Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 659/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 9 września 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Mirosława Wysocka (przewodniczący)
SSN Marian Kocon
SSN Maria Szulc (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa J. C.
przeciwko Komornikowi Sądowemu przy Sądzie Rejonowym w Z. o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 9 września 2015 r.,
skargi kasacyjnej powódki
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 25 czerwca 2014 r.,
oddala skargę kasacyjną.
UZASADNIENIE
2
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Apelacyjny oddalił apelację powódki od wyroku
Sądu Okręgowego oddalającego powództwo o zasądzenie od Komornika przy
Sądzie Rejonowym kwoty 150.398,83 zł z tytułu odszkodowania na podstawie art.
23 ust. 1 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o komornikach sądowych i egzekucji (j.t.
Dz. U. z 2011 r., Nr 231, poz. 1376 ze zm.; dalej u.k.s.e.).
Ustalił, że w toku postępowania egzekucyjnego przeciwko powódce,
wszczętego na wniosek […] Banku z dnia 19 grudnia 2000 r., wierzyciel został
przejęty przez Bank […], o czym komornik został powiadomiony w dniu 8 maja
2002 r. Na polecenie Sądu, wydane w trybie art. 759 k.p.c., komornik wezwał
nowego wierzyciela w dniu 17 października 2005 r. do udokumentowania przejścia
uprawnień, co ten uczynił z przekroczeniem terminu przesyłając odpis z Krajowego
Rejestru Sądowego. Klauzula wykonalności została nadana na rzecz nowego
wierzyciela w dniu 4 kwietnia 2013 r. Od 2002 r. komornik wyegzekwował na rzecz
Banku […] kwotę 150.389,93 zł.
W ocenie Sądu Okręgowego, do prowadzenia egzekucji na rzecz nowego
wierzyciela wystarczające było udokumentowanie przejścia uprawnień odpisem
z Krajowego Rejestru Sądowego, a nadto powódka nie wykazała szkody
pozostającej w adekwatnym związku przyczynowym z niezgodnym z prawem
działaniem komornika, który wyegzekwowane należności pobrał i przekazał
uprawnionemu wierzycielowi.
Sąd drugiej instancji zaakceptował powyższy pogląd i wskazał, że art. 788
§ 1 k.p.c. nie obejmuje zmian podmiotowych o charakterze sukcesji uniwersalnej,
które nastąpiły po wszczęciu postępowania egzekucyjnego. Bank […] z dniem
połączenia tj. 6 czerwca 2002 r. wstąpił we wszystkie prawa i obowiązki […] Banku,
wobec czego nie było konieczne uzyskanie klauzuli wykonalności, a podstawę
egzekucji stanowił dotychczasowy tytuł wykonawczy. Komornik wprawdzie nie
powinien kontynuować egzekucji do czasu udokumentowania przejścia uprawnień,
ale egzekucji nie można uznać za bezprawną skoro w istocie była prowadzona na
rzecz uprawnionego wierzyciela i na podstawie aktualnego tytułu wykonawczego,
a powódka nie wykazała szkody.
3
W skardze kasacyjnej od powyższego wyroku powódka wniosła o jego
uchylenie i zarzuciła naruszenie przez błędną wykładnię art. 788 § 1 k.p.c.
polegającą na bezzasadnym przyjęciu, że jego dyspozycja nie dotyczy sytuacji,
w której po wszczęciu egzekucji nastąpiły zmiany podmiotowe o charakterze
sukcesji uniwersalnej oraz art. 23 ust. 1 u.k.s.e. przez bezzasadne przyjęcie, że nie
stanowi szkody wyegzekwowanie od dłużnika majątku bez aktualnego tytułu
wykonawczego na rzecz następcy prawnego wierzyciela oraz dokumentów,
z których wynika następstwo prawne.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
U podstaw rozstrzygnięcia Sądu drugiej instancji legł pogląd, że
postępowanie egzekucyjne prowadzone przez pozwaną nie było bezprawne, bo art.
788 k.p.c. nie obejmuje zmian podmiotowych o charakterze sukcesji uniwersalnej,
które nastąpiły po wszczęciu postępowania egzekucyjnego, jak również, że pomimo
braku wykazania przez Bank przejścia uprawnień było ono prowadzone na rzecz
uprawnionego wierzyciela i na podstawie aktualnego tytułu wykonawczego, a nadto
powódka nie wykazała poniesienia szkody w wyniku tego postępowania.
Zdarzeniem faktycznym, od którego postępowanie egzekucyjne było,
zdaniem skarżącej, wadliwie prowadzone przez komornika, jest powiadomienie
przez Bank […] w dniu 8 maja 2002 r. o przejęciu wierzyciela – […] Banku, na
którego wniosek prowadzone było postępowanie egzekucyjne. Wprawdzie w tym
czasie obowiązywały dwie równoległe podstawy odpowiedzialności komornika – art.
769 k.p.c. i art. 23 u.k.s.e., ale wobec utraty mocy art. 769 k.p.c. z dniem 27
stycznia 2004 r. wskutek wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 20 stycznia
2004 r., SK 26/03 (Dz. U. z 2004 r., Nr 11, poz. 101) ze skutkiem od dnia wejścia w
życie Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej tj. 17 października 1997 r., wyłączną jej
podstawą jest art. 23 u.k.s.e. Odpowiedzialność komornika na podstawie tego
przepisu zarówno w brzmieniu pierwotnym obowiązującym do dnia 12 listopada
2004 r., jak i po jego zmianie dokonanej ustawą z dnia 24 września 2004 r. o
zmianie ustawy o komornikach sądowych i egzekucji oraz zmianie ustawy - kodeks
postępowania cywilnego (Dz. U. z 2004 r., Nr 236, poz. 2356), jest
odpowiedzialnością deliktową za działanie niezgodne z prawem bez względu na
4
zawinienie (uchwała Sądu Najwyższego z dnia 13 października 2004 r., III CZP
54/04, OSNC z 2005 r., nr 10, poz. 168, Prok. i Pr. – wkł. z 2005 r., nr 4, poz. 34,
OSP z 2005 r., nr 10, poz. 115, Wokanda z 2004 r., nr 12, poz. 5 i z 2005 r., nr 3,
poz. 4, Biul. SN z 2004 r., nr 10, poz. 5, M. Prawn. z 2004 r., nr 22, poz. 1015
i z 2006 r., nr 11, poz. 596, wyroki z dnia 3 lutego 2006 r., I CK 318/05, nie publ.
i z dnia 6 kwietnia 2006 r., IV CSK 6/06, M. Prawn. z 2006 r., nr 9, poz. 458, z dnia
25 lutego 2015 r., IV CSK 302/14, Biul. SN z 2015 r., nr 5, poz. 16 i wyroki w nim
powołane). Oceny odpowiedzialności odszkodowawczej dokonywać należy więc
w ramach ogólnych reguł odpowiedzialności deliktowej, przy czym przesłanka
bezprawności działania lub zaniechania określana jest jako niezgodność z normami
prawa w rozumieniu art. 87 Konstytucji, a więc niezgodność z Konstytucją RP,
ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi, ustawami oraz prawem Unii
Europejskiej.
Odnosząc się do zagadnienia szkody dłużnika powstałej w wyniku
bezprawnej egzekucji wskazać trzeba, że skutek zmniejszenia lub wygaśnięcia jego
zobowiązania może powodować tylko egzekucja prowadzona zgodnie
z obowiązującymi przepisami prawa. Chybiony jest więc pogląd Sądu drugiej
instancji, że w razie bezprawnej egzekucji dłużnik nie ponosi szkody, skoro
doprowadziła ona do spłaty długu na rzecz wierzyciela, któremu i tak był
zobowiązany zapłacić wyegzekwowaną kwotę. W takiej sytuacji nie zachodzi brak
przesłanki szkody, lecz problem tzw. przyczynowości hipotetycznej (causa
superveniens). Zagadnienie sprowadza się do pytania, czy komornik
odpowiedzialny za szkodę poniesioną przez dłużnika wskutek bezprawnej
egzekucji może powołać się na to, że taki sam uszczerbek w majątku dłużnika
powstałby, gdyby egzekucja była prowadzona zgodnie z prawem, a więc gdyby
zaistniała przyczyna rezerwowa (alternatywna) źródła uszczerbku.
Zgodnie z dominującym w judykaturze i doktrynie stanowiskiem,
niedopuszczalne jest powołanie się przez osobę, której bezprawne działanie lub
zaniechanie wywołało uszczerbek w majątku poszkodowanego na to, że szkoda
nastąpiłaby wskutek późniejszego zdarzenia czyli przyczyny rezerwowej. Taką
przyczyną rezerwową jest także powołanie się na to, że postępowanie egzekucyjne
zgodne z prawem wywołałoby taki sam uszczerbek, jaki wywołało niezgodne
5
z prawem działanie komornika (wyroki z dnia 14 stycznia 2005 r., III CK 193/04,
OSP z 2006 r., nr 7 – 8, poz. 89, z dnia 10 lutego 2010 r., V CSK 272/09, nie publ.
i orzeczenia w nich powołane). Nie ma też podstaw do stosowania zasady
compensatio lucri cum damno do kompensowania szkody powstałej wskutek
wyegzekwowania określonych kwot z korzyścią w postaci wygaśnięcia długu
dłużnika, skoro bezprawna egzekucja do takiego wygaśnięcia nie może prowadzić.
Wobec trafności zarzutu naruszenia art. 23 ust. 1 u.k.s.e. istotne dla
rozstrzygnięcia jest więc rozważenie, czy bezprawne było działanie komornika
polegające na prowadzeniu egzekucji na rzecz następcy prawnego wierzyciela bez
nadania klauzuli wykonalności tytułowi egzekucyjnemu na jego rzecz w sytuacji,
gdy następstwo to było skutkiem połączenia się banków. Wbrew twierdzeniu
skarżącej, aczkolwiek treść art. 788 § 1 k.p.c. literalnie wydaje się jasna, w praktyce
budziła wiele wątpliwości z uwagi na liczne stany faktyczne objęte zmianami
podmiotowymi w toku postępowania egzekucyjnego.
Zgodnie z art. 788 § 1 k.p.c., jeżeli uprawnienie lub obowiązek po powstaniu
tytułu egzekucyjnego lub w toku sprawy przed wydaniem tytułu przeszły na inną
osobę, sąd nada klauzulę wykonalności na rzecz lub przeciw tej osobie, gdy
przejście to będzie wykazane dokumentem urzędowym lub prywatnym z podpisem
urzędowo poświadczonym. Przepis ten ma zastosowanie do wszystkich
przypadków następstwa prawnego zarówno pod tytułem ogólnym, jak
i szczególnym po stronie wierzyciela lub dłużnika, chyba że przepis szczególny
stanowi inaczej (np. art. 819 k.p.c.). Jak się podkreśla w doktrynie, nie znajduje on
zastosowania jedynie w przypadku przekształceń organizacyjno – prawnych, które
nie prowadzą do utraty osobowości prawnej przez dotychczasowy podmiot
rejestrowy. W przypadku sukcesji uniwersalnej art. 788 § 1 k.p.c. będzie miał
zastosowanie, gdy zmiany organizacyjno – prawne pociągają za sobą utratę
osobowości prawnej przez dotychczas istniejący podmiot, a przepisy prawa
przewidują przejście uprawnienia lub obowiązku stwierdzonego w tytule
egzekucyjnym na inną osobę prawną.
Zgodnie z art. 124 ust. 2 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe
w brzmieniu obowiązującym w czasie połączenia się banków w sprawie niniejszej
6
(Dz. U. z 1997 r., Nr 140, poz. 939), w razie połączenia się banków w formie spółek
akcyjnych stosuje się przepisy kodeksu spółek handlowych. W razie połączenia
in corporationem (art. 492 § 1 pkt 1 k.s.h.) działalność spółki przejmowanej, a więc
pierwotnego wierzyciela, który traci osobowość prawną, jest kontynuowana przez
spółkę przejmującą – wstępuje ona w sytuację prawną poprzednika
z konsekwencją wejścia w uprawnienia wierzyciela.
