Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 452/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 8 października 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Romualda Spyt (przewodniczący)
SSN Jolanta Frańczak (sprawozdawca)
SSN Zbigniew Korzeniowski
w sprawie z odwołania S. J.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
z udziałem zainteresowanego Ł. M.
o ustalenie podlegania ubezpieczeniu,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 8 października 2015 r.,
skargi kasacyjnej organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 9 maja 2014 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania oraz orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
Zakład Ubezpieczeń Społecznych decyzją z dnia 20 grudnia 2012 r.
stwierdził, że S. J. nie podlega obowiązkowo ubezpieczeniom: emerytalnemu,
2
rentowym, chorobowemu i wypadkowemu w okresie od dnia 16 lipca 2012 r., jako
pracownik u płatnika składek P.H. „I.”, ponieważ umowa o pracę jest umową
pozorną.
Sąd Okręgowy – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 4
kwietnia 2013 r. zmienił zaskarżoną przez ubezpieczoną decyzję Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych z dnia 20 grudnia 2012 r. i ustalił, że S. J. podlega
obowiązkowym ubezpieczeniom społecznym jako pracownik od dnia 16 lipca 2012
r. z tytułu zatrudnienia w P.H. „I.” z podstawą wymiaru składek na ubezpieczenia
społeczne wynoszącą 1.500 zł (pkt 1) oraz zasądził od organu rentowego na rzecz
ubezpieczonej kwotę 120 zł tytułem zwrotu kosztów procesu (pkt 2).
Sąd Okręgowy ustalił, że S. J. ma wykształcenie wyższe, ukończyła
administrację na Wydziale Prawa Uniwersytetu […] oraz kursy języka angielskiego i
niemieckiego, posiada prawo jazdy oraz umiejętność obsługi komputera.
Ubezpieczona pracowała w Urzędzie Skarbowym jako pracownik biurowy oraz w
„M.” Sp. z o.o. jako referent administracyjno-księgowy. W dniu 16 lipca 2012 r.
ubezpieczona zawarła umowę o pracę na czas nieokreślony z zainteresowanym Ł.
M. w pełnym wymiarze czasu pracy z wynagrodzeniem w kwocie 1.500 zł na
stanowisku kierownika do spraw handlowych i administracji. Zainteresowany Ł. M.
prowadzi działalność gospodarczą pod nazwą P.H. „I.”, w ramach której zajmuje się
hurtową sprzedażą słodyczy.
Sąd Okręgowy wskazał, że ubezpieczona w ramach obowiązków
wynikających z umowy o pracę między innymi przygotowywała prezentacje oraz
oferty handlowe, sporządzała pisma urzędowe, zajmowała się obsługą biura,
prowadzeniem negocjacji cenowych, koordynowaniem prac związanych z
zamówieniami, zawierała i wypowiadała umowy, podpisywała faktury VAT
posługując się pieczątką o treści: „I. mgr S. J. upoważniona do wystawiania faktur”.
Aneksem z dnia 1 września 2012 r. do umowy o pracę strony zmieniły wysokość
wynagrodzenia ubezpieczonej z kwoty 1.500 zł na kwotę 4.200 zł. Od dnia 7
października 2012 r. ubezpieczona stała się niezdolna do pracy z powodu choroby
przypadającej w okresie ciąży. Od grudnia 2012 r. Ł. M. w związku z
nieobecnością ubezpieczonej w pracy spowodowanej ciążą zatrudnił innego
pracownika. Na tym stanowisku pracy, przed zatrudnieniem S. J., zatrudniona była
3
też inna osoba. Ubezpieczona pozostaje w związku partnerskim z
zainteresowanym, który nawiązany został w czasie trwania stosunku pracy.
Uwzględniając powyższe okoliczności faktyczne Sąd Okręgowy uznał,
że umowa o pracę zawarta przez ubezpieczoną z zainteresowanym była
realizowana, a zatem nie ma podstaw do przyjęcia pozorności czynności prawnej.
Zdaniem Sądu Okręgowego jedynie ustalone w aneksie do umowy o pracę z dnia 1
września 2012 r. wynagrodzenie w kwocie 4.200 zł brutto było zbyt wysokie w
stosunku do tego wskazanego w umowie o pracę z dnia 16 lipca 2012 r. w kwocie
1.500 zł. W tej kwestii nie były przekonywające twierdzenia stron, że wzrost
wynagrodzenia był podyktowany zwiększeniem obrotów firmy i bardzo dobrą pracą
ubezpieczonej. W ocenie Sądu Okręgowego podwyższenie wysokości
wynagrodzenia było wynikiem tego, że pomiędzy ubezpieczoną a zainteresowanym
nawiązał się związek uczuciowy. Natomiast wynagrodzenie za pracę zgodnie z
art. 78 k.p. nie może być ustalane poza granicą płacy słusznej, sprawiedliwej i
zapewniającej godziwe utrzymanie oraz nie może rażąco przewyższać wkładu
pracy, aby w konsekwencji składka na ubezpieczenie społeczne nie przekładała się
na świadczenie w kwocie nienależnej.
Wyrok Sądu Okręgowego zaskarżyła apelacją ubezpieczona w części
dotyczącej podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne wynoszącej
kwotę 1.500 zł, domagając się ustalenia, że obowiązywało ją od dnia 1 września
2012 r. wynagrodzenie w kwocie 4.200 zł, wprowadzone aneksem do umowy o
pracę. Zarzuciła naruszenie prawa materialnego – art. 36 ust. 2 ustawy z dnia 25
czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie
choroby i macierzyństwa (jednolity tekst: Dz.U. z 2014 r., poz. 159 ze zm.).
Sąd Apelacyjny – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 9
maja 2014 r. zmienił zaskarżony wyrok w punkcie 1 i ustalił, że ubezpieczona S. J.
podlega ubezpieczeniom społecznym jako pracownik „I.” od dnia 16 lipca 2012 r. z
podstawą wymiaru składek w kwocie 1.500 zł, a od dnia 1 września 2012 r. z
podstawą wymiaru składek w kwocie 4.200 zł oraz orzekł o kosztach procesu.
Sąd Apelacyjny stwierdził, że w całości akceptuje ustalenia Sądu pierwszej
instancji i uznaje za trafne zapadłe rozstrzygnięcie w części stwierdzającej,
że sporna umowa o pracę była realizowana, co w konsekwencji powoduje, iż nie
4
można przypisać jej pozorności zgodnie z art. 83 § 1 k.c. i stanowi ona tytuł do
objęcia ubezpieczeniem społecznym. Niemniej jednak, zmieniając zaskarżoną
decyzję organu rentowego, Sąd pierwszej instancji wyszedł poza jej granice i orzekł
o wysokości podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne, nie podając
podstawy prawnej tego orzeczenia. Sąd Apelacyjny podniósł, że w sprawie nie
mógł mieć zastosowania art. 41 ust. 12 i 13 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o
systemie ubezpieczeń społecznych (obecnie jednolity tekst: Dz.U. z 2015 r.,
poz. 121) bowiem nie stanowił on podstawy dla organu rentowego do wydania
zaskarżonej w tej sprawie decyzji. Organ rentowy nie kwestionował wysokości
podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne ubezpieczonej, lecz
umowę o pracę, którą zawarła z zainteresowanym, jako tytuł do objęcia
ubezpieczeniem społecznym. Ostatecznie Sąd Apelacyjny w dokonanych
rozważaniach wskazał, że mimo, iż przedmiotem sporu było podleganie
ubezpieczeniom społecznym, to nie można przyjąć, aby wynagrodzenie osoby z
wyższym wykształceniem, zatrudnionej na stanowisku kierowniczym ustalone na
poziomie nieco wyższym niż przeciętne w kraju było wynagrodzeniem niegodziwie
wysokim. Okoliczność, że wkrótce po zawarciu aneksu do umowy o pracę
podwyższającego wynagrodzenie pracownika, ten stał się niezdolny do pracy, nie
może stanowić podstawy do podważania wysokości ustalonego przez strony
wynagrodzenia za pracę.
Od wyroku Sądu Apelacyjnego skargę kasacyjną wniósł organ rentowy –
Zakład Ubezpieczeń Społecznych, zaskarżając wyrok w całości i zarzucając
naruszenie przepisów postępowania, które miało istotny wpływ na wynik sprawy, a
w szczególności:
a) art. 321 § 1 k.p.c. w związku z art. 391 § 1 k.p.c. bowiem Sądy obu
instancji wyrokowały co do przedmiotu, który nie był objęty treścią
zaskarżonej decyzji;
b) art. 383 k.p.c. zdanie pierwsze, ponieważ ubezpieczona dokonała w
postępowaniu apelacyjnym zmiany żądania w stosunku do treści
złożonego odwołania od decyzji wydanej w tej sprawie przez organ
rentowy;
5
c) art. 379 pkt 1 k.p.c. w związku z art. 476 § 2 pkt 1 k.p.c., art. 47714
§ 2
k.p.c., art. 2 § 3 k.p.c. w związku z art. 391 § 1 k.p.c., albowiem Sądy obu
instancji orzekały poza granicami funkcjonalnej właściwości sądu,
wyznaczonymi treścią zaskarżonej decyzji;
d) art. 328 § 2 k.p.c. w związku z art. 391 § 1 k.p.c., gdyż zarówno Sąd
Apelacyjny, jak i Sąd Okręgowy uchybiły obowiązkowi wyczerpującego
wskazania podstawy prawnej wydanych wyroków.
Skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku Sądu Apelacyjnego w
całości i przekazanie sprawy temu Sądowi lub innemu sądowi równorzędnemu do
ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach zastępstwa procesowego albo o
uchylenie zaskarżonego wyroku Sądu Apelacyjnego oraz poprzedzającego go
wyroku Sądu Okręgowego i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania
Sądowi pierwszej instancji lub sądowi równorzędnemu.
Skarżący w uzasadnieniu skargi podniósł, że fundamentalną zasadą polskiej
procedury cywilnej, zgodnie z art. 321 § 1 k.p.c., jest zasada orzekania tylko w
granicach żądania, które w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych jest
określone treścią zaskarżonej decyzji. Skoro zaskarżona decyzja dotyczy
podlegania ubezpieczeniom społecznym z tytułu umowy o pracę, to Sądy obu
instancji nie mogły orzekać o podstawie wymiaru składek na ubezpieczenie
społeczne i w tym zakresie miała miejsce czasowa niedopuszczalność drogi
sądowej skutkująca nieważnością postępowania w sprawie. Skarżący wskazał,
że mimo iż Sąd Apelacyjny dostrzegł błąd Sądu pierwszej instancji w sprawie
stwierdzając, że „zmieniając zaskarżoną decyzję wyszedł poza jej granice i orzekł o
wysokości podstawy wymiary składek na ubezpieczenie społeczne”, to uwzględnił
apelację ubezpieczonej w zakresie wysokości podstawy wymiaru składek.
Ubezpieczona w odpowiedzi na skargę wniosła o jej oddalenie i zasądzenie
na jej rzecz kosztów postępowania kasacyjnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga jest uzasadniona, aczkolwiek nie wszystkie jej zarzuty zasługują na
uwzględnienie. Nie ulega wątpliwości, że w toku postępowania doszło do
6
naruszenia art. 321 k.p.c., zgodnie z którym sąd nie może wyrokować co do
przedmiotu, który nie był objęty żądaniem, ani zasądzać ponad żądanie. Przepis
ten wyraża kardynalną zasadę wyrokowania dotyczącą przedmiotu orzekania,
według której sąd związany jest żądaniem zgłoszonym przez powoda w
powództwie (ne eat iudex ultra petita partium), a więc nie może wbrew żądaniu
pozwu zasądzić czegoś jakościowo innego albo w większym rozmiarze lub
uwzględnić powództwo na innej podstawie faktycznej niż wskazana przez powoda
(por. Andrzej Jakubecki Komentarz do kodeksu postępowania cywilnego, LEX
2013; Edyta Gapska, Joanna Studzińska „Postępowanie nieprocesowe”,
Monografia LEX 2015; Komentarz do Kodeksu postępowania cywilnego pod
redakcją Tadeusza Erecińskiego, Tom II, Wydanie 4, Warszawa 2012 str. 38-41
oraz wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 15 października 2010 r., III UK 20/10, LEX
nr 694242; z dnia 2 grudnia 2011 r., III CSK 136/11, LEX nr 1131125; z dnia 25
czerwca 2015 r., V CSK 612/14, LEX nr 1771393).
Z ukształtowanego orzecznictwa Sądu Najwyższego i poglądów doktryny
wynika jednoznacznie, że odwołanie od decyzji organu rentowego w sprawach z
zakresu ubezpieczeń społecznych pełni rolę pozwu i wszczyna postępowanie
sądowe (tak postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 19 czerwca 1998 r., II UK
105/98, OSNAPiUS 1999 nr 16, poz. 529 oraz z dnia 26 września 2005 r., II UZ
52/05, OSNP 2006 nr 15-16, poz. 254). Przeniesienie sprawy na drogę sądową
przez wniesienie odwołania od decyzji organu rentowego ogranicza się do
okoliczności uwzględnionych w decyzji, a między stronami spornych; poza tymi
okolicznościami spór sądowy nie może zaistnieć (por. wyrok Sądu Najwyższego z
dnia 13 maja 1999 r., II UZ 52/99, OSNAPiUS 2000 nr 15, poz. 601 oraz z dnia 25
maja 1999 r. II UKN 622/99, OSNAPiUS 2000 nr 15, poz. 591). Przed sądem
ubezpieczony może żądać jedynie korekty stanowiska zajętego przez organ
rentowy i wykazywać swoją rację, odnosząc się do przedmiotu sporu objętego
zaskarżoną decyzją, natomiast nie może żądać czegoś, o czym organ rentowy nie
decydował. Z tego względu odwołanie wnoszone od decyzji organu ubezpieczeń
społecznych nie ma charakteru samodzielnego żądania, a jeżeli takie zostanie
zgłoszone, sąd nie może go rozpoznać, lecz zobowiązany jest postąpić zgodnie z
art. 47710
§ 2 k.p.c. (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 września 2010 r., II UK
7
84/10, LEX nr 661518). A zatem kontrolna rola sądu musi korespondować z
zakresem rozstrzygnięcia dokonanego w decyzji administracyjnej, bowiem zgodnie
z systemem orzekania w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych, w
postępowaniu wywołanym odwołaniem do sądu pracy i ubezpieczeń społecznych
sąd rozstrzyga o prawidłowości zaskarżonej decyzji (art. 47714
§ 2 i art. 47714a
k.p.c.) w granicach jej treści i przedmiotu (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23
kwietnia 2010 r., II UK 309/09, LEX nr 604210).
W rozpoznawanej sprawie przedmiotem zaskarżonej decyzji organu
rentowego była wyłącznie kwestia istnienia spornego podlegania ubezpieczonej
pracowniczemu tytułowi ubezpieczenia społecznego, ponieważ umowa o pracę
łącząca ubezpieczoną z zainteresowanym została uznana przez organ rentowy za
umowę pozorną. Jednocześnie, co trafnie zauważył Sąd Apelacyjny w
uzasadnieniu zaskarżonego wyroku, Sąd pierwszej instancji wyszedł poza granice
zaskarżonej decyzji i orzekł o wysokości podstawy wymiaru składek na
ubezpieczenie społeczne nie podając podstawy prawnej takiego rozstrzygnięcia i
nie zważając na żądanie ubezpieczonej przedstawione do protokołu rozprawy w
dnia 4 kwietnia 2013 r. Mimo, iż odwołanie od zaskarżonej decyzji odmawiającej
objęcia ubezpieczonej pracowniczym tytułem ubezpieczenia społecznego,
wytyczyło przedmiot i granice sporu Sąd Apelacyjny – rozpoznając apelację
ubezpieczonej – powielił błąd Sądu pierwszej instancji i orzekł merytorycznie o
wysokości podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne, nie zważając,
iż przedmiotem zaskarżonej decyzji nie była kwestia wysokości składek na
ubezpieczenie społeczne. Wobec powyższego zasadnie organ rentowy zarzuca
naruszenie art. 321 k.p.c. w związku z art. 391 k.p.c., bowiem Sądy obu instancji
wyrokowały co do przedmiotu, który nie był objęty zaskarżoną decyzją i
odwołaniem od tej decyzji. Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 14 maja 2013 r., I UK
611/12 (LEX nr 1372003) co prawda uznał, iż w sprawie z odwołania od decyzji o
niepodleganiu pracowniczemu tytułowi ubezpieczeń społecznych sądy ubezpieczeń
społecznych mogą ustalić nie tylko podleganie spornemu tytułowi ubezpieczeń
społecznych, ale także zweryfikować zawyżoną podstawę wymiaru
samookreślanych i opłacanych przez płatnika składek na pracownicze
ubezpieczenia społeczne, ale wyłącznie wtedy, gdy podstawa wymiaru składek
8
została objęta treścią zaskarżonej decyzji i przedmiotem sporu (odwołania).
W konsekwencji stwierdzić należy, iż zarówno Sąd pierwszej instancji, jak i Sąd
drugiej instancji nie były uprawnione orzekać, co do wysokości podstawy wymiaru
składek na ubezpieczenie społeczne, czyli co do przedmiotu sporu nieobjętego
treścią zaskarżonej decyzji, ani odwołaniem ubezpieczonej.
Odnosząc się do zarzutu naruszenia art. 383 k.p.c. zdanie pierwsze, w myśl
którego w postępowaniu apelacyjnym nie można rozszerzyć żądania pozwu ani
występować z nowymi roszczeniami wskazać należy, iż zarzuty apelacji wniesionej
przez ubezpieczoną wymuszone zostały treścią orzeczenia Sądu pierwszej
instancji, który wyrokował nie tylko w zakresie istnienia pracowniczego tytułu do
podlegania ubezpieczeniom społecznym, ale również w zakresie podstawy wymiaru
składek na ubezpieczenie społeczne, a więc co do przedmiotu, który nie był objęty
odwołaniem. W tej sytuacji określenie zakresu postępowania apelacyjnego
pozostawało w adekwatnym związku z treścią orzeczenia pