczeniom społecznym i ubezpieczeniu chorobowemu, jako pracownik
zatrudniony u płatnika składek P. Następnie od dnia 7 maja 2012 r. do dnia 30
września 2012 r. podlegała obowiązkowym ubezpieczeniom społecznym oraz
dobrowolnemu ubezpieczeniu chorobowemu, jako osoba współpracująca przy
prowadzeniu działalności gospodarczej u płatnika składek P. - D. Z kolei od dnia 1
października 2012 r. podlegała obowiązkowym ubezpieczeniom społecznym oraz
dobrowolnemu ubezpieczeniu chorobowemu, jako osoba prowadząca pozarolniczą
działalność gospodarczą. A zatem przystępując z dniem 1 października 2012 r. do
dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego, jako osoba prowadząca pozarolniczą
działalność gospodarczą, ubezpieczona miała już bezpośrednio wcześniej okresy
ubezpieczenia chorobowego z innego tytułu. W związku z tym, w ocenie Sądu
Okręgowego, do ubezpieczonej nie znajdzie zastosowania reguła ustalania
podstawy wymiaru zasiłku macierzyńskiego ustanowiona w art. 49 pkt 1 (od dnia 1
grudnia 2013 r. to art. 49 ust. 1 pkt 1) w zw. z art. 52 ustawy z dnia 25 czerwca
1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia chorobowego i
macierzyństwa (jednolity tekst: Dz.U. z 2014 r., poz. 159). Ustawa ta w przypadku
powstania niezdolności do pracy w pierwszym miesiącu kalendarzowym aktualnego
ubezpieczenia chorobowego różnicuje sposób ustalania wysokości zasiłków w
zależności od tego, czy ubezpieczony podlega temu ubezpieczeniu obowiązkowo z
tytułu pozostawania w stosunku pracy, czy też został nimi objęty na zasadach
dobrowolności z tytułu prowadzenia działalności gospodarczej. Do pierwszej
wymienionej sytuacji zastosowanie znajduje zasada określona w art. 37 ust. 1
cytowanej powyżej ustawy, zgodnie z którym podstawę wymiaru zasiłku
chorobowego stanowi wynagrodzenie, które ubezpieczony będący pracownikiem
osiągnąłby, gdyby pracował pełny miesiąc kalendarzowy. Przepis art. 48 ustawy
zmieniający zasady ustalania podstawy wymiaru zasiłków przysługujących
ubezpieczonym niebędącym pracownikami, w ust. 2 (podobnie jak art. 52) ustawy
nie odsyłał do odpowiedniego stosowania tej zasady w stosunku do osób
niebędących pracownikami. To zróżnicowanie sytuacji ubezpieczonych, będących
pracownikami oraz ubezpieczonych dobrowolnie zakwestionował Trybunał
Konstytucyjny w wyroku z dnia 24 maja 2012 r., P 12/10 (OTK - A nr 5, poz. 52) w
odniesieniu do tych osób prowadzących działalność gospodarczą, których
6
dobrowolne ubezpieczenie chorobowe z tytułu prowadzenia takiej działalności
poprzedzone było - bezpośrednio, albo z krótką przerwą - ubezpieczeniem
chorobowym z innego tytułu. W motywach tego wyroku Trybunał stwierdził, że
zmiana tytułu ubezpieczenia chorobowego nie przerywa jego biegu, a osoba
rzetelnie uiszczająca składki pozostaje ubezpieczona niezależnie od tytułu z
jakiego składki te odprowadza, istotne jest tylko podleganie ubezpieczeniu
chorobowemu oraz ponoszenie ciężaru ekonomicznego składek na nie przez
określony czas. Za niedopuszczalne Trybunał uznał różnicowanie wysokości
zasiłków należnych ubezpieczonym, wynikające tylko ze zmiany tytułu
ubezpieczenia. Sąd Okręgowy uwypuklił, że stwierdzenie przez Trybunał
niekonstytucyjności art. 48 ust. 2 ustawy o świadczeniach pieniężnych z
ubezpieczenia chorobowego i macierzyństwa nakazywało dokonanie wykładni art.
49 pkt 1 tej ustawy w ten sposób, że przepis ten reguluje ustalanie wysokości
zasiłku chorobowego dla osób przystępujących do dobrowolnego ubezpieczenia
chorobowego z tytułu prowadzenia działalności gospodarczej po raz pierwszy. Jego
zakresem nie są natomiast objęte osoby, których dobrowolne ubezpieczenie
chorobowe było poprzedzone - tak jak w przypadku I. B. - ubezpieczeniem
chorobowym z innego tytułu. Takie rozumienie tego przepisu znalazło
odzwierciedlenie w nowym brzmieniu art. 49 ustawy o świadczeniach pieniężnych z
ubezpieczenia chorobowego i macierzyństwa, obowiązującym od 1 grudnia 2013 r.,
który w dodanym ust. 2 przewiduje, że jeżeli niezdolność do pracy powstała przed
upływem pełnego miesiąca kalendarzowego ubezpieczenia chorobowego, a okres
ubezpieczenia chorobowego rozpoczął się nie później niż 30 dni od ustania
ubezpieczenia chorobowego z innego tytułu, przy ustalaniu podstawy wymiaru
zasiłku chorobowego stosuje się odpowiednio przepis art. 37 ust. 1 ustawy. W
związku z powyższym, w ocenie Sądu Okręgowego, należało uznać, że Sąd
pierwszej instancji dokonał niewłaściwej interpretacji obowiązujących przepisów
ustawy. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 września 2012 r., II UK 36/12 dotyczył
innych okoliczności faktycznych, a to wysokości zasiłku macierzyńskiego, do
którego prawo powstało w pierwszym miesiącu kalendarzowym niepoprzedzonego
innym ubezpieczeniem dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego z tytułu
prowadzenia działalności gospodarczej i dlatego nie znajduje zastosowania w
7
niniejszej sprawie. Sumując powyższe, Sąd Okręgowy uznał, że ubezpieczona ma
prawo do wyliczenia zasiłku macierzyńskiego za okres od dnia 26 października
2012 r. do dnia 11 kwietnia 2013 r. od zadeklarowanej przez nią podstawy wymiaru
składek na ubezpieczenie chorobowe, a to kwoty 8.742,05 zł, która mieści się w
granicach określonych w art. 20 ust. 3 ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych, a nie od najniższej podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie
chorobowe.
Skarga kasacyjna organu rentowego, obejmująca wyrok Sądu drugiej
instancji w całości, z wnioskiem o jego uchylenie i orzeczenie co do istoty sprawy
przez oddalenie odwołania lub jego uchylenie i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania Sądowi drugiej instancji, została oparta na obydwu podstawach
kasacyjnych. Skarżący Zakład Ubezpieczeń Społecznych zarzucił naruszenie
prawa materialnego polegające na wadliwym przyjęciu przez Sąd drugiej instancji,
że do obliczenia wysokości zasiłku macierzyńskiego przysługującego
ubezpieczonej należy stosować przepis art. 49 ust. 2 ustawy z dnia 25 czerwca
1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby
i macierzyństwa w brzmieniu obowiązującym od dnia 1 grudnia 2013 r., który to
przepis został dodany na podstawie przepisów ustawy z dnia 21 czerwca 2013 r. o
zmianie ustawy o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie
choroby i macierzyństwa (Dz.U. z 2013 r., poz. 996), podczas, gdy zaskarżona
przez ubezpieczoną decyzja została wydana w dniu 14 lutego 2013 r., a wyrok