Problem, czy w razie połączenia się banków należy tytułowi egzekucyjnemu
nadać klauzulę wykonalności na rzecz następcy prawnego był przedmiotem
rozważań judykatury. W uchwale z dnia 22 lutego 2006 r., III CZP 129/05 (OSNIC
z 2007 r., nr 1 poz., 4) Sąd Najwyższy wyraził pogląd, że zważywszy na istotę
i zasady sukcesji uniwersalnej dopuszczalne jest nadanie klauzuli bankowemu
tytułowi egzekucyjnemu na podstawie art. 788 § 1 k.p.c. na rzecz banku
powstałego z połączenia z innym bankiem, który wystawił ten tytuł. W uchwale
z dnia 2 kwietnia 2004 r., III CZP 9/04 (OSNIC z 2005 r., nr 6, poz. 98) wykluczył
natomiast nadanie na podstawie art. 788 § 1 k.p.c. klauzuli wykonalności na rzecz
nie będącego bankiem nabywcy wierzytelności objętej bankowym tytułem
egzekucyjnym, także po zaopatrzeniu go w sądową klauzulę wykonalności.
Zarówno doktryna, jak i judykatura prezentowały zatem jednolite stanowisko, że
w sytuacji przejścia uprawnień wierzyciela wskutek połączenia się spółek
handlowych oraz zawiązania nowej spółki (art. 492 § 1 pkt 1 i 2 k.s.h.) art. 788 § 1
k.p.c. ma zastosowanie.
Wątpliwości natomiast budziło zagadnienie, czy w sytuacji gdy do połączenia
banków doszło po wszczęciu egzekucji, której podstawą jest bankowy tytuł
egzekucyjny zaopatrzony w klauzulę wykonalności, konieczne jest nadanie klauzuli
wykonalności na rzecz banku przejmującego na podstawie omawianego przepisu.
W doktrynie dominował pogląd, że art. 788 § 1 k.p.c. nie dotyczy zmian
podmiotowych o charakterze sukcesji uniwersalnej, które nastąpiły po wszczęciu
postępowania egzekucyjnego. W orzecznictwie pierwotnie prezentowane było
tożsame stanowisko uzasadniane tym, że określenie „ po powstaniu tytułu” nie
rozciąga się na postępowanie egzekucyjne, a więc dla wykazania zmiany
wierzyciela wystarczające jest wykazanie przejścia prawa (uchwały Sądu
7
Najwyższego z dnia 11 czerwca 1993 r., III CZP 68/93, OSP z 1994 r., nr 5, poz. 84,
s. 220 i z dnia 23 lutego 1995 r., III CZP 15/95, OSNC z 1995 r., nr 5, poz. 81,
postanowienia z dnia 30 stycznia 1975 r., II CZ 5/75, OSPiKA z 1976 r., nr 2, poz.
37, z dnia 2 lipca 1975 r., I CZ 98/75, OSNCP z 1976 r., nr 6, poz. 142, z dnia
9 czerwca 1978 r., III CRN 97/ 78, OSPiKA z 1979 r., nr 2 poz. 29, wyrok z dnia
9 maja 2002 r., II CKN 803/00, OSNC z 2003 r., nr 9, poz. 119). Odmienny pogląd
wyraził Sąd Najwyższy w uchwałach z dnia 29 października 2004 r., III CZP 63/04
(OSNC z 2005 r., nr 10, poz. 174, Prok. – wkł. z 2005 r., nr 4, poz. 40, Wokanda
z 2004 r., nr 12, poz. 6 i z 2005 r., nr 4, poz. 4, Biul. SN z 2004 r., nr 10, poz. 8)
oraz z dnia 5 marca 2009 r., III CZP 4/09 (OSNC z 2010 r., nr 1, poz. 2) przyjmując,
że przepis ten ma zastosowanie także w razie przeniesienia wierzytelności po
wszczęciu postępowania egzekucyjnego, przy czym odnotować trzeba, że nie
dotyczyły one sukcesji uniwersalnej, a zwłaszcza problemu połączenia spółek
prawa handlowego. Stanowisko to odnośnie do przejścia uprawnienia w drodze
umowy przelewu Sąd Najwyższy podtrzymał w wyrokach z dnia 13 grudnia 2012 r.,
V CSK 7/12 i z dnia 9 sierpnia 2012 r., V CSK 372/11 (nie publ.). Omawiane
zagadnienie zostało ostatecznie rozstrzygnięte uchwałą Sądu Najwyższego z dnia
26 czerwca 2014 r., III CZP 46/14 (OSNC z 2014 r., nr 4, poz. 42), w której przyjął,
że po wszczęciu egzekucji w razie połączenia się banków przez przeniesienie
całego majątku banku przejmowanego przez bank przejmujący, konieczne jest
nadanie klauzuli wykonalności na rzecz banku przejmującego na podstawie art. 788
§ 1 k.p.c. Stanowisko to powoływane jest przez przeważającą część przedstawicieli
doktryny, chociaż zauważyć też trzeba poglądy odmienne.
Skarżąca zarzuciła naruszenie art. 788 § 1 k.p.c. przez błędną wykładnię
polegającą na przyjęciu, że dyspozycja tego przepisu nie dotyczy sytuacji, gdy po
wszczęciu postępowania egzekucyjnego po stronie wierzyciela nastąpiły zmiany
podmiotowe mające charakter sukcesji uniwersalnej. Pogląd taki Sąd drugiej
instancji wyraził dokonując oceny, czy komornik prowadząc egzekucję po zmianie
wierzyciela działał z naruszeniem art. 788 § 1 k.p.c. O ile jednak za utrwalony
uznać trzeba pogląd, że w razie połączenia banków na podstawie art. 492 pkt 1 ust.
1 k.s.h. ma zastosowanie art. 788 § 1 k.p.c., o tyle zagadnienie czy ma on również
zastosowanie w sytuacji takiego następstwa prawnego po wszczęciu egzekucji nie
8
przedstawiało się jednolicie. Wybór jednego z poglądów, zanim wątpliwości zostały
usunięte uchwałą Sądu Najwyższego z dnia 26 czerwca 2014 r., III CZP 46/14
(wyrok Sądu Apelacyjnego zapadł w dniu 25 czerwca 2014 r.), nie może świadczyć
o naruszeniu tego przepisu w aspekcie oceny przesłanki bezprawności.
Jak wskazał Sąd Najwyższy w uchwale pełnego składu sędziów Sądu
Najwyższego z dnia 28 stycznia 2014 r., BSA – 1-4110-4/13 (OSNC z 2014 r., nr 5,
poz. 49) prospektywne działanie zastosowanej wykładni narzuca niekiedy sama
praktyka sądowa, mimo braku jakiejkolwiek wzmianki w tym zakresie w orzeczeniu
Sądu Najwyższego opartym na tej wykładni, radykalnie zmieniającej
dotychczasową linię orzecznictwa. Powołana w tej uchwale, jako przykład takiego
skutku czasowego wykładni, uchwała z dnia 29 października 2004 r., III CZP 63/04
stwierdzała wprawdzie, że art. 788 § 1 k.p.c. ma zastosowanie w razie przejścia
obowiązku objętego tytułem egzekucyjnym po wszczęciu właściwego postępowania
egzekucyjnego ale ograniczona w swej treści została do sytuacji przejścia
uprawnienia objętego tytułem egzekucyjnym w drodze przelewu (tak też uchwała
z dnia 5 marca 2009 r., III CZP 4/09). Uchwała z dnia 26 czerwca 2014 r., III CZP
46/14, mająca również skutek prospektywny, nie może przesądzać o bezprawności
działania komornika od 2002 r., skoro dominujący był wówczas i w latach
późniejszych pogląd odmienny. Nie można więc, jak w rezultacie prawidłowo uznał
Sąd Apelacyjny, przyjąć, że działanie komornika było z tej przyczyny sprzeczne
z art. 788 § 1 k.p.c., zwłaszcza że wierzyciel jeszcze przed podjęciem tej uchwały
uzyskał klauzulę wykonalności na swoją rzecz. Działanie komornika zgodne
z dominującym kierunkiem wykładni przepisu regulującego postępowanie
egzekucyjne, lub w razie sprzeczności poglądów prawnych wybór jednego z nich
nie uzasadnia przyjęcia przesłanki bezprawności działania w rozumieniu art. 23
ust. 1 u.k.s.e. Opóźnione zaś żądanie komornika złożenia dokumentów
potwierdzających następstwo prawne wierzyciela nie stanowiło także uchybienia
podlegającego takiej kwalifikacji, skoro potwierdziły one istniejące od daty
połączenia banków uprawnienie wierzyciela. W rezultacie rozstrzygnięcie Sądu
Apelacyjnego, mimo częściowo błędnych motywów, jest zgodne z prawem.
Z tych względów orzeczono jak w sentencji na podstawie art. 39814
k.p.c.
kc
9