Pełny tekst orzeczenia

POSTANOWIENIE

Dnia 6 lipca 2016 r.

Sąd Okręgowy w Kielcach II Wydział Cywilny Odwoławczy

w składzie następującym:

Przewodniczący: SSO Rafał Adamczyk

Sędziowie: SSO Elżbieta Ciesielska

SSO Hubert Wicik (spr.)

Protokolant: starszy protokolant Beata Wodecka

po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 6 lipca 2016 r. sprawy

z wniosku Kółka Rolniczego w G.

z udziałem Gminy O., W. Ł., J. Ż., K. T., N. Ł., M. Ż. (1), T. G.

o stwierdzenie nabycia własności nieruchomości

na skutek apelacji wnioskodawcy

od postanowienia Sądu Rejonowego w Opatowie

z dnia 10 listopada 2015 r. sygn. akt I Ns 849/15

postanawia: oddalić apelację, orzec, że wnioskodawca i uczestnicy ponoszą koszty postępowania apelacyjnego związane ze swoim udziałem w sprawie.

Sygn. akt II Ca 473/16

UZASADNIENIE

Postanowieniem z dnia 10 listopada 2015 roku, sygn. akt I Ns 849/15, Sąd Rejonowy w Opatowie oddalił wniosek Kółka Rolniczego w G. o stwierdzenie nabycia własności nieruchomości położonej w obrębie wsi G., gmina O. oznaczonej jako działki nr (...) o pow. 1 ha (przed scaleniem gruntów wsi G. oznaczonych jako działka nr (...) o pow. 1,21 ha) (pkt I) oraz orzekł, że wnioskodawca i uczestnicy ponoszą koszty związane ze swoim udziałem w sprawie (pkt II).

Sąd Rejonowy ustalił, że działki oznaczone nr (...) o pow. 3.960 m ^{( 2)} oraz nr (...) o pow. 2.440 m ^{( 2)} przed scaleniem gruntów we wsi G. oznaczone były jednym numerem (...). Nieruchomość oznaczona nr (...) (poprzednio (...)) na podstawie umowy zawartej w formie aktu notarialnego z dnia 25 marca 1971 roku kupiona została przez Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w O. w imieniu i na rzecz Skarbu Państwa od K. Z., S. Z. i Z. K.. Zatem na podstawie przedmiotowej umowy sprzedaży właścicielem działek nr (...) stał się Skarb Państwa. Z kolei zgodnie z decyzją Wojewody (...) z dnia 25 października 1991 roku, (...) działki nr (...) stanowią własność Gminy O.. Nieruchomość ta nie była objęta postępowaniem uwłaszczeniowym w trybie ustawy z dnia 26 października 1971 roku o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych. Dla wskazanej nieruchomości Sąd Rejonowy w Sandomierzu prowadzi księgę wieczystą nr (...).

Po dokonaniu powyższych ustaleń Sąd Rejonowy powołał się na przepisy art. 1 i art. 3 ustawy z dnia 26 października 1971 roku o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych, wyjaśniając, że dla nabycia własności nieruchomości w trybie tej ustawy koniecznym było spełnienie czterech przesłanek. Po pierwsze - nieruchomość musiała wchodzić w skład gospodarstwa rolnego, po drugie - osoby ubiegające się o nabycie własności musiały być rolnikami, po trzecie - posiadanie nieruchomości musiało mieć charakter samoistny i po czwarte - objęcie w posiadanie tej nieruchomości powinno było nastąpić na podstawie zawartej bez zachowania przewidzianej prawem formy umowy o przeniesieniu własności, o zniesieniu współwłasności albo umowy o dział spadku. Najistotniejszym jednak jest to, że przepisów tej ustawy nie stosuje się do nieruchomości stanowiących własność Skarbu Państwa. Zatem wniosek złożony w sprawie nie mógł być uwzględniony, ponieważ sporna nieruchomość miała w dacie 4 listopada 1971 roku uregulowany stan prawny, jak też stanowiła własność Skarbu Państwa zgodnie z umową sprzedaży z dnia 25 marca 1971 troku. Sąd Rejonowy ubocznie stwierdził, że wnioskodawca nie spełnia także pozostałych przesłanek wymaganych do nabycia własności nieruchomości, bowiem Kółka Rolniczego w G. nie można uznać za rolnika, gdyż jest to społeczno – zawodowa organizacja rolników, a nie osoba fizyczna. Nie wykazano też samoistnego posiadania spornej nieruchomości przez Kółko Rolnicze w G. w dacie 4 listopada 1971 roku, ani nie wskazano, na podstawie jakich nieformalnych umów działki te zostały nabyte. Sąd powołał się tu na zeznania świadka J. A., który wskazywał jako właściciela działek K. Z.. Zauważono także, że członkiem zarządu Kółka Rolniczego w G. był w dacie 4 listopada 1971 roku S. Z., który sprzedał tę nieruchomość w dniu 25 marca 1971 roku Skarbowi Państwa. Zatem członkowie zarządu Kółka Rolniczego w G. mieli świadomość zależnego charakteru posiadania nieruchomości. Dalej Sąd raz jeszcze podkreślił, że nieruchomość objęta wnioskiem miała w dacie 4 listopada 1971 roku uregulowany stan prawny, a Kółko Rolnicze w G. nie udowodniło wbrew ciężarowi dowodu z art. 6 k.c., że własność nieruchomości nie została przeniesiona na Skarb Państwa z uwagi na nieuiszczenie ceny zakupu. O kosztach postępowania orzeczono na podstawie art. 520 § 1 k.p.c. (k.122-127)

Apelację od powyższego postanowienia wywiodło Kółko Rolnicze w G., zarzucając Sądowi Rejonowemu niewyjaśnienie wszystkich okoliczności faktycznych istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy, a w szczególności – niewyjaśnienie, w jakich okolicznościach doszło do sporządzenia aktu notarialnego z dnia 25 marca 1971 roku, Rep.(...)przez notariusza S. R.. Wnioskodawca zacytował istotne jego zdaniem postanowienia tej umowy, przywołując treść jej § 2, § 5 -7, stwierdzając, że Skarb Państwa nie wypłacił sprzedającym ceny wynoszącej 8.742 zł, nie wszedł w posiadanie działki nr (...) o pow. 1 ha, nie założono też zbioru dokumentów dla tej nieruchomości, ani nie ujawniono przejścia (własności) nieruchomości na rzecz Skarbu Państwa. W uzasadnieniu tego zarzutu wnioskodawca stwierdził że składał pismo z informacją uzyskaną ze Starostwa Powiatowego w O. w dniu 27 listopada 2011 roku, z której wynika, że stan prawny nieruchomości objętej księgą wieczystą (...) nie został uregulowany w trybie ustawy z dnia 26 października 1971 roku o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych. Wskazywał, że w dniach 27-31 marca 1960 roku władającymi działką nr (...) byli spadkobiercy J. Z., a działka ta zapisana była w rejestrach ewidencji gruntów wsi G. pod poz. (...). W roku 1980 z poz. (...) została odłączona działka nr (...) o pow. 1,21 ha do poz. (...) Spółdzielni Kółek Rolniczych (...), a po scaleniu gruntów wsi G. działkę nr (...) oznaczono jako działkę nr (...) o pow. 1 ha. Według apelującego, decyzja Wojewody (...) z dnia 25 października 1991 roku, G.III- (...) o komunalizacji spornej nieruchomości została wydana z rażącym naruszeniem ustawy z dnia 10 maja 1990 roku, ustawy z dnia 8 października 1982 roku i z dnia 11 października 1982 roku o społeczno – zawodowych organizacjach rolników. Wnioskodawca twierdził, że Kółko Rolnicze w G. jest od 1963 roku posiadaczem samoistnym działki nr (...) – obecnie nr(...). W drugim z podniesionych zarzutów wskazywano na naruszenie przepisów postępowania poprzez nierozpoznanie wniosków o ustanowienie adwokata z urzędu złożonych ze względu na stan zdrowia i niepełnosprawność znaczną członków zarządu Kółka oraz brak środków pieniężnych na wynajęcie profesjonalnego pełnomocnika, który powoła właściwe dowody i przepisy prawa oraz sporządzi rzeczowe pod względem dowodowym i prawnym uzasadnienie.

Wskazując na powyższe, wnioskodawca wnosił o uchylenie zaskarżonego postanowienia i przekazanie sprawy Sądowi I instancji do ponownego rozpoznania z udziałem profesjonalnego pełnomocnika oraz o przeprowadzenie dowodów z zeznań wnioskowanych świadków, wskazując jako świadka M. Ż. (2) i z zeznań stron oraz domagał się o ustanowienia pełnomocnika z urzędu. (k.129-132)

Sąd Okręgowy zważył, co następuje :

Apelacja jest bezzasadna.

Sąd Rejonowy w sposób prawidłowy przeprowadził postępowanie dowodowe w sprawie, dokonując oceny wiarygodności i mocy dowodów na podstawie wszechstronnego rozważenia zebranego materiału zgodnie z treścią art. 233 § 1 k.p.c., a następnie dokonując prawidłowej oceny materialnoprawnej ustalonego stanu rzeczy. Dokonane na tej podstawie ustalenia stanu faktycznego Sąd II instancji podziela w całości i przyjmuje jako własne, bez potrzeby ich szczegółowego omawiania. W postępowaniu apelacyjnym uzupełniono materiał dowodowy jedynie poprzez dopuszczenie dowodu z dokumentów znajdujących się w aktach sprawy Sądu Rejonowego w Ostrowcu Świętokrzyskim, sygn. akt VI Ns 20/13 w postaci: decyzji Wojewody (...) z dnia 25 października 1991 roku, G.III- (...) - k. 39; karty inwentaryzacyjnej załączonej do w/w decyzji – k. 40; postanowienia Sądu Rejonowego w Ostrowcu Świętokrzyskim z dnia 27 lutego 2013 roku oddalającego wniosek o zasiedzenie wraz z uzasadnieniem - k. 275, 278-292; apelacji – k. 294-302; postanowienia Sądu Okręgowego w Kielcach z dnia 21 listopada 2014 roku, sygn. akt II Ca 474/14 wraz z uzasadnieniem - k. 471 i 473-477. Te dodatkowe dowody „dopełniają” obraz historii przedmiotowej nieruchomości, jej posiadania i stanu prawnego, dają też pełniejsze wyobrażenie o charakterze władania nią przez wnioskodawcę oraz o zainteresowaniu nie tylko Kółka Rolniczego w G., ale i osobiście J. T. regulacją jej stanu prawnego, wreszcie świadczą o tym, że wnioskodawca podejmie różne kroki prawne w celu regulacji stanu prawnego tej nieruchomości i próba tej regulacji w trybie ustawy uwłaszczeniowej nie jest bynajmniej ani pierwszym ani też jedynym podawanym przez niego sposobem uregulowania tego stanu prawnego, a tym samym pozbawienia Skarbu Państwa (a obecnie Gminy O.) własności tej nieruchomości.

W wywiedzionej apelacji pierwszy z zarzutów dotyczył błędnej oceny i przypisania błędnego znaczenia dowodowi w postaci umowy sprzedaży z dnia 25 marca 1971 roku, Rep. A nr (...)zawartej w formie aktu notarialnego sporządzonego przed notariuszem S. R. w Państwowym Biurze Notarialnym w O. pomiędzy Skarbem Państwa – Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w O. a S. Z., Z. K. i K. Z., na podstawie której Skarb Państwa kupił nieruchomość oznaczoną jako działka nr (...) o pow. 1 ha położoną w miejscowości G.. Wnioskodawca nie sformułował wprost zarzutu nieważności przedmiotowej umowy, jednak z przytaczanych przez niego argumentów należy wyprowadzić wniosek, że kwestionuje on skuteczność nabycia przez Skarb Państwa na podstawie tej umowy własności przedmiotowej nieruchomości, choć jednocześnie nie kwestionował samego faktu zawarcia tej umowy. Powoływał się tu na nieuiszczenie ceny nabycia przez kupującego - czego nie wykazał, na niezałożenie zbioru dokumentów dla tej nieruchomości oraz na nieujawnienie przejścia prawa własności w dokumentach dotyczących ewidencji gruntów, jak też podnosił, że nieruchomość ta została kupiona na potrzeby Kółka Rolniczego w G., a Kółko już wcześniej, bo w latach 60-tych, nabyło ją nieformalną umową.

Przede wszystkim należy wyjaśnić, że przedmiotowa nieruchomość została sprzedana przez pierwotnych właścicieli w trybie art. 6 ustawy z dnia 12 marca 1958 r. o zasadach i trybie wywłaszczania nieruchomości (Dz. U. z 1961 r. Nr 18 poz. 94 ze zm.). Ustawa ta przewidywała, że wywłaszczenie, jako przymusowa forma odjęcia lub ograniczenia prawa własności indywidualnej na rzecz Państwa (art. 4 tej ustawy) może mieć zastosowanie dopiero wówczas, gdy właściciel nie zgodził się na dobrowolne odstąpienie nieruchomości w drodze cywilnoprawnej umowy sprzedaży nieruchomości, o czym stanowił art. 6 wymienionej ustawy. To dobrowolne odstąpienie nieruchomości następowało w drodze zawarcia umowy sprzedaży lub umowy zamiany nieruchomości, do których miały zastosowanie odpowiednie przepisy kodeksu cywilnego. Podkreślenia jednak wymaga, że nabycie nieruchomości w trybie art. 6 ustawy z dnia 12 marca 1958 r. o zasadach i trybie wywłaszczania nieruchomości następowało zawsze na rzecz Państwa, co nie może budzić wątpliwości w świetle regulacji art. 2 ust. 1 omawianej ustawy. Zatem w każdym wypadku wdrożenia procedury wywłaszczenia na postawie tej ustawy, tj. niezależnie czy zawierana była umowa cywilnoprawna przenosząca własność nieruchomości czy też wydawano decyzję administracyjną o wywłaszczeniu, nieruchomość stawała się własnością Państwa i wchodziła w skład mienia ogólnonarodowego w rozumieniu art. 8 ówcześnie obowiązującej Konstytucji PRL z dnia 22 lipca 1952 r. (Dz. U. z 1976 roku, Nr 7, poz. 36). Podmiot ubiegający się o wywłaszczenie – tu Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w O. - spełniał jedynie funkcję organu administracji działającego w imieniu Państwa. Taki wniosek wypływa również z obowiązujących wówczas przepisów kodeksu cywilnego z uwagi na treść art. 128 k.c., który wyrażał zasadę jednolitego funduszu własności państwowej. Przepis ten w brzmieniu obowiązującym w dacie zawarcia umowy sprzedaży nieruchomości stanowił, że socjalistyczna własność ogólnonarodowa (państwowa) przysługuje niepodzielnie Państwu. Zasada ta oznaczała, że wyłącznie Państwo mogło być właścicielem mienia państwowego, do którego zachowywało pełnię uprawnień właścicielskich (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 7 listopada 1980 r., sygn. III CZP 2/80, ONSCP 1981, z. 4, poz. 47; uzasadn. wyroku SA w Warszawie z dnia 17 czerwca 2011 r., I OSK 1382/10, LEX nr 990173). Reasumując, należy zatem stwierdzić, że w przypadku umów „wywłaszczeniowych” zawartych do dnia 31 stycznia 1989 roku właścicielem nabytej od osoby fizycznej nieruchomości był zawsze Skarb Państwa (Państwo). Przeznaczenie kupowanej nieruchomości dla organizacji kółek rolniczych nie świadczy więc - jak to zdaje się to rozumieć wnioskodawca - o tym, że kółko rolnicze stawało się właścicielem, czy posiadaczem samoistnym takiej nieruchomości, a stanowiło tylko i wyłącznie przesłankę wszczęcia procedury wywłaszczeniowej przewidzianą w art. 3 ust. 3 ustawy z 1958 roku o zasadach i trybie wywłaszczenia nieruchomości (który właśnie przewidywał możliwość wywłaszczenia na rzecz Państwa z przeznaczeniem dla organizacji kółek rolniczych). Dostrzec przy tym należy, że zawarcie tej umowy nie odbywało się niejako „poza plecami” Kółka Rolniczego w G. i nie miało na celu pozbawienia możliwości korzystania przez to Kółko z tej nieruchomości. Wręcz przeciwnie, cel zakupu tej nieruchomości powiązany z tym Kółkiem Rolniczym wynika wprost z tego aktu notarialnego, w którego § 2 wskazano, że nieruchomość ta jest położona na terenie przeznaczonym pod budowę (...) Kółka Rolniczego w G., w związku z czym zaistniała konieczność nabycia tej nieruchomości przez Skarb Państwa. Gdyby więc nie związek tego zakupu z Kółkiem Rolniczym w G., to nie zaistniałby cel publiczny na jaki zamierzano dokonać wywłaszczenia tej nieruchomości, zgodny z art. 3 ust. 3 ustawy wywłaszczeniowej. Co więcej - jak słusznie zauważył Sąd Rejonowy - zawarcie tej umowy musiało być Kółku Rolniczemu w G. już wówczas znane, skoro jeden ze zbywców (S. Z.) był wówczas jednym z członków zarządu tego Kółka, a umowa ta- nawet w świetle stanowiska skarżącego – była konieczna dla dokonania inwestycji w postaci urządzenia bazy maszynowej i otrzymania na ten cel dotacji. Dodać należy, że o rzeczywistym a nie fikcyjnym charakterze tej umowy sprzedaży świadczy to, że nieruchomość ta została następnie wykorzystana zgodnie z tym celem wywłaszczenia, zatem na budowę bazy maszynowej tego Kółka Rolniczego.

Nie mają znaczenia dla oceny ważności umowy sprzedaży z dnia 25 marca 1971 roku podnoszone przez wnioskodawcę zarzuty co do nieuiszczenia ceny nabycia przez Skarb Państwa na rzecz zbywców – czego zresztą Kółko Rolnicze w G. nie udowodniło (a to właśnie na wnioskodawcy spoczywał ciężar dowodowy wykazania tej okoliczności zgodnie z regulacją art. 6 k.c.), jak też kwestie związane z realizacją § 7 tej umowy, w którym przewidziano założenie zbioru dokumentów dla nieruchomości i złożenie do tego zbioru przedmiotowej umowy w celu ujawnienia przejścia prawa własności zbywanej nieruchomości. Umowa sprzedaży regulowana przepisami art. 535 i nast. k.c. jest umową konsensualną, odpłatną, kauzalną wzajemną i dwustronnie zobowiązującą, choć może i z reguły wywołuje równocześnie skutki rozporządzające. Skutkiem zawarcia umowy sprzedaży jest zobowiązanie się sprzedawcy do przeniesienia własności rzeczy lub prawa na kupującego oraz zobowiązanie się kupującego do zapłacenia sprzedawcy umówionej ceny. Cena jest jednym z istotnych elementów przedmiotowo istotnych umowy sprzedaży, jednak ważność umowy sprzedaży zależy wyłącznie od zgodnych oświadczeń woli stron, tj. zobowiązania się sprzedawcy do przeniesienia własności rzeczy (prawa) na nabywcę i do wydania rzeczy oraz zobowiązania się kupującego do odebrania rzeczy i zapłaty ceny. Z przepisu art. 155 § 1 k.c. jasno wynika, że umowa sprzedaży nieruchomości przenosi własność na nabywcę, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej albo że strony inaczej postanowiły. Z przytoczonego artykułu należy wyprowadzić wniosek, że umowa o przeniesienie własności nieruchomości (jako rzeczy oznaczonej co do tożsamości) ma charakter konsensualny; do przeniesienia własności oprócz zgodnych oświadczeń woli nie są zatem potrzebne dodatkowe przesłanki, takie jak wydanie rzeczy, wpis w księdze wieczystej lub założenie zbioru dokumentów, czy też ujawnienie faktu nabycia w ewidencji gruntów – chyba że strony tej umowy inaczej postanowiły (por. też Andrzej Kidyba (red.) Kodeks cywilny. Komentarz. Tom II. Własność i inne prawa rzeczowe, LEX 2012, komentarz do art. 155 k.c.). To stanowisko wynika również z utrwalonego dorobku orzecznictwa, w ramach którego wskazuje się, że do przeniesienia własności nieruchomości dochodzi już na podstawie samego porozumienia stron, a wydanie rzeczy i zapłata ceny są już przejawami wykonania tej umowy (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 18.03.2015 roku, I ACa 808/14; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12.08.2014 roku, III SK 56/13; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15.07.2010 roku, IV CSK 90/10 (w którym wskazano, że art. 155 k.c. stanowi o przeniesieniu własności w wyniku umowy sprzedaży bez względu na to, czy cena została zapłacona), wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 14.02.2008 roku, I ACa 1405/07). Odnosząc te rozważania do obecnego postępowania stwierdzić należy, że omawiana umowa sprzedaży z dnia 25 marca 1971 roku wszystkie wskazane elementy zawiera, w tym zawiera postanowienie co do wysokości ceny, którą uzgodniono na kwotę 8.742 zł (§ 5). Tym samym wydanie rzeczy, jak też zapłata ceny, są zdarzeniami będącymi wyłącznie przejawami wykonania tej umowy i nie rzutują na samą ważność zawartej umowy. Lektura przedmiotowego aktu notarialnego nie wskazuje, aby strony odstąpiły w niej od zasady konsensualnego charakteru umowy przeniesienia własności i uzależniły jej skuteczność prawną od jakichkolwiek późniejszych zdarzeń, w szczególności przeniosły skutek w postaci przeniesienia własności na chwilę uiszczenia ceny nabycia. Brak jest również przepisu ustawy, który uzależniałby skuteczność nabycia własność w tym wypadku od określonych zdarzeń zaistniałych po zawarciu tego aktu notarialnego (art. 6 ust. 2 w/w ustawy wywłaszczeniowej przewidywał jedynie termin płatności ceny kupna, jego przedmiotem nie była natomiast problematyka konsekwencji prawnych nieuiszczenia takiej ceny). Z tych powodów przyjąć należy, że skutek prawny w postaci przejścia własności opisanej w tym akcie notarialnym nieruchomości na Państwo (Skarb Państwa) nastąpił już z chwilą podpisania tego aktu notarialnego. Brak zapłaty ceny nabycia – jakkolwiek w tym postępowaniu niewykazany – to i tak nie powodowałby nieważności czy też bezskuteczności umowy sprzedaży, a jedynie zbywcy mieliby wierzytelność do nabywcy o zapłatę tej ceny. Skoro nie wykazano, aby zbywcy kiedykolwiek kierowali wobec Skarbu Państwa roszczenia o zapłatę tej ceny (nawet zgłoszony przez wnioskodawcę świadek J. A. zeznał, że nie słyszał o sporach sądowych K. Z. ani ze Skarbem Państwa ani z Kółkiem Rolniczym), to twierdzenia o braku jej uiszczenia tym bardziej należy ocenić jako gołosłowne.

Jeśli zaś idzie o podnoszony przez skarżącego brak objęcia przedmiotowej nieruchomości w posiadanie przez Skarb Państwa, to pomijając już nawet fakt, że objęcie w posiadanie nabytej nieruchomości nie jest warunkiem determinującym ważność umowy jej kupna, nie należy zapominać, że specyfika działalności podmiotu publicznego jakim jest Skarb Państwa polega na tym, że objęcie nieruchomości w posiadanie nie musi być utożsamiane z posiadaniem w sensie faktycznym o takim samym charakterze jaki przypisuje się posiadaniu przez osoby fizyczne. Zrozumiałym jest, że w przypadku posiadania samoistnego przez podmiot prawa publicznego, trudno oczekiwać codziennej obecności na nieruchomości, wykonywania bieżących czynności np. z zakresu uprawy gruntu rolnego, a czynności władcze mają bardziej charakter decydowania o przeznaczeniu tej nieruchomości, o sposobie jej wykorzystywania. Możliwość dysponowania nieruchomością, zarówno przejawiająca się w formie pozytywnej (oddanie w posiadanie zależne), jak i negatywnej (odmowa ustanowienia określonego prawa), należy do zachowań właścicielskich. Do takich zachowań należy też podejmowanie decyzji co do tego, w jaki sposób nieruchomość będzie wykorzystywana (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 6 grudnia 2013 roku, I CSK 137/13). Istotna jest sama możliwość władania rzeczą, która jest utożsamiana z sytuacją, gdzie nawet jeśli posiadacz samoistny nie wykonuje bezpośrednio czynności na gruncie w sensie faktycznym, to jednak cały czas zachowuje „kontrolę” nad sposobem wykorzystywania tej nieruchomości. W rozważanej sprawie sposób wykorzystywania tej nieruchomości w późniejszych latach przez Kółko Rolnicze w G. nie może być traktowany jako potwierdzenie braku przymiotu jej posiadacza ze strony Skarbu Państwa (a tym samym wykorzystywane jako argument mający – w ocenie skarżącego – przemawiać przeciwko ważności czy też skuteczności umowy sprzedaży z 25 marca 1971 roku), bowiem taki sposób korzystania był właśnie zgodny z celem wywłaszczenia zapisanym w tym akcie notarialnym i dlatego był przez szereg lat przez Skarb Państwa tolerowany. O tym, że status właścicielski podmiotu publicznego był nie tylko znany, ale i uznawany przez szereg lat i przez inne osoby świadczą : umowa dzierżawy tej działki zawarta przez J. T. z Gminą O. w dniu 17.01.1996 roku (por. k. 89-90 akt VI Ns 20/13), oraz korespondencja dotycząca działki numer (...) prowadzona pomiędzy Kółkiem Rolniczym w G. a Gminą O. a związana z umową użyczenia, oraz z propozycją ustanowienia użytkowania wieczystego (k. 107-121 tych akt).

Jak wyżej wskazano, nie wpływa na ważność umowy z 25 marca 1971 roku założenie lub niezałożenie dla sprzedawanej nieruchomości zbioru dokumentów, o co zgodnie wnioskowały strony (§ 7 umowy). Dodać jednak należy, że z decyzji komunalizacyjnej wynika, że dla przedmiotowej nieruchomości był jednak założony zbiór dokumentów nr (...), skoro został on w tej decyzji przywołany jako element identyfikujący jej przedmiot (por. k 39 akt VI Ns 20/13 i pismo Starostwa Powiatowego w O. z 29.10.2010 roku – k. 185v).

Konsekwencją powyższych rozważań co do umowy sprzedaży z dnia 25 marca 1971 roku jest stwierdzenie, że w dacie 4 listopada 1971 roku właścicielem nieruchomości położonej we wsi G., gmina O. oznaczonej jako działka nr (...) (obecnie działki nr (...)) – objęte obecnym wnioskiem o uwłaszczenie - był Skarb Państwa, który prawo własności tej nieruchomości nabył właśnie na podstawie umowy. Spełniona została zatem przesłanka negatywna wyłączająca zastosowanie przepisów ustawy z dnia 26 października 1971 roku o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych (Dz. U. z 1971 r. Nr 27 poz. 250 ze zm.), gdyż przewidziane w art. 1 tej ustawy nabycie własności nieruchomości przez posiadacza samoistnego nie dotyczy nieruchomości stanowiących w dniu 4 listopada 1971 roku własność Skarbu Państwa, co wyraźnie wynika z brzmienia art. 3 tej ustawy (por. też uzasadn. wyroku Sądu Najwyższego z dnia 17 października 2000 r., I CKN 846/98, LEX nr 50894). Zdecydowanie należy zatem podkreślić, że już tylko i wyłącznie z tej przyczyny wniosek Kółka Rolniczego w G. o stwierdzenie nabycia własności w/w nieruchomości w trybie tej ustawy nie mógł zostać uwzględniony.

Charakter posiadania spornej nieruchomości przez Kółko Rolnicze w G., Spółdzielnię Kółek Rolniczych w W. i J. T. był przedmiotem szczegółowego badania w sprawie o stwierdzenie nabycia własności przez zasiedzenie prowadzonej przez Sąd Rejonowy w Ostrowcu Świętokrzyskim, sygn. akt VI Ns 20/13 (który postanowieniem z dnia 27 lutego 2013 roku oddalił wniosek o zasiedzenie), zakończonej prawomocnym postanowieniem Sądu Okręgowego w Kielcach z dnia 21 listopada 2014 roku, sygn. akt II Ca 474/14 oddalającym apelację. Kwestia posiadania spornej nieruchomości przez Kółko Rolnicze w G. w dacie 4 listopada 1971 roku, a tym bardziej w okresie późniejszym (którego dotyczyła sprawa o zasiedzenie), nie ma rozstrzygającego znaczenia w niniejszej sprawie z racji wyłączenia spornej nieruchomości spod zakresu stosowania ustawy z dnia 26 października 1971 roku o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych i w związku z tym chybione są wywody przedstawione w tym zakresie przez wnioskodawcę w apelacji i piśmie procesowym datowanym na 27.04.2016 roku (k. 160-168). Sąd Okręgowy nie podziela twierdzeń apelującego, jakoby pozostawał on w posiadaniu tej nieruchomości jako posiadacz samoistny w rozumieniu art. 336 k.c. w dniu 4 listopada 1971 roku i wcześniej, gdyż Kółko Rolnicze w G. uznać należy jedynie za posiadacza zależnego – art. 336 k.c., który korzystał z nieruchomości i władał nią na zasadach ustalonych przez właściciela, tj. Skarb Państwa (i przywołanych w umowie z 25 marca 1971 roku jako przyczyna wywłaszczenia). Pamiętać przy tym należy, że skoro w związku z zasadą jednolitej własności państwowej zachodziła wówczas tożsamość pomiędzy właścicielem tej nieruchomości (Skarbem Państwa) a podmiotem, do którego należało wydawanie decyzji administracyjnych w przedmiocie jej zabudowy (w tym pozwoleń na budowę oraz przyznawania dotacji) – bowiem Skarb Państwa w obu tych sytuacjach reprezentowało Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w O. – to i podejmowane przez ten organ na gruncie administracyjnoprawnym decyzje powinny być traktowane jednocześnie jako przejaw akceptacji przez właściciela czynności dokonywanych w zakresie działki numer (...) przez Kółko Rolnicze w G. jako posiadacza zależnego (por. zaświadczenie z Archiwum Państwowego w K. dot. wydania przez to Prezydium w 1973 roku zezwolenia na budowę budynku indywidualnego szopogarażu z warsztatem, magazynu paliw oraz fundamentów wagi – k. 173 ). Uzasadniona jest i ta uwaga, że taką też ocenę charakteru tego posiadania w latach 1971-1974 przez Kółko Rolnicze w G. (tj. jako posiadania zależnego) przyjęły sądy obu instancji w sprawie VI Ns 20/13, przy czym Sąd Rejonowy argumentował wówczas, że Kółko stało się użytkownikiem działki (...), gdyż wiedziało, że stanowi ona własność Skarbu Państwa i została nabyta specjalnie w celu wybudowania bazy maszynowej przez to Kółko, oraz wskazywał, że Kółko nigdy nie było posiadaczem samoistnym tej działki, również w późniejszych latach (tak k. 288-289 tych akt), a następnie Sąd Okręgowy w uzasadnieniu swojego postanowienia przyjął, że nieruchomość została przekazana przez Skarb Państwa Kółku w użytkowanie (k. 475v-476 tych akt).

Nie zmieniają oceny co charakteru posiadania Skarbu Państwa oraz przysługiwania mu przymiotu właściciela tej działki w dniu 4 listopada 1971 roku zapisy w ewidencji gruntów, na które powoływano się w apelacji, które wskazują na „powiązanie” tej działki ze Spółdzielnią Kółek Rolniczych w W. czy też Spółdzielnią Kółek Rolniczych Zakładem Usług w G., ale dotyczą okresu znacznie późniejszego niż istotny dla nabycia własności w trybie ustawy uwłaszczeniowej (lata od 1980 roku do 1991 roku – por. k 116 -117). Decyzja Wojewody (...) z dnia 25 października 1991 roku, G.III- (...), stwierdza nabycie z mocy prawa nieodpłatnie przez Gminę O. własności nieruchomości położonej w obrębie O. – G. oznaczonej jako działka nr (...), mającej urządzony zbiór dokumentów Zd. (...) i stanowiącej mienie ogólnonarodowe (państwowe) na podstawie art. 18 ust. 1 w zw. z art. 5 ust. 1 ustawy z dnia 10 maja 1990 roku – Przepisy wprowadzające ustawę o samorządzie terytorialnym i ustawę o pracownikach samorządowych (Dz. U z 1990 r. Nr 43 poz. 253 ze zm.). Z załączonej karty inwetaryzacyjnej wyraźnie wynika, że nieruchomość ta znajdowała się jedynie w użytkowaniu Spółdzielni Kółek Rolniczych – Zakład Usług w G. (k. 39-40 akt Sądu Rejonowego w Ostrowcu Świętokrzyskim o sygn. VI Ns 20/13). Decyzja ta stała się ostateczna z dniem 14 listopada 1991 roku, nie była w tamtym okresie kwestionowana przez SKR w G., której została doręczona, nigdy też w późniejszym okresie nie została skutecznie wzruszona (mimo podjętych przez wnioskodawcę na gruncie administracyjnoprawnym prób pozbawienia jej mocy prawnej), co wnioskodawca przyznał w toku postępowania. Dokument ten potwierdza, że w dacie jego wydania sporna nieruchomość stanowiła własność Skarbu Państwa, które to prawo zostało przeniesione z mocy prawa na Gminę O.. Sąd jest zaś związany decyzją administracyjną - co do osoby właściciela, obszaru nieruchomości, przebiegu granic, ale także zakresu prawa własności, jeżeli została ona uznana przez właściwy organ administracyjny za ostateczną (por. m.in. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 30 czerwca 1992 r., III CZP 73/92, OSNCP 1992, nr 11, poz. 201, uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 11 marca 1994 r., III CZP 18/94, OSNCP 1994, nr 10, poz. 186, uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 18 maja 1994 r., III CZP 69/94, OSNCP 1994, nr 12, poz. 233, postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 29 czerwca 2007 r., I CSK 143/07, LEX nr 955009). Sąd powszechny rozpoznający sprawę jest uprawniony wyłącznie do badania tzw. bezwzględnej nieważności decyzji, tj. decyzji wydanej przez organ oczywiście niewłaściwy lub bez zachowania jakiejkolwiek procedury (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 27 listopada 1984 r., III CZP 70/84, OSNCP 1985, nr 8, poz. 108; uchwałę Sądu Najwyższego oraz z dnia 28 stycznia 1993 r., III CZP 167/92, OSNCP 1993, nr 6, poz. 105; postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 11 lipca 2000 r., II CKN 435/99, LEX nr 1220339). Wadliwości tego rodzaju decyzja Wojewody (...) z dnia 25 października 1991 roku, G.III- (...) nie zawiera, stąd też kwestionowanie tego dokumentu w niniejszym postępowaniu przez wnioskodawcę – bez podważenia jej w trybie administracyjnoprawnym - nie mogło być skuteczne. Na marginesie warto tu dodać, że brak jest jakichkolwiek dowodów na to, że Kółko Rolnicze w G. nabyło sporną nieruchomość na podstawie nieformalnej umowy przeniesienia własności zawartej przed dniem 4 listopada 1971 roku, na co powoływał się wnioskodawca, twierdząc, że grunty te znajdują się w jego posiadaniu samoistnym od 1963 roku, gdyż zostały kupione od „osób fizycznych K. Z. i innych” w latach 60-tych XX wieku jako „działka gruntu ornego o nieuregulowanym stanie prawnym na podstawie nieformalnej umowy kupna - sprzedaży za cenę 10.000 zł” (pismo z dnia 6 lipca 2016 roku k. 206).

Wnioskodawca nie eksponował tej okoliczności w złożonej apelacji, zatem wystarczy stwierdzić, że Sąd Okręgowy podziela stanowisko i rozważania Sądu I instancji dotyczące definicji rolnika będącego osobą fizyczną o określonych cechach, jako podmiotu uprawnionego w myśl art. 1 ustawy z dnia 26 października 1971 r. o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych do nabycia prawa własności nieruchomości rolnych na zasadach przewidzianych w tej ustawie. W postanowieniu z dnia 29 maja 2008 roku, II CSK 72/08, Sąd Najwyższy wskazał, że nie każdy samoistny posiadacz nieruchomości rolnej może ubiegać się o stwierdzenie nabycia własności z mocy samego prawa na podstawie art. 1 ustawy z 1971 r. o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych, lecz tylko ten, który charakteryzuje się przymiotem "rolnika". Argumentował dalej, że rolnikiem w rozumieniu ustawy z 1971 r. o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych jest osoba, która w dniu 4 listopada 1971 r. legitymowała się kwalifikacjami rolniczymi o charakterze praktycznym bądź teoretycznym, względnie osobiście lub przy pomocy członków rodziny (pozostających z nią we wspólności domowej) prowadziła indywidualne gospodarstwo rolne, z tym nawet zastrzeżeniem, że praca w tym gospodarstwie nie musiała stanowić dla niej stałego zatrudnienia i wyłącznego źródła utrzymania. Stanowisko to wpisuje się w intencje przyświecające ustawodawcy przy wprowadzaniu w życie ustawy uwłaszczeniowej, jakimi było ułatwienie rolnikom (czyli osobom fizycznym gospodarującym na nieruchomościach rolnych) regulacji stanu prawnego posiadanych nieruchomości, nie zaś doprowadzenie do uregulowania własności wszystkich nieruchomości rolnych, niezależnie od kwalifikacji podmiotu, który takie nieruchomości posiada. W myśl art. 15 ust. 1 ustawy z dnia 8 października 1982 r. o społeczno – zawodowych organizacjach rolników (Dz. U. z 1982 roku Nr 32 poz. 217 ze zm.) kółko rolnicze jest dobrowolną, niezależną i samorządną, społeczno – zawodową organizacją rolników indywidualnych, reprezentującą całokształt ich interesów zawodowych i społecznych, a rolnik, czyli osoba prowadząca indywidualne gospodarstwo rolne jako jego właściciel, posiadacz lub użytkownik może być jedynie jego członkiem (art. 15 ust. 3 pkt 1). Status kółek rolniczych przed dniem 11 października 1982 r., tj. przed datą wejścia w życie tej ustawy, regulowały przepisy rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 27 października 1932 r. - Prawo o stowarzyszeniach (Dz. U. z 1932 r. Nr 94, poz. 808 ze zm.), zaś stosunki wewnątrzorganizacyjne i łączące kółka rolnicze z ich członkami - statut określający, między innymi, cel i środki działania, a także sposób wstępowania i ustępowania członków oraz ich prawa i obowiązki (art. 19 pkt c i d tego rozporządzenia). Kółka rolnicze przed dniem 7 maja 1981 roku, czyli przed wejściem w życie ustawy z dnia 6 maja 1981 roku o rejestracji kółek rolniczych oraz związków kółek i organizacji rolniczych (Dz. U. z 1981 r. Nr 11 poz. 51) podlegały rejestracji administracyjnej na podstawie przepisów w/w rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 27 października 1932 roku - Prawo o stowarzyszeniach, uzyskując z chwilą wpisu osobowość prawną niezależną od samych rolników (art. 21).

Niezależnie od powyższych rozważań wskazać także należy, że wnioskodawca stara się doprowadzić do regulacji stanu prawnego działek numer (...) przy pomocy różnych rozwiązań prawnych, co działa w istocie na jego niekorzyść, przy czym przebieg sprawy o zasiedzenie wskazuje, że jego przekonanie o nieskutecznym, czy też nieważnym, nabyciu własności działki (...) przez Skarb Państwa w 1971 roku ukształtowało się dopiero po przegraniu sprawy o zasiedzenie. Uruchamianie postępowania zasiedzeniowego przez Kółko Rolnicze w G. byłoby bezcelowe, gdyby własność tej działki miało nabyć – jak obecnie twierdzi – znacznie wcześniej, bo już w dniu 4 listopada 1971 roku. Lektura uzasadnienia wniosku o zasiedzenie złożonego w sprawie VI Ns 20/13 wskazuje, że wówczas wnioskodawca nie tyle kwestionował ważność umowy sprzedaży z 25 marca 1971 roku i nabycie własności tej nieruchomości przez Skarb Państwa, ile przedstawiał okoliczności tego nabycia, związane z jednolitym funduszem własności państwowej i przyznawaniem dotacji na budowę bazy wówczas, gdy budowa następowała na gruntach o stanie prawnym uregulowanym na Skarb Państwa lub Gminę (wnioskodawca używa w uzasadnieniu tego wniosku sformułowań, że Kółko „zmuszone było” zapisać tę działkę na rzecz Skarbu Państwa aby otrzymać dotację i wybudować bazę).

Zdaniem Sądu Okręgowego w sprawie nie doszło do naruszenia przez Sąd Rejonowy przepisów proceduralnych w sposób mający wpływ na wynik sprawy w związku ze zgłaszanymi przez Kółko Rolnicze w G. wnioskami o ustanowienie pełnomocnika z urzędu. Pierwszy z wniosków złożonych w tym przedmiocie został oddalony przez Sąd Rejonowy postanowieniem z dnia 17 czerwca 2015 roku, w którym wskazano na brak znacznego stopnia skomplikowania sprawy, konieczność podejmowania w tego rodzaju sprawie w wielu sytuacjach działania przez sąd z urzędu, jak też stwierdzono, że nie wykazano, aby osoby reprezentujące Kółko Rolnicze w G. były chore lub niepełnosprawne. Sąd dodał, że wniosek został sporządzony prawidłowo z przytoczeniem podstawy prawnej żądania (k. 18). Wnioskodawca nie składał zażalenia na to postanowienie, natomiast w dniu 31 lipca 2015 roku przesłał kolejny wniosek o ustanowienie adwokata z urzędu, stanowiący w istocie polemikę z oceną Sądu Rejonowego zaprezentowaną w tym postanowieniu, bowiem nawiązał do niego oraz twierdził, że reprezentujący Kółko Rolnicze w G. są osobami w wieku ponad 75 lat, niepełnosprawnymi i przewlekle chorymi, w związku z czym nie są w stanie wykonywać czynności fizycznych i umysłowych. W szczególności, nie mogą występować jako strony postępowania, należycie sporządzić uzasadnienia wniosku z powołaniem dowodów i przepisów prawa (k. 30). W piśmie z dnia 5 października 2015 roku J. T. twierdził, że inni członkowie zarządu nie mogą reprezentować Kółka Rolniczego w G., gdyż wszyscy są osobami starszymi bez przygotowania prawniczego, a Kółko nie ma środków na opłacenie adwokata, dlatego wnieśli o ustanowienie pełnomocnika z urzędu, który to wniosek pozostaje bez rozpoznania (k. 84). Niewątpliwie nierozpoznanie ponownego wniosku o ustanowienie pełnomocnika złożonego dnia 31 lipca 2015 roku i brak rozstrzygnięcia formalnego lub merytorycznego w tym przedmiocie stanowi naruszenie prawa procesowego przez Sąd Rejonowy. Jednakże z uwagi na fakt, że Sąd I instancji procedował co do wcześniejszego wniosku Kółka Rolniczego w G. o ustanowienie pełnomocnika z urzędu, uznając, że nie zachodzi potrzeba ustanowienia pełnomocnika z urzędu (i aktualność tej oceny nie uległa zmianie w toku tego postępowania), a także z powodu oceny całokształtu działań osób reprezentujących ten podmiot w toku niniejszego postępowania, należy bez wątpliwości stwierdzić, iż uchybienie to nie rzutowało negatywnie na obronę praw wnioskodawcy w sposób, który końcowo mógłby wpłynąć na wynik sprawy. Potwierdzeniem oceny co do braku podstaw do ustanowienia dla wnioskodawcy pełnomocnika z urzędu jest przebieg rozprawy apelacyjnej w dniu 6 lipca 2016 roku, na której pełnomocnik wnioskodawcy w sposób obszerny, klarowny przedstawił jego stanowisko, z argumentacją prawną, oraz postanowienie Sądu Okręgowego w Kielcach z dnia 6 lipca 2016 roku, sygn. akt II Ca 473/16, w którym oddalono wniosek Kółka Rolniczego w G. o ustanowienie pełnomocnika z urzędu w postępowaniu apelacyjnym (nie dostrzegając potrzeby udziału w nim pełnomocnika). O braku potrzeby udzielenia wnioskodawcy takiego rodzaju pomocy w rozumieniu art. 117 § 5 k.p.c. świadczy to, że w toku całego niniejszego postępowania wnioskodawca w sposób wyczerpujący przedstawiał swoje racje, twierdzenia, powoływał się na szereg dokumentów i okoliczności oraz przytaczał właściwe regulacje prawne, adekwatne do stanu faktycznego sprawy, a nawet dotyczące specjalistycznych dziedzin prawa. Dobitnym tego przykładem jest bardzo obszerne pismo procesowe datowane na dzień 27 kwietnia 2016 roku wraz z załącznikami, w którym opisano działania podejmowane w stosunku do spornej nieruchomości na przestrzeni kilkudziesięciu lat, z powołaniem dokumentów dotyczących tego gruntu wraz z analizą ich treści oraz z przedstawieniem historii Kółka Rolniczego w G. z powołaniem podstaw prawnych jego powstania i działalności (a które stanowi niemalże kopię pisma wnioskodawcy złożonego w postępowaniu pierwszoinstancyjnym w dniu 10.11.2015 roku (por. k. 119v), omyłkowo nie wszytego do akt prawy i znajdującego się na końcu tomu tych akt). W piśmie tym drobiazgowo odniesiono się do materiału dowodowego zgromadzonego w aktach niniejszej sprawy, jak też nawiązano do ustaleń i oceny dowodów dokonanych w postępowaniu Sądu Rejonowego w Ostrowcu Świętokrzyskim o sygn. akt VI Ns 20/13 (k. 160-168, 169-185).

Sąd Okręgowy oddalił wniosek wnioskodawcy złożony na ostatnim terminie rozprawy o dopuszczenie dowodu z odpisu protokołu rozprawy z dnia 17.05.2016 roku w sprawie I C 28/15, bowiem protokół ten – sporządzony w trybie elektronicznym – zawiera przede wszystkim treść zeznań świadków, zatem skorzystanie z tego dowodu sprzeciwiałoby się zasadzie bezpośredniości dowodu z zeznań świadków. Oddalony został również, jako spóźniony w rozumieniu art. 381 k.p.c., dowód z zeznań świadka M. Ż. (2), zgłoszony dopiero w apelacji, bez wykazania, że nie można było tego dowodu zgłosić w postępowaniu przed Sądem Rejonowym, dodatkowo przy uwzględnieniu, że okoliczności na jakie świadek miałaby zeznawać (objęcie przedmiotowej nieruchomości w posiadanie przez wnioskodawcę) nie były istotne dla rozstrzygnięcia sprawy wobec przysługiwania tej nieruchomości statusu nieruchomości państwowej w chwili wejścia w życie przepisów ustawy uwłaszczeniowej i nieprzysługiwania wnioskodawcy przymiotu rolnika. Na marginesie jedynie zauważyć wypada, że treść tego protokołu rozprawy, w zakresie niedotyczącym samych zeznań świadków wskazuje, że J. T. cechuje przekonanie, że jest w stanie lepiej reprezentować interesy Kółka Rolniczego w G. niż ustanowiony dla tego Kółka w tamtej sprawie pełnomocnik z urzędu, skoro wypowiedział on pełnomocnictwo adwokatowi reprezentującemu to Kółko z urzędu, właśnie z argumentacją, że pełnomocnik nienależycie broni interesu Kółka (k. 204v), co tylko potwierdza ocenę, że co do braku podstaw do ustanowienia dla wnioskodawcy w obecnym postępowaniu pełnomocnika z urzędu.

Mając powyższe na uwadze, Sąd Okręgowy na podstawie art. 385 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. oddalił niezasadną apelację.

O kosztach postępowania apelacyjnego orzeczono w myśl ogólnej zasady określonej w art. 520 § 1 k.p.c. , zgodnie z którą koszty postępowania w tego rodzaju sprawie – co do zasady – nie podlegają rozliczeniu pomiędzy jej uczestnikami. Ani wnioskodawca ani też uczestnicy nie wykazali okoliczności, które uzasadniałyby rozliczenie poniesionych kosztów w oparciu o art. 520 § 2 lub 3 k.p.c., nie złożyli nawet wniosku o odstąpienie od zastosowania zasady wynikającej z art. 520 § 1 k.p.c. i nie zgłosili żadnych kosztów do takiego rozliczenia.

SSO Elżbieta Ciesielska SSO Rafał Adamczyk SSO Hubert Wicik