Sądu pierwszej instancji w dniu 18 czerwca 2013 r. A zatem w dacie, kiedy przepis
art. 49 ust. 2 ustawy zasiłkowej nie obowiązywał. Skarżący zarzucił ponadto
pominięcie przez Sąd drugiej instancji reguły wynikającej z art. 49 pkt 1 (od dnia 1
grudnia 2013 r. to art. 49 ust. 1 pkt 1) ustawy o świadczeniach pieniężnych z
ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa, z której wynika, że
wobec ubezpieczonej należy zastosować najniższą podstawę wymiaru składek na
ubezpieczenie chorobowe oraz naruszenie art. 18a ust. 1 ustawy z dnia 13
października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z
2013 r., poz. 1442, obecnie Dz.U. z 2015 r., poz. 121) poprzez niezastosowanie
tego przepisu wobec osoby rozpoczynającej działalność gospodarczą, dla której
ustawowo określono najniższą podstawę wymiaru składek ze względu na
8
zaistnienie ryzyka ubezpieczenia chorobowego przed upływem pierwszego
miesiąca ubezpieczenia i obowiązywania w okresie pierwszych 24 miesięcy
prowadzenia działalności gospodarczej ustawowo określonej dolnej wartości
podstawy wymiaru składki ubezpieczeniowej na poziomie 30% kwoty minimalnego
wynagrodzenia. Skarżący wskazał, że Sąd drugiej instancji pominął przepis art. 48
ust. 1 i 2 oraz art. 36 ust. 2 ustawy zasiłkowej, który to przepis może mieć
zastosowanie do ustalenia podstawy wymiaru zasiłku chorobowego
przysługującego ubezpieczonemu niebędącego pracownikiem, w przypadku
stwierdzenia, że niezdolność do pracy nie powstała w pierwszym miesiącu
kalendarzowym ubezpieczenia chorobowego z uwagi na fakt, że ubezpieczona
podlegała dobrowolnie ubezpieczeniom chorobowym z tytułu zgłoszenia do tego
ubezpieczenia jako osoba współpracująca, począwszy od dnia 7 maja 2012 r. do
dnia 30 września 2012 r., poprzez pominięcie przy ustalaniu podstawy wymiaru
zasiłku macierzyńskiego dla ubezpieczonej przychodu uzyskiwanego przez nią za
pełne miesiące podlegania dobrowolnie ubezpieczeniu chorobowemu z
uwzględnieniem okresu podlegania temu ubezpieczeniu jako osoba
współpracująca.
W ramach drugiej podstawy kasacyjnej organ rentowy wskazał na
naruszenie art. 328 § 2 k.p.c. w związku z art. 378 § 1 k.p.c. i art. 382 k.p.c.
poprzez nierozpoznanie przez Sąd drugiej instancji części zarzutów apelacji i
wyjście poza zakres decyzji oraz apelacji poprzez dokonanie oceny stanu
faktycznego na podstawie przepisów obowiązujących po dacie wydania przez Sąd
pierwszej instancji wyroku, czyli obowiązujących w dacie rozpoznania apelacji.
W odpowiedzi na skargę kasacyjną ubezpieczona wniosła o odrzucenie
skargi, ewentualnie o jej oddalenie i zasądzenie kosztów postępowania
kasacyjnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna podlega oddaleniu, gdyż rozstrzygnięcie Sądu drugiej
instancji odpowiada prawu. Nieuzasadniony jest zarzut naruszenia art. 378 § 1
k.p.c. przez jego niezastosowanie i rozpoznanie sprawy poza granicami apelacji.
9
Uwzględnić bowiem należy, że sąd drugiej instancji rozpoznający sprawę na skutek
apelacji nie jest związany przedstawionymi w niej zarzutami dotyczącymi
naruszenia prawa materialnego (por. uchwałę składu siedmiu sędziów Sądu
Najwyższego z dnia 31 stycznia 2008 r., III CZP 49/07, OSNC 2008 nr 6, poz. 55).
Sąd odwoławczy ma zawsze obowiązek dokonania ustaleń faktycznych, co
umożliwia temu sądowi - stając się zarazem jego obowiązkiem - ustalenie podstawy
prawnej wyroku, a więc dobór właściwego przepisu prawa materialnego, jego
wykładnię oraz podjęcie aktu subsumpcji. Sąd odwoławczy - bez względu na
stanowisko stron oraz zakres zarzutów - powinien zastosować właściwe przepisy
prawa materialnego, a więc także usunąć ewentualne błędy prawne sądu pierwszej
instancji, niezależnie od tego, czy zostały wytknięte w apelacji (por. wyroki Sądu
Najwyższego: z dnia 13 listopada 2014 r., V CNP 8/14, LEX nr 1622336; z dnia 8
października 2014 r., III UK 14/14, LEX nr 1541060; z dnia 4 września 2014 r., I PK
25/14, LEX 1511376; z dnia 15 maja 2014 r., II CSK 345/13, LEX nr 1477432 oraz
postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 19 grudnia 2013 r., II CNP 35/13, LEX nr
1433601). W konsekwencji, sąd drugiej instancji może - a jeżeli je dostrzeże, to
powinien - naprawić wszystkie stwierdzone w postępowaniu apelacyjnym
naruszenia prawa materialnego przez sąd pierwszej instancji, nawet jeśli nie
zostały wytknięte w apelacji, pod warunkiem, że mieszczą się w granicach
zaskarżenia (por. wyrok Sądu Najwyższego z 23 lutego 2006 r., II CSK 132/05,
LEX nr 189904). Z ustanowionego w art. 378 § 1 k.p.c. obowiązku rozpoznania
sprawy w granicach apelacji nie wynika konieczność osobnego omówienia przez
sąd w uzasadnieniu wyroku każdego argumentu podniesionego w apelacji. Za
wystarczające należy uznać odniesienie się do sformułowanych w apelacji
zarzutów i wniosków w sposób wskazujący na to, że zostały one przez sąd drugiej
instancji w całości rozważone przed wydaniem orzeczenia (wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 4 września 2014 r., II CSK 478/13, LEX nr 1545029).
W świetle powyższego nie znajduje uzasadnienia zarzut naruszenia art. 328
§ 2 k.p.c. w związku z 382 k.p.c., gdyż Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 4 września
2014 r., II CSK 478/13 (LEX nr 1545029) wskazał, że zarzut naruszenia art. 382
k.p.c. może wypełniać podstawę kasacyjną przewidzianą w art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c.
tylko w wypadku pominięcia przez sąd drugiej instancji części zebranego w sprawie
10
materiału, w związku z czym strona powołująca się na naruszenie tego przepisu
powinna wskazać materiał dowodowy, który został przez sąd drugiej instancji
pominięty przy wydaniu wyroku i wykazać, że popełnione uchybienie mogło mieć
wpływ na wynik sprawy. Sytuacja taka nie miała miejsca w rozpoznawanej sprawie,
bowiem Sąd Okręgowy, aby prawidłowo zastosować prawo materialne dokonał
dodatkowych ustaleń faktycznych, nie pomijając przy tym ustaleń dokonanych
przez Sąd Rejonowy oraz nie wychodząc poza zakres zaskarżonej decyzji. Godzi
się również zauważyć, że naruszenie art. 328 § 2 k.p.c. może stanowić podstawę
skargi kasacyjnej tylko o tyle, o ile uzasadnienie zaskarżonego wyroku nie pozwala
na kontrolę kasacyjną tego orzeczenia. Tylko bowiem w takim wypadku uchybienie
art. 328 § 2 k.p.c. może być uznane za mogące mieć - w rozumieniu art. 3983
§ 1
pkt 2 k.p.c. - wpływ na wynik sprawy (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 3
października 2012 r., II PK 64/12, LEX nr 1243026 i powołane w nim orzecznictwo).
Uzasadnienie Sądu drugiej instancji zostało zredagowane w sposób umożliwiający
stwierdzenie, jakie ustalenia, co do faktów i ocena prawna zadecydowały o wyniku
postępowania w sprawie, a odmienne twierdzenie skarżącego w tej kwestii nie
znajduje uzasadnienia i zmierza do zakwestionowania wykładni prawa
materialnego dokonanego zaskarżonym wyrokiem.
Ustosunkowując się do podniesionych w skardze zarzutów prawa
materialnego wskazać należy, że przy ustalaniu podstawy wymiaru zasiłku
macierzyńskiego przysługującego osobie ubezpieczonej niebędącej pracownikiem,
w tym prowadzącej pozarolniczą działalność gospodarczą na podstawie przepisów
o działalności gospodarczej, stosuje się art. 48 - 52 ustawy z dnia 25 czerwca o
świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i
macierzyństwa (jednolity tekst: Dz.U. z 2014 r., poz. 159) oraz - na podstawie art.
52 - odpowiednio przepisy tej ustawy dotyczące sposobu określania podstawy
wymiaru zasiłku ubezpieczonym pracownikom. W odniesieniu do zasiłku
macierzyńskiego są to art. 36 ust. 2 - 4, art. 38 ust. 1, art. 42, art. 43, art. 48 ust. 1
oraz art. 49 i art. 50, przy czym należy uwzględnić, że ubezpieczenie chorobowe
osób prowadzących działalność gospodarczą jest ubezpieczeniem dobrowolnym.
Stosownie do art. 48 ust. 1 wskazanej ustawy, zasiłek oblicza się od kwoty
przychodu osiągniętego z tytułu prowadzenia działalności gospodarczej. W
11
zależności od czasu upływającego od chwili rozpoczęcia działalności do chwili
zaistnienia ryzyka ubezpieczenia i powstania prawa do świadczeń, za podstawę
wymiaru zasiłku macierzyńskiego przyjmuje się albo przychód za okres 12 miesięcy
(art. 48 ust. 1), albo przychód osiągnięty w krótszym okresie, jeżeli przesłanka
prawa do świadczeń z ubezpieczenia wypełniła się przed upływem 12 miesięcy
prowadzenia działalności. Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 6 września 2012 r., II UK
36/12 (LEX nr 1218196) stwierdził, że wyłącznie w stosunku do ubezpieczonych,
których prawo do zasiłku macierzyńskiego powstało w pierwszym miesiącu
kalendarzowym dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego, niepoprzedzonego
innym ubezpieczeniem chorobowym podstawę wymiaru zasiłku macierzyńskiego
określa art. 49 pkt 1 ustawy z dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych
z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa, jako najniższą
podstawę wymiaru składek na to ubezpieczenie po odliczeniach, o których mowa w
art. 3 pkt 4 tej ustawy, bez względu na wysokość kwoty zadeklarowanej na
podstawie art. 18 ust. 8 lub 18a ust. 1 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych.
Tymczasem jak wynika z ustaleń Sądu drugiej instancji poczynionych w sprawie,
ubezpieczona I. B. przed dniem 1 października 2012 r. podlegała dobrowolnemu
ubezpieczeniu chorobowemu z tytułu współpracy przy prowadzeniu działalności
gospodarczej, a ubezpieczenie to bezpośrednio poprzedzało podleganie
ubezpieczonej obowiązkowi ubezpieczenia społecznego z tytułu pozostawania w
stosunku pracy.
W tych realiach prawidłowo Sąd drugiej instancji przyjął, że zakresem art. 49
pkt 1 (obecnie art. 49 ust. 1 pkt 1) ustawy o świadczeniach pieniężnych z
ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa nie są objęte osoby,
których dobrowolne ubezpieczenie chorobowe z tytułu prowadzenia działalności
gospodarczej było poprzedzone - bezpośrednio lub z przerwą nie dłuższą niż
określona w art. 4 ust. 2 tej ustawy - ubezpieczeniem chorobowym z innego tytułu.
Zróżnicowanie sytuacji ubezpieczonych będących pracownikami oraz
ubezpieczonych dobrowolnie zakwestionował bowiem Trybunał Konstytucyjny w
wyroku z dnia 24 maja 2012 r., P 12/10 (OTK-A 2012 nr 5, poz. 52) w odniesieniu
do tych osób prowadzących działalność gospodarczą, których dobrowolne
ubezpieczenie chorobowe z tytułu prowadzenia takiej działalności poprzedzone
12
było - bezpośrednio, albo z krótką przerwą - ubezpieczeniem chorobowym z innego
tytułu, w szczególności z tytułu pozostawania w stosunku pracy. Trybunał
Konstytucyjny orzekł, że art. 48 ust. 2 i art. 52 ustawy zasiłkowej w zakresie, w
jakim nie przewidują odpowiedniego stosowania art. 37 ust. 1 tej ustawy przy
ustalaniu podstawy wymiaru zasiłków chorobowego i macierzyńskiego należnych
ubezpieczonemu, dobrowolnie podlegającemu ubezpieczeniu chorobowemu z
tytułu prowadzenia pozarolniczej działalności gospodarczej, którego niezdolność do
pracy powstała przed upływem pełnego miesiąca kalendarzowego ubezpieczenia
chorobowego z tego tytułu, w sytuacji gdy było ono poprzedzone ubezpieczeniem
chorobowym z innego tytułu, są niezgodne z art. 32 ust. 1 w związku z wynikającą z
art. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej zasadą sprawiedliwości społecznej. W
motywach tego wyroku Trybunał stwierdził, że zmiana tytułu ubezpieczenia
chorobowego nie przerywa jego biegu, a osoba rzetelnie uiszczająca składki
pozostaje ubezpieczona niezależnie od tytułu, z jakiego te składki odprowadza. Z
punktu widzenia prawa do zasiłku chorobowego w określonej wysokości, istotne
jest podleganie ubezpieczeniu chorobowemu oraz ponoszenie ciężaru
ekonomicznego składek na nie (ich terminowe opłacanie przez osobę prowadzącą
działalność gospodarczą albo potrącanie z wynagrodzenia pracownika) przez
określony czas. Niedopuszczalne jest natomiast różnicowanie wysokości zasiłków
należnych ubezpieczonym, wynikające tylko ze zmiany tytułu ubezpieczenia. W
konsekwencji niedopuszczalna jest sytuacja, w której obywatel zmieniający tytuł
ubezpieczenia, w razie niezdolności do pracy z powodu choroby przed upływem
pełnego miesiąca kalendarzowego ubezpieczenia chorobowego z nowego tytułu,
otrzymuje świadczenie rażąco niższe od świadczenia, na które uczciwie
„zapracował” potrąconymi z jego wynagrodzenia składkami za poprzedni okres
(okresy) ubezpieczenia, znajdując się w sytuacji gorszej nie tylko od pracownika,
który podlegał ubezpieczeniu chorobowemu krócej niż miesiąc, ale nawet od byłego
pracownika, który w pewnych okolicznościach ma prawo do zasiłku również po
ustaniu ubezpieczenia. Jednocześnie Trybunał Konstytucyjny zajął stanowisko, że
zaskarżone przepisy, w zakresie objętym wyrokiem, tracą domniemanie
konstytucyjności i powinny być stosowane przez organy państwa, w szczególności
przez sądy, w sposób zgodny z Konstytucją. Mając na uwadze powyższą
13
konstatację Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 3 października 2013 r., II UK 96/13
(OSNP 2014 nr 9, poz. 133) wskazał, że stwierdzenie przez Trybunał
niekonstytucyjności art. 48 ust. 2 ustawy z dnia 25 czerwca 1999 r. o
świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i
macierzyństwa w zakresie określonym w wyroku z dnia 24 maja 2012 r., P 12/10,
nakazywało dokonanie wykładni art. 49 pkt 1 tej ustawy, zgodnie z którą przepis ten
reguluje ustalanie wysokości zasiłku chorobowego dla osób przystępujących do
dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego z tytułu prowadzenia działalności
gospodarczej po raz pierwszy. Jego zakresem nie są natomiast objęte osoby,
których dobrowolne ubezpieczenie chorobowe z tytułu takiej działalności było
poprzedzone - bezpośrednio lub z przerwą nie dłuższą niż określona w art. 4 ust. 2
ustawy - ubezpieczeniem chorobowym z innego tytułu. Celem dostosowania
systemu prawa do wyroku Trybunału Konstytucyjnego - ustawą z dnia 21 czerwca
2013 r. o zmianie ustawy o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia
społecznego w razie choroby i macierzyństwa (Dz.U. z 2013 r., poz. 996) dokonano
zmiany art. 49 ustawy zasiłkowej w ten sposób, że do art. 49 dodano ust. 2 zgodnie
z którym, jeżeli niezdolność do pracy powstała przed upływem pełnego miesiąca
kalendarzowego ubezpieczenia chorobowego, a okres ubezpieczenia chorobowego
rozpoczął się nie później niż 30 dni od ustania ubezpieczenia chorobowego z
innego tytułu, przy ustaleniu podstawy wymiaru zasiłku chorobowego stosuje się
odpowiednio przepis art. 37 ust. 1.
Wbrew odmiennemu twierdzeniu skarżącego, Sąd drugiej instancji nie
zastosował wprost art. 49 ust. 2 ustawy zasiłkowej, który wszedł w życie z dniem 1
grudnia 2013 r. (Dz.U. 2013, poz. 996) a jedynie, co wynika z wyroku Sądu
Najwyższego z dnia 3 października 2013 r., II UK 96/13, dokonał wykładni art. 49
pkt 1 (obecnie art. 49 ust. 1 pkt 1) tej ustawy mając na względzie wyrok Trybunału
Konstytucyjnego z dnia 24 maja 2012 r., P 12/10 oraz okoliczność, że
ubezpieczona od dnia 1 października 2011 r. do dnia 26 października 2012 r.
nieprzerwane podlegała ubezpieczeniu chorobowemu na podstawie różnych
tytułów ubezpieczenia. Podkreślenia wymaga, iż art. 49 pkt 1 ustawy obejmował
swym zakresem wyłącznie przypadki, kiedy prawo do zasiłku macierzyńskiego
powstało w pierwszym miesiącu kalendarzowym dobrowolnego ubezpieczenia
14
chorobowego, niepoprzedzonego innym ubezpieczeniem chorobowym (por. wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 28 sierpnia 2012 r., II UK 34/12, OSNP 2013 nr 15-16,
poz. 184).
Z niekwestionowanych ustaleń Sądu Okręgowego, którymi na podstawie art.
39813
§ 2 k.p.c. Sąd Najwyższy jest związany, wynika, że ubezpieczona podlegała
od dnia 1 października 2011 r. do dnia 6 maja 2012 r. obowiązkowemu
ubezpieczeniu chorobowemu z tytułu stosunku pracy, a następnie od dnia 7 maja
do dnia 30 września dobrowolnemu ubezpieczeniu chorobowemu z tytułu
współpracy przy prowadzeniu działalności gospodarczej oraz od dnia 1
października 2012 r. z uwagi na prowadzenie pozarolniczej działalności
gospodarczej. Prawodawca w art. 3 ustawy z dnia 25 czerwca 1999 r. o
świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i
macierzyństwa zdefiniował tytuł ubezpieczenia chorobowego jako zatrudnienie lub
inną działalność, których podjęcie rodzi obowiązek ubezpieczenia chorobowego lub
uprawnienie do objęcia tym ubezpieczeniem na zasadach dobrowolności w
rozumieniu przepisów ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych (por. uchwałę
Sądu Najwyższego z dnia 12 czerwca 2002 r., III UZP 4/02, OSNP 2002 nr 24, poz.
601). Odwołując się do art. 11 w związku z art. 13 ustawy z dnia 13 października
1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2015 r., poz.
121 ) stwierdzić zatem należy, że od dnia 1 października 2011 r. ubezpieczona
podlegała nieprzerwanie ubezpieczeniu chorobowemu na podstawie różnych
tytułów do objęcia tym ubezpieczeniem i tym samym nieprawidłowe było przyjęcie
przez skarżącego do ustalenia podstawy wymiaru zasiłku macierzyńskiego
ubezpieczonej najniższej podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie chorobowe,
a nie kwoty zadeklarowanej przez ubezpieczoną jako podstawę wymiaru składek
na ubezpieczenie społeczne. Jednocześnie godzi się zauważyć, że Sąd Najwyższy
w wyroku z dnia 12 kwietnia 2012 r., I UK 350/11 (LEX nr 1215610) przyjął, że
powszechnie wypowiadane są sądy, dopuszczające stosowanie wnioskowania per
analogiam w przypadkach, gdy ustawodawca wprost nie uregulował danej sytuacji.
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c. orzekł jak w
sentencji wyroku.
15
O kosztach postępowania kasacyjnego orzeczono na podstawie art. 98 § 1
k.p.c. w związku z art. 39821
k.p.c. oraz przepisów rozporządzenia Ministra
Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. sprawie opłat za czynności radców
prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej
udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu (jednolity tekst: Dz.U. z
2013 r., poz. 490).