Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III UK 198/14
POSTANOWIENIE
Dnia 24 czerwca 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Romualda Spyt (przewodniczący)
SSN Halina Kiryło (sprawozdawca)
SSN Dawid Miąsik
w sprawie z odwołania L. M.
od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych
o wysokość świadczenia,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 24 czerwca 2015 r.,
skargi kasacyjnej odwołującego się od postanowienia Sądu Apelacyjnego z dnia 2
kwietnia 2014 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie oraz poprzedzające je
postanowienie Sądu Okręgowego w K. z dnia 29 stycznia 2014 r.,
i przekazuje sprawę Sądowi Okręgowemu do ponownego
rozpoznania, pozostawiając temu Sądowi orzeczenie o kosztach
postępowania zażaleniowego przed Sądem Najwyższym.
UZASADNIENIE
Postanowieniem z dnia 2 kwietnia 2014 r. Sąd Apelacyjny oddalił zażalenie
ubezpieczonego L. M. na postanowienie Sądu Okręgowego z dnia 29 stycznia
2014 r.
W uzasadnieniu postanowienia podano, że ubezpieczony L. M. wniósł
odwołanie od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z dnia 26 maja 2011 r. i z
2
dnia 6 czerwca 2011 r., domagając się ich zmiany przez przyznanie wnioskodawcy
prawa do emerytury obliczonej na podstawie art. 55 ustawy z dnia 17 grudnia 1998
r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst:
Dz.U. z 2013 r., poz. 1440 ze zm.; dalej jako: „ustawa o emeryturach i rentach z
FUS”). Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 24 sierpnia 2011 r. oddalił odwołanie od obu
decyzji, a Sąd Apelacyjnym wyrokiem z dnia 16 lutego 2012 r. oddalił apelację
ubezpieczonego od wyroku Sądu pierwszej instancji. W dniu 9 sierpnia 2013 r.
ubezpieczony zgłosił w organu rentowego kolejny wniosek o przeliczenie emerytury
na podstawie art. 55 ustawy o emeryturach i rentach z FUS informując, że
kontynuuje ubezpieczenie emerytalne po osiągnięciu 65 roku życia oraz wskazują
na interpretację tego przepisu zaprezentowaną w uchwale Sądu Najwyższego z 4
lipca 2013 r. (II UZP 4/13, OSNP 2013 nr 21-22, poz. 257) i wyroku Sądu
Apelacyjnego w Lublinie z 30 stycznia 2013 r. (III AUa 1086/12, LEX nr 1267384).
Organ rentowy decyzją z dnia 5 września 2013 r. odmówił wnioskowanego
przeliczenia świadczenia. Sąd Okręgowy postanowieniem z dnia 29 stycznia 2014
r. odrzucił odwołanie ubezpieczonego o tej decyzji zauważając, że postępowanie w
przedmiocie przeliczenia emerytury wnioskodawcy toczyło się przed Sądem
Okręgowym w K. pod sygn. akt IV U …/11, zakończonym wyrokiem z dnia 24
sierpnia 2011 r., a zatem ubezpieczony w żadnym razie nie był pozbawiony
możliwości przedstawienia swojej argumentacji i wskazania stosownych dowodów.
Podstawa prawna i faktyczna obu spraw jest taka sama. Strony sporu również są
tożsame. Zachodzi zatem sytuacja opisana hipotezę normy art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c.
Rozpoznając zażalenie ubezpieczonego na powyższe postanowienie Sąd
Apelacyjny uznał, że nie zasługuje ono na uwzględnienie. Zdaniem Sądu drugiej
instancji, w sprawie występuje powaga rzeczy osądzonej w rozumieniu art. 199 § 1
pkt 2 k.p.c. implikująca odrzucenie pozwu. Z niebudzących wątpliwości ustalenia
wynika bowiem, że z mocy decyzji organu rentowego z dnia 6 czerwca 2011 r.
odmówiono ubezpieczonemu prawa do obliczenia emerytury na podstawie art. 26 w
związku z art. 55 ustawy o emeryturach i rentach z FUS. Podstawą decyzji
odmownej były dwie okoliczności faktyczne, a mianowicie to, iż po osiągnięciu
wieku emerytalnego L. M. nie kontynuował ubezpieczenia emerytalnego i
rentowego, a ponadto przyznano mu prawo do emerytury od 1 września 2008 r.
3
Odwołanie od tej decyzji wywiódł ubezpieczony, kwestionując podstawę prawną
ustalenia wysokości świadczenia i wskazując, że kontynuuje zatrudnienie od dnia 4
kwietnia 2011 r. Sprawa ta została rozstrzygnięta prawomocnym wyrokiem Sądu
Okręgowego z dnia 24 sierpnia 2011 r., od którego apelacja uległa oddaleniu. Sądy
obu instancji odnosząc się do zarzutów i wniosków zgłoszonych przez
ubezpieczonego zważyły, że wnioskodawca nie może skorzystać z prawa
obliczenia emerytury na podstawie art. 55 ustawy o emeryturach i rentach z FUS,
ponieważ nabył prawo do emerytury od 1 września 2008 r. i nie kontynuował
nieprzerwanie zatrudnienia pomimo ukończenia 65 roku życia. Zatrudnienie takie
podjął w dniu 4 kwietnia 2011 r., po uprzednim rozwiązaniu stosunku pracy w dniu
2 kwietnia 2011 r. Poza sporem jest okoliczność, że przedmiotem zaskarżonej
przez ubezpieczonego decyzji organu rentowego z dnia 5 września 2013 r. jest
odmowa przyznania prawa do okresowej emerytury kapitałowej z uwagi na to, że
ubezpieczony wystąpił z wnioskiem o emeryturę po raz pierwszy przed dniem 1
stycznia 2009 r. i posiada ustalone prawo do emerytury od dnia 1 września 2008 r.
Z treści odwołania wynika jednoznacznie, że skarżący ponownie domaga się
przeliczenia wysokości świadczenia w oparciu o art. 26 w związku z art. 55 ustawy
o emeryturach i rentach z FUS. Analiza powyższych ustaleń, w tym treści
odwołania, stanowiska ubezpieczonego prezentowanego przed Sądem pierwszej
instancji oraz akt emerytalnych doprowadziła Sąd odwoławczy do wniosku, że w
niniejszej sprawie zachodziły przesłanki do odrzucenia odwołania w związku z
powagą rzeczy osądzonej. Rozpoznanie obecnej sprawy w oparciu o bieżącą linię
orzeczniczą i aktualną wykładnię art. 55 ustawy o emeryturach i rentach z FUS
doprowadziłoby do kontrolowania wcześniej rozstrzygniętych i prawomocnych
postępowań w oparciu o zarzut naruszenia prawa. Tymczasem przepisy prawa nie
przewidują takiej możliwości. Ubezpieczony mógł złożyć apelację od wyroku Sądu
Okręgowego i z tego prawa skorzystał. W złożonym środku odwoławczym skarżący
zarzucił Sądowi wadliwą wykładnię art. 55 ustawy o emeryturach i rentach z FUS.
Ostatecznie Sąd Apelacyjny nie podzielił poglądu ubezpieczonego i apelację
oddalił. W tożsamy sposób L. M. sformułował odwołanie oraz wniosek w niniejszym
postępowaniu. Na poparcie swego stanowiska skarżący nie wskazał żadnych
nowych okoliczności faktycznych, które mogłyby wpłynąć na przyczynę oddalenia
4
pierwszego odwołania, w konsekwencji niniejsze odwołanie podlega odrzuceniu
bez merytorycznego jego rozpoznania.
Sąd Apelacyjny w pełni podzielił stanowisko Sądu Najwyższego wyrażone w
wyroku z dnia 5 czerwca 2012 r. (II UK 289/11, LEX nr 1235839), według którego w
sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych powaga rzeczy osądzonej ma walor
szczególny, który ogranicza jej praktyczne znaczenie. Choć rozstrzygnięcia sądowe
w tych sprawach ustalają treść łączącego strony stosunku prawnego w chwili
wyrokowania, to nowe zdarzenia zachodzące po uprawomocnieniu się orzeczenia
mogą spowodować przekształcenie treści praw i obowiązków stron stosunku
ubezpieczenia społecznego, gdyż nie jest wykluczone spełnienie się lub upadek
przesłanek materialnoprawnych prawa do świadczeń z ubezpieczenia społecznego.
W niniejszej sprawie, po prawomocnym rozpoznaniu odwołania ubezpieczonego od
decyzji z dnia 6 czerwca 2011 r. nie zaistniały nowe okoliczności faktyczne, które
uzasadniałyby przeprowadzenie nowego postępowania sądowego. Skarżący nie
wskazał na żadne nowe okoliczności ani te, które istniały by przed wydaniem
decyzji z dnia 6 czerwca 2011 r., które uzasadniałyby wznowienie tamtego
postępowania, ani takie, które powodowałyby konieczność rozpoznania sprawy
jako nowej. Treść wniosku z dnia 9 sierpnia 2013 r. i odwołania od decyzji z dnia 5
września 2013 r. jest powtórzeniem argumentów podnoszonych już uprzednio w
sprawie prawomocnie zakończonej. Natomiast powołana przez J. M. okoliczność
odmiennej od dokonanej przez sądy wykładni przedstawionej przez Sąd
Najwyższy, czy Sąd Apelacyjny w innej sprawie, nie stanowi podstawy do
wzruszenia prawomocnie zakończonego postępowania albo rozpoznania sprawy
jako nowej. Zatem, chociaż zasadą jest, że powaga rzeczy osądzonej w sprawie z
zakresu ubezpieczeń społecznych ma szczególny walor, który ogranicza jej
praktyczne znaczenie, to jednak w niniejszym przypadku prawomocne rozpoznanie
odwołania ubezpieczonego od decyzji z dnia 6 czerwca 2011 r., przy tożsamych
okolicznościach faktycznych oraz podstawach prawnych, czyni niemożliwym
rozpoznanie niniejszej sprawy.
Powyższe postanowienie zostało zaskarżone skargą kasacyjną
ubezpieczonego. Skargę oparto na podstawie naruszenia przepisów prawa
materialnego - art. 55 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, przez jego błędną
5
wykładnię polegającą na pominięciu, że po prawomocnym zakończeniu sprawy
ubezpieczony nadal kontynuował ubezpieczenie emerytalne i rentowe oraz złożył
nowy wniosek o emeryturę z art. 55 ustawy, które to okoliczności są przesłankami
ustawowymi do nabycia prawa do tej emerytury. Ponadto skargę kasacyjną oparto
na podstawie przepisów prawa procesowego: 1/ art. 199 §1 pkt 2 k.p.c., które miało
istotny wpływ na wynik sprawy - odrzucenie odwołania ubezpieczonego: a)
polegające na błędnym przyjęciu, że w niniejszej sprawie zaistniała powaga rzeczy
osądzonej w związku z rozstrzygnięciem sprawy (pomiędzy tymi samymi stronami)
zakończonej prawomocnym wyrokiem Sądu Okręgowego w K. z dnia 24 sierpnia
2011 r., od którego apelację ubezpieczonego oddalił Sąd Apelacyjny wyrokiem z
dnia 16 lutego 2012 r.; b) polegające na pominięciu, że w niniejszej sprawie
zaistniały nowe okoliczności wynikające z art. 55 ustawy o emeryturach i rentach z
FUS uzasadniające merytoryczne rozpoznanie odwołania ubezpieczonego; 2/ art.
4779
§ 1 k.p.c. i art. 47714
§ 1 i 2 k.p.c. w związku z art. 83 ust. 2 ustawy o
emeryturach i rentach z FUS i art. 78 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, które
miało istotny wpływ na wynik sprawy - odrzucenie odwołania ubezpieczonego,
polegające na nieuwzględnieniu Konstytucyjnej i ustawowej zasady, że
ubezpieczony jest uprawniony do zaskarżenia decyzji organu rentowego i
merytorycznego rozpoznania jego odwołania przez Sąd; 3/ art. 321 § 1 k.p.c., które
mogło mieć wpływ na wynik postępowania - odrzucenie odwołania, Sądy obu
instancji w rubrum zaskarżonych orzeczeń błędnie określiły, że przedmiotem
sprawy jest wysokość świadczenia emerytalnego ubezpieczonego w sytuacji, gdy
przedmiotem sprawy jest przyznanie ubezpieczonemu prawa do emerytury
kapitałowej na podstawie art. 55 ustawy emerytalnej, co wynika z wyraźnego
żądania ubezpieczonego zawartego w odwołaniu oraz opisu żądania
ubezpieczonego przywołanego w uzasadnieniach zaskarżonych orzeczeń.
Skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego postanowienia Sądu Apelacyjnego z
dnia 2 kwietnia 2014 r. oraz uchylenie postanowienia Sądu Okręgowego z dnia 29
stycznia 2014 r. i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi
pierwszej instancji, a także o zasądzenie na rzecz ubezpieczonego od organu
rentowego kosztów postępowania, w tym kosztów zastępstwa procesowego w
postępowaniu kasacyjnym, według norm prawem przepisanych.
6
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna zasługuje na uwzględnienie.
Analizę prawidłowości zaskarżonego wyroku rozpocząć wypada od
przypomnienia, że ubezpieczony, urodzony 2 kwietnia 1946 r., mając ustalone
decyzją Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z dnia 18 września 2008 r. prawo do
wcześniejszej emerytury (z zawieszeniem wypłaty świadczenia wobec
kontynuowania zatrudnienia u dotychczasowego pracodawcy), wystąpił w dniu 4
kwietnia 2011 r. z wnioskiem o ponowne ustalenie wysokości emerytury w związku
z osiągnięciem powszechnego wieku emerytalnego, domagając się obliczenie
świadczenia według najkorzystniejszego wariantu i informując o rozwiązaniu
stosunku pracy z dniem 2 kwietnia 2011 r. Kolejnymi pismami z 26 kwietnia i 9 maja
2011 r. ubezpieczony wnosił o korektę dokonanych przez organ rentowy wyliczeń
wysokości świadczenia, ostatecznie powołując się na treść art. 26 ustawy o
emeryturach i rentach z FUS. Decyzjami organu rentowego z dnia 26 maja i 6
czerwca 2011 r. przyznano ubezpieczonemu prawo do emerytury z mocy art. 27
ustawy o emeryturach i rentach z FUS, ale odmówiono obliczenia wysokości
świadczenia na podstawie art. 55 tej ustawy. Odwołanie ubezpieczonego od
powyższych decyzji zostało oddalone wyrokiem Sądu Okręgowego z dnia 24
sierpnia 2011 r., utrzymanym w mocy wyrokiem Sąd Apelacyjnego z dnia 16 lutego
2012 r. Obecny wniosek ubezpieczonego o ustalenie wysokości emerytury na
podstawie art. 55 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, inicjujący postępowanie
przed Zakładem Ubezpieczeń Społecznych zakończone decyzją odmowną z dnia 5
września 2013 r., nie jest więc wnioskiem pierwszorazowym, lecz kolejnym,
złożonym po wydaniu przez organ rentowy wcześniejszych decyzji odmawiających
ubezpieczonemu prawa do takiego obliczenia świadczenia, utrzymanych w mocy
wspomnianymi wyrokami sądowymi. Ubezpieczony nawiązał w obecnym wniosku
do faktu wcześniejszego prowadzenia przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych
postępowania w tym przedmiocie. Prawdą jest, iż organ rentowy powołując w
podstawie prawnej zaskarżonej decyzji przepisy ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o
emeryturach i rentach z FUS, nie wskazał art. 114 ust. 1 tego aktu. Tymczasem w
7
przypadku wystąpienia ubezpieczonego z ponownym wnioskiem emerytalnym po
uprzednim prawomocnym rozstrzygnięciu przez sąd ubezpieczeń społecznych o
braku po stronie wnioskodawcy prawa do dochodzonego świadczenia lub jego
wysokości, możliwe jest zaistnienie kilku sytuacji faktycznych i prawnych
implikujących różne rozstrzygnięcia, a istota problemu dotyka zastosowania w tych
przypadkach instytucji związania organu rentowego i sądu odwoławczego
poprzednim prawomocnym wyrokiem sądowym oraz instytucji powagi rzeczy
osądzonej.
Należy zatem zauważyć, że w myśl art. 365 § 1 k.p.c., orzeczenie
prawomocne wiąże nie tylko strony i sąd, który je wydał, lecz również inne sądy
oraz inne organy państwowe i organy administracji publicznej, a w wypadkach w
ustawie przewidzianych także inne osoby. Z prawomocnością orzeczenia
sądowego (zarówno w ujęciu materialnym, jak i formalnym) związana jest powaga
rzeczy osądzonej (art. 366 k.p.c.), przy czym jest to konstrukcja prawna odmienna -
choć ściśle powiązana - z regulacją art. 365 § 1 k.p.c. Wyrok prawomocny ma
powagę rzeczy osądzonej tylko, co do tego, co w związku z podstawą sporu
stanowiło przedmiot rozstrzygnięcia, a ponadto tylko między tymi samymi stronami.
Moc wiążąca orzeczenia (art. 365 § 1 k.p.c.) może być rozważana tylko wtedy, gdy
rozpoznawana jest inna sprawa niż ta, w której wydano poprzednie orzeczenie oraz
gdy kwestia rozstrzygnięta innym wyrokiem stanowi zagadnienie wstępne. Moc
wiążąca prawomocnego orzeczenia sądu charakteryzuje się dwoma aspektami.
Pierwszy z nich odnosi się tylko do faktu istnienia prawomocnego orzeczenia. Ten
aspekt występuje, gdy w poprzednim postępowaniu, w którym zapadło
prawomocne orzeczenie, nie brała udziału choćby jedna ze stron nowego
postępowania, a nie jest ona objęta prawomocnością rozszerzoną. Nie można
bowiem takiej strony obciążać dalszymi skutkami wynikającymi z prawomocnego
orzeczenia. Drugi aspekt mocy wiążącej prawomocnego orzeczenia jest określony,
jako walor prawny rozstrzygnięcia (osądzenia) zawartego w treści orzeczenia. Jest
on ściśle związany z powagą rzeczy osądzonej (art. 366 § 1 k.p.c.) i występuje w
nowej sprawie pomiędzy tymi samymi stronami, choć przedmiot obu spraw jest
inny. W nowej sprawie nie może być wówczas zastosowany negatywny
(procesowy) skutek powagi rzeczy osądzonej, polegający na niedopuszczalności
8
ponownego rozstrzygania tej samej sprawy. Występuje natomiast skutek pozytywny
(materialny) rzeczy osądzonej, przejawiający się w tym, że rozstrzygnięcie zawarte
w prawomocnym orzeczeniu (rzecz osądzona) stwarza stan prawny taki, jaki z
niego wynika. Sądy rozpoznające między tymi samymi stronami nowy spór muszą
przyjmować, że dana kwestia prawna kształtuje się tak, jak przyjęto to w
prawomocnym, wcześniejszym wyroku, a więc w ostatecznym rezultacie procesu
uwzględniającym stan rzeczy na datę zamknięcia rozprawy. Taka jest treść
prawomocnego orzeczenia, o którym stanowi art. 365 § 1 k.p.c., a więc treść
wyrażonej w nim indywidualnej i konkretnej normy prawnej. A zatem w kolejnym
postępowaniu, w którym pojawia się ta sama kwestia, nie może być ona już
ponownie badana. Związanie orzeczeniem oznacza zatem zakaz dokonywania
ustaleń sprzecznych z uprzednio osądzoną kwestią, a nawet niedopuszczalność
prowadzenia w tym zakresie postępowania dowodowego (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 14 listopada 2013 r., II PK 438/13, LEX nr 140888 i powołane
tam orzecznictwo).
Postępowanie cywilne w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych
charakteryzuje się jednak pewną specyfiką, co ma swoje implikacje również w
zakresie funkcjonowania instytucji powagi rzeczy osądzonej, nadając tej instytucji
szczególny walor, ograniczający jej praktyczne znaczenie. Sprawy z zakresu
ubezpieczeń społecznych są bowiem sprawami cywilnymi jedynie w ujęciu
formalnym (art. 1 k.p.c.). Trzeba wszak pamiętać, że w sprawach tych
postępowanie sądowe nie jest inicjowane przez wniesienie pozwu, lecz odwołanie
od decyzji organu rentowego. Powszechnie przyjmuje się jednak, iż odwołanie jest
surogatem pozwu i jego wniesienie podlega tym samym regułom, co pozew
wnoszony w zwykłym postępowaniu procesowym. Co do zasady, wydanie decyzji
przez organ rentowy powoduje możliwość wszczęcia postępowania cywilnego,
chociażby dotyczyła ona ponownie tego samego świadczenia, które było już
przedmiotem sporu w poprzednio toczącym się procesie. Wynika to stąd, że
przedmiotem postępowania w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych jest
kontrola określonej decyzji. Wydanie przez organ rentowy kolejnej decyzji otwiera
drogę do wniesienia odwołania, a więc do wszczęcia nowego postępowania
cywilnego. W judykaturze zauważa się, że nieważność postępowania, związana z
9
nieodrzuceniem przez sąd ubezpieczeń społecznych odwołania od decyzji organu
rentowego z powodu powagi rzeczy osądzonej, mogłaby być rozważana wówczas,
gdyby odwołanie zostało wniesione od decyzji już wcześniej zaskarżonej
odwołaniem, które zostało oddalone prawomocnym wyrokiem sądowym. Natomiast
odwołanie od nowej decyzji organu rentowego podlega merytorycznemu
rozpoznaniu, zgodnie z zasadą przewidzianą w art. 83 ust. 2 ustawy z dnia 13
października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych, jednolity tekst: Dz.U. z
2013 r. poz. 1442 z późn. zm. (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29 marca 2012 r., I
UK 299/11, OSNP 2013 nr 9-10, poz. 118).
W konsekwencji tego, należy podzielić stanowisko judykatury, zgodnie z
którym wydanie przez organ rentowy nowej decyzji, także co do świadczenia
będącego przedmiotem wcześniejszej decyzji i postępowania wcześniej
zakończonego prawomocnym wyrokiem sądu, wszczętego w wyniku wniesienia od
niej odwołania, uprawnia ubiegającego się o świadczenie do wniesienia kolejnego
odwołania do sądu, a wszczęta w ten sposób sprawa cywilna nie jest sprawą o to
samo świadczenie w rozumieniu art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c. Prawomocny wyrok
rozstrzygający o braku prawa do świadczenia emerytalnego lub rentowego nie jest
zatem przeszkodą do wystąpienia z ponownym wnioskiem o to samo świadczenie.
Taki wniosek jest dopuszczalny przede wszystkim wówczas, gdy po
uprawomocnieniu się wyroku wystąpiły nowe okoliczności mające wpływ na prawo
do świadczeń. W takiej sytuacji sprawa tocząca się w wyniku rozpoznania nowego
wniosku - wydania nowej decyzji - nie jest sprawą o to samo roszczenie, które było
przedmiotem rozstrzygnięcia w sprawie poprzednio zakończonej wydaniem wyroku.
Nowe zdarzenia zachodzące po uprawomocnieniu się orzeczenia sądowego mogą
bowiem spowodować przekształcenie treści praw i obowiązków stron stosunku
ubezpieczenia społecznego, gdyż nie jest wykluczone spełnienie się lub upadek
przesłanek materialnoprawnych warunkujących nabycie prawa do konkretnych
świadczeń. Podstawową regułą rządzącą tymi stosunkami prawnymi jest właśnie
możliwość wzruszenia ustaleń stanowiących podstawę faktyczną prawomocnych
orzeczeń sądu, także przez wydanie nowej decyzji organu rentowego. Tak więc
zmiana okoliczności, jaka nastąpi po wydaniu prawomocnego orzeczenia sądu
ubezpieczeń społecznych, otwiera stronie drogę do ponownego rozpoznania
10
sprawy w postępowaniu cywilnym (por. uchwałę Sądu Najwyższego z 3 dnia
października 1996 r., II UZP 18/96, OSNAPiUS 1997 nr 7, poz. 117, a także wyroki
z dnia 8 października 1986 r., II URN 182/86, OSNCP 1987 nr 12, poz. 212, z dnia
5 sierpnia 1999 r., II UKN 231/99, OSNAPiUS 2000 nr 19, poz. 734; z dnia 8 lipca
2005 r., I UK 11/05, OSNP 2006 nr 5-6, poz. 98; z dnia 19 lutego 2007 r., I UK
266/06, OSNP 2008 nr 5-6, poz. 79; z dnia 4 grudnia 2007 r., I UK 159/07, LEX nr
863930; 21 maja 2008 r., I UK 370/07, LEX nr 491467; z dnia 13 listopada 2009 r.,
III UK 48/09, LEX nr 560876; z dnia 19 października 2010 r., II BU 4/10, LEX nr
707411; postanowienie z dnia 7 maja 2009 r., III UK 100/08, OSNP 2011 nr 1-2,
poz. 24; OSP 2011 nr 5, poz. 53, z glosą R. Babińskiej-Góreckiej).
Zauważa się jednak, że sytuacja jest bardziej złożona, gdy ubezpieczony
składa po raz kolejny wniosek o przyznanie prawa do emerytury, czyniąc to w trybie
art. 114 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS. Nie można wszakże
zapominać, że wprawdzie przedmiotem sprawy z zakresu ubezpieczeń
społecznych jest kontrola decyzji organu rentowego, ale w istocie nie tyle chodzi o
samą decyzję, co o ocenę prawidłowości zamieszczonego w niej rozstrzygnięcia
organu rentowego (m.in. w kwestii ustalenia prawa do świadczenia z ubezpieczeń
społecznych). Jak trafnie skonstatował Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 22 lutego
2010 r., I UK 247/09 (LEX nr 585725), w ubezpieczeniach społecznych regułą jest
kształtowanie sfery prawnej ubezpieczonych i instytucji ubezpieczeniowej z mocy
prawa. Z zastosowaniem mechanizmu nabycia in abstracto powstaje przede
wszystkim prawo do emerytur i rent. Zgodnie z przepisem art. 100 ustawy
emerytalnej, prawo do świadczeń w niej określonych powstaje z dniem spełnienia
warunków wymaganych do nabycia prawa. Decyzje organów rentowych mają
jedynie charakter deklaratoryjny, potwierdzający powstanie warunków koniecznych
do nabycia prawa do świadczenia. W uzasadnieniu uchwały całej Izby
Administracyjnej, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 20 grudnia 2000 r., III
ZP 29/00 (OSNP 2001 nr 12, poz. 418) Sąd Najwyższy stwierdził, że prawo do
świadczeń powstaje i istnieje niezależnie od decyzji organu rentowego, a tylko jego
realizacja w postaci wypłaty świadczenia wymaga potwierdzenia decyzją. Wniosek
zainteresowanego nie jest zatem elementem prawa do świadczeń emerytalno -
rentowych. Celem zgłoszenia wniosku jest realizacja powstałego ex lege prawa.
11
Ustawa o emeryturach i rentach z FUS zawiera zaś przepisy stanowiące podstawę
prawną weryfikacji i wzruszalności decyzji organów rentowych, w których zawarto
ustalenia pozostające w obiektywnej sprzeczności z ukształtowanym ex lege
stanem uprawnień emerytalno-rentowych ubezpieczonych. Podstawę tę stanowi
przepis art. 114, określający tryb ponownego ustalenia prawa do świadczeń
emerytalno-rentowych lub ich wysokości. Uzasadnieniem dla ponowienia
postępowania zakończonego prawomocną decyzją organu rentowego,
wyznaczającym jego cel, jest niezgodność zawartego w decyzji rozstrzygnięcia z
ukształtowaną ex lege sytuacją prawną ubezpieczonego. W ponowionym
postępowaniu organ rentowy dąży, więc do ustalenia, czy popełnione przez niego
uchybienia albo przedłożone przez ubezpieczonego dowody lub ujawnione fakty
mają wpływ na zmianę dokonanych wcześniej ustaleń. Bezpośrednim celem
ponownego ustalenia jest rozstrzygnięcie o uprawnieniach emerytalno-rentowych
ubezpieczonych, według stanu faktycznego z chwili wydania weryfikowanych
decyzji rentowych. W doktrynie oraz judykaturze przyjmuje się, że postępowanie w
sprawie ponownego ustalenia prawa do świadczeń lub ich wysokości stanowi
nadzwyczajną kontynuację postępowania przed organem rentowym w tej samej
sprawie wskutek przedłożenia nowych dowodów lub ujawnienia nowych
okoliczności istniejących przed wydaniem tej decyzji, które miały wpływ na prawo
do określonego świadczenia (R. Babińska: Wzruszalność prawomocnych decyzji
rentowych, Warszawa 2007; K. Antonów: Ponownie ustalanie prawa do świadczeń
z ubezpieczeń społecznych, Przegląd Sądowy 2009 nr 1, s. 59 oraz K. Antonów, M.
Bartnicki, B. Suchacki: Ustawa o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych. Komentarz, Warszawa 2009, a nadto uchwała Sądu Najwyższego z
dnia 3 października 1996 r., II UZP 18/96, OSNAPiUS 1997 nr 7, poz. 117 oraz
wyroki Sądu Najwyższego z dnia 15 listopada 2000 r., II UKN 41/00, Prokuratura i
Prawo 2001 nr 6 - dodatek, poz. 39; z dnia 21 września 2010 r., III UK 94/09, LEX
nr 621346 i z dnia 24 marca 2011 r., I UK 317/10, LEX nr 811823). Ponowne
ustalenie w trybie przepisu art. 114 ustawy o emeryturach i rentach z FUS zmierza
zatem do podważenia decyzji organu rentowego, niezależnie od tego, czy
uprawomocniła się ona na skutek upływu terminu odwołania, czy też
rozstrzygnięcia sądu. To swoiste „wznowienie postępowania” w takich sprawach w
12
sposób oczywisty ogranicza bowiem prawomocność, czy też niewzruszalność
decyzji organu rentowego. Przepisy art. 114 ustawy różnicują jedynie kompetencje
organu rentowego w zależności od okoliczności, w jakich nastąpiło
uprawomocnienie się weryfikowanych decyzji. Wyrazem tego są odrębne regulacje
zawarte w przepisach art. 114 ust. 1 i ust. 2 ustawy emerytalnej. Kryterium
odróżniające regulację ust. 1 i ust. 2 tego artykułu ma charakter podmiotowy w tym
sensie, że ust. 2 odnosi się wyłącznie do organu rentowego i to w szczególnej
sytuacji, gdy wcześniej prawo do świadczenia lub jego wysokość zostały ustalone
orzeczeniem organu odwoławczego. Oznacza to, że zakresem zastosowania tego
przepisu objęte są przede wszystkim wyroki ustalające prawo do świadczeń, i to w
szczególnych sytuacjach, gdy organ rentowy ma zamiar zmienić na korzyść
ubezpieczonego treść ustalonego uprawnienia (pkt 1) albo też na jego niekorzyść
(pkt 2). Natomiast unormowaniem ust. 1 objęto zarówno sytuacje, w których
decyzja organu rentowego uprawomocniła się z upływem terminu do wniesienia
odwołania, jak również wskutek wyroków ustalających prawo do świadczenia oraz
oddalających odwołanie od decyzji odmownej, przy czym w przypadku obu
rodzajów wyroków uprawnionymi do złożenia wniosku o ponowne ustalenie prawa
do świadczenia jest zainteresowany, który musi wykazać istnienie stosownych
przesłanek wynikających z tego przepisu. Z kolei organ rentowy wszczyna na
postawie ust. 1 postępowanie w przedmiocie ponownego ustalenia prawa do
świadczenia, gdy wydana wcześniej decyzja uprawomocniła się wskutek
niewniesienia odwołania od niej albo gdy wcześniej zapadł wyrok oddalający
odwołanie od decyzji odmownej (por. K. Ślebzak (w:) Emerytury i renty z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych pod redakcją B. Gudowskiej i K. Ślezaka, Warszawa
2013, s. 705 - 706 oraz wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29 marca 2012 r., I UK
299/11, OSNP 2013 nr 9 - 10, poz. 118).
W przypadku wystąpienia zainteresowanego z wnioskiem w trybie art. 114
ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, należy w pierwszej kolejności zbadać
przesłanki dopuszczalności złożenia takiego wniosku i w razie stwierdzenia ich
braku organ rentowy powinien odmówić ponownego ustalenia prawa do
świadczenia. Organ rentowy może jednak wydać decyzję o wznowieniu
postępowania, gdy istnieją ku temu ustawowe przesłanki i ponownej odmowie
13
przyznania dochodzonego przez wnioskodawcę świadczenia, jeśli nowe
okoliczności lub dowody nie pozwalają na stwierdzenie powstania po stronie
zainteresowanego prawa do tego świadczenia. W obydwu przepadkach mamy do
czynienia z nowymi decyzjami organu rentowego, od których odwołania inicjują
nowe sprawy cywilne i które nie podlegają odrzuceniu z mocy art. 199 § 1 pkt 2
k.p.c. z uwagi na powagę rzeczy osądzonej w jej znaczeniu negatywnym
(formalnym). Pozostaje natomiast kwestia pozytywnego (materialnego) skutku
rzeczy osądzonej wyrokiem zapadłym między tymi samymi stronami w sprawie o to
samo świadczenie emerytalne lub rentowe, nakazujący przyjęcie, że dana kwestia
prawna kształtuje się tak, jak stwierdzono to w tymże prawomocnym
wcześniejszym wyroku. Jeśli zatem w oparciu o zgromadzony materiał dowody,
oceniony zgodnie z regułami art. 233 k.p.c., sąd rozpoznający poprzednią sprawę
ustalił konkretny stan faktyczny, w odniesieniu do którego dokonał subsumcji
przepisów prawa materialnego stanowiących prawną podstawę rozstrzygnięcia o
prawie do świadczenia emerytalnego lub rentowego, to w razie wystąpienia
ubezpieczonego z kolejnym wnioskiem o przyznanie tego świadczenia, opartego na
tej samej podstawie faktycznej i prawnej, zachodzi powaga rzeczy osądzonej w jej
pozytywnym aspekcie, wykluczając ponownie badanie tej samej kwestii.
Prawomocny wyrok oddalający odwołanie od decyzji organu rentowego
odmawiającej przyznania prawa do emerytury ma zatem powagę rzeczy osądzonej
w sprawie z odwołania od decyzji wydanej wskutek złożenia wniosku na podstawie
art. 114 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, jeżeli jej podstawą są te
same okoliczności faktyczne i prawne, co przyjęte w uprzednim prawomocnym
wyroku sądu. Natomiast wyrok w sprawie z zakresu ubezpieczeń społecznych nie
ma powagi rzeczy osądzonej, jeśli dotyczy odmowy przyznania świadczenia z
ubezpieczenia społecznego, a po jego uprawomocnieniu się organ rentowy wydał w
trybie art. 114 ust. 1 ustawy emeryturach i rentach z FUS nową decyzję, opartą na
nowych dowodach mających wpływ na ujawnienie rzeczywistego stanu faktycznego
i jego prawidłową ocenę, gdyż wydanie nowej decyzji uprawnia ubezpieczonego do
złożenia od niej odwołania i zobowiązuje sąd do sprawdzenia jej prawidłowości
(postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 19 stycznia 1984 r., III URN 131/83,
OSNCP 1984 nr 10, poz. 177). Generalnie przyjmuje się, że powaga rzeczy
14
osadzonej w rozumieniu art. 366 k.p.c. dotyczy tylko tych orzeczeń sądów
ubezpieczeń społecznych, których podstawa faktyczna nie może ulec zmianie lub
gdy odwołanie od decyzji organu rentowego zostało oddalone po stwierdzeniu
niespełnienia prawnych warunków do świadczenia wymaganych przed wydaniem
decyzji (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 13 grudnia 2005 r., II UK 61/05,
OSNP 2006 nr 23 - 24, poz. 371).
Z taką jednak sytuacją nie mamy do czynienia w przedmiotowej sprawie. W
orzecznictwie sądowym nie jest kwestionowana możliwość kilkakrotnego
uzyskiwania prawa do emerytury, gdy każdorazowo inne przesłanki decydują o
ziszczeniu się ryzyka emerytalnego (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20
stycznia 2005 r., I UK 120/04, OSNP 2005 nr 16, poz. 257 oraz uzasadnienie
postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 13 maja 2004 r., II UZ 13/04, OSNP 2004
nr 23, poz. 409). Jednakże w niniejszym przypadku ubezpieczony, mając już
ustalone prawo do wcześniejszej emerytury, nie dochodzi kolejnego świadczenia,
bo to, do którego nabył prawo z mocy art. 27 ustawy o emeryturach i rentach z FUS
po osiągnięciu wieku 65 lat, została mu już przyznane decyzją organu rentowego z
dnia 26 maja 2011 r. Zarówno poprzedni spór sądowy zakończony prawomocnym
wyrokiem, jak i obecny dotyczą natomiast sposobu obliczenia przyznanego
świadczenia emerytalnego, a ściślej – możliwości ustalenia wysokości emerytury
według zasad wynikających z art. 26 w związku z art. 55 ustawy o emeryturach i
rentach z FUS. Jak zaś zauważył Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z dnia 18
września 2014 r. I UK 27/14 (LEX nr 1537287), nie można w takim wypadku mówić
o złożeniu kolejnego wniosku emerytalnego o przyznanie „emerytury po
emeryturze”. W art. 55 chodzi nie o przyznanie, lecz o obliczenie według innych
zasad emerytury już nabytej po spełnieniu warunków z art. 27 ustawy i przyznanej
na wniosek złożony po dniu wskazanym w tym przepisie. Wyraźnie stanowi się w
nim o możliwości obliczenia emerytury na podstawie art. 26, czyli - wnioskując z
treści przepisu - emerytury przyznanej na wniosek zgłoszony po dniu 13 grudnia
1948 r., po spełnieniu warunków określonych w art. 27 ustawy. Nie chodzi też o
osoby, które wstrzymywały się z pobieraniem należnej emerytury. Pogląd o
czystym koncie emerytalnym osób zgłaszających wniosek na podstawie art. 55
ustawy został obalony w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 4 lipca 2013 r., II UZP
15
4/13 (OSNP 2013 nr 21-22, poz. 257), w której stwierdzono, że ubezpieczony
urodzony przed dniem 31 grudnia 1948 r., który po osiągnięciu powszechnego
wieku emerytalnego kontynuował ubezpieczenie i wystąpił o emeryturę po dniu 31
grudnia 2008 r., ma prawo do jej wyliczenia na podstawie art. 26 w związku z art.
55 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, niezależnie od tego, czy wcześniej złożył
wniosek o emeryturę w niższym wieku emerytalnym lub o emeryturę wcześniejszej.
Zasadnicze znaczenie dla zastosowania art. 55 ustawy ma utrzymywanie przez
osobę w nim określonej statusu osoby ubezpieczonej (art. 4 ust. 13 ustawy). Status
ten zachowują zaś osoby, które przeszły na emeryturę, jeżeli po przyznaniu prawa
podlegają obowiązkowym lub dobrowolnym ubezpieczeniom społecznym (art. 13 i
14 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych;
jednolity tekst.: Dz.U. z 2013 r., poz. 1442 ze zm.). W konsekwencji, emerytura
osób, które spełniły warunki przewidziane w art. 27 i pobierały świadczenia na
wniosek złożony po dniu 31 grudnia 2008 r., powinna być wyliczona na podstawie
art. 53 z uwzględnieniem art. 55 w związku z art. 26 ustawy o emeryturach i rentach
z FUS, jeżeli po ukończeniu wieku 60 lub 65 lat podlegały ubezpieczeniom
społecznym obowiązkowo lub dobrowolnie. Oznacza to, że jeśli wnioskodawca
kontynuował ubezpieczenia emerytalne i rentowe oraz spełniał warunki, o których
mowa w art. 55 ustawy, w tym złożył wniosek o przyznanie emerytury na podstawie
art. 27 ustawy po dniu 31 grudnia 2008 r., to emerytura powinna mu być wyliczona
na podstawie art. 53 i - jak ten przepis stanowi - „z uwzględnieniem” art. 55 ustawy.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego wyrażany jest pogląd, zgodnie z którym
nie jest możliwa utrata uprawnienia do zweryfikowania wysokości
długoterminowych świadczeń emerytalnych ustalonych w deklaratoryjnych
decyzjach emerytalnych, więc emerytura może być wyliczona równolegle według
zasad ustalonych w art. 53 w związku z art. 27 i według nowych zasad
wynikających z art. 26 w związku z art. 55. Zauważa się bowiem, że ubezpieczony
nie traci na stałe możliwości zweryfikowania wysokości emerytury przyznanej mu w
zaniżonej wysokości tylko dlatego, że pierwotnie organ rentowy obliczył
świadczenie według dotychczasowych, zamiast nowych korzystniejszych zasad,
jeżeli - spełniając warunki do uzyskania emerytury na podstawie art. 27 -
wnioskodawca kontynuował ubezpieczenia emerytalne i rentowe po osiągnięciu
16
przewidzianego w tym przepisie wieku emerytalnego oraz wystąpił z wnioskiem o
przyznanie emerytury z art. 27 ustawy po dniu 31 grudnia 2008 r. (art. 55 w związku
z art. 114 ust. 1 ustawy). W szczególności, „prawomocność” wadliwej decyzji
emerytalnej przyznającej zaniżone świadczenie według dotychczasowych zasad,
której osoba uprawniona nie zaskarżyła, ani nawet prawomocny wyrok sądowy
wydany w sprawie o powtarzające się długoterminowe świadczenia emerytalne lub
rentowe nie stanowią przeszkody ani nie wywołują (nie prowadzą do) definitywnej
„utraty” prawa do zweryfikowania tych świadczeń w wysokości zgodnej z prawem,
jeżeli organ rentowy jest zobligowany lub wydaje kolejne decyzje w przedmiocie
ponownego ustalenia prawa do świadczenia lub jego wysokości, od których
ubezpieczeni odwołują się do sądu. Przeciwne stanowisko, wedle którego skarżący
miałby być „dożywotnio” pozbawiony wyższej kwoty emerytury tylko dlatego, że
organ rentowy obliczył mu świadczenie w niezgodnej z prawem (art. 55) i zaniżonej
wysokości, jawi się jako oczywiście niekonstytucyjne, bo sprzeczne z art. 21 i 32
Konstytucji RP, przeto - w myśl art. 2 Konstytucji RP - nie zasługuje na akceptację
w demokratycznym porządku państwa prawa (wyroki Sądu Najwyższego z dnia 4
września 2013 r., II UK 23/13, OSNP 2014 nr 6, poz. 85 oraz z dnia 7 listopada
2013 r., II UK 143/13, OSNP 2014 nr 10, poz. 148).
W przedmiotowej sprawie chodzi właśnie o zweryfikowanie wysokości
przyznanego ubezpieczonemu na podstawie art. 27 ustawy o emeryturach i rentach
z FUS, długoterminowego świadczenia emerytalnego, i chociaż stan prawny (art.
26 w związku z art. 55 tej ustawy), w oparciu o który rozstrzygnięto prawomocnym
wyrokiem poprzedni spór sądowy, nie uległ zmianie (aczkolwiek od tamtej pory w
judykaturze dokonano jednoznacznej wykładni tychże przepisów), nie zachodzi
powaga rzeczy osądzonej wykluczająca z mocy art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c. ponowne
rozpoznanie wniosku o przeliczenie świadczenia, tym bardziej że istotny z punktu
widzenia przesłanek tego przeliczenia element stanu faktycznego, tj.
kontynuowanie przez wnioskodawcę ubezpieczenia emerytalnego i rentowego po
ukończeniu 65 roku życia, zapoczątkowany przed zakończeniem poprzedniego
procesu, wykracza poza datę wyrokowania w tejże sprawie i trwa nadal, co
oznacza, iż okoliczności faktyczne w obydwu przypadkach nie w pełni są tożsame.
17
Mając powyższe na względzie, a także biorąc pod uwagę to, że na skutek
niesłusznego przyjęcia negatywnej przesłanki procesowej z art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c.
Sąd Okręgowy nie rozpoznał istoty sprawy, z mocy 39815
§ 1 k.p.c. orzeczono o
uchyleniu zaskarżonego postanowienia oraz poprzedzającego go postanowienia
Sądu pierwszej instancji i przekazaniu sprawy temu Sądowi do ponownego
rozpoznania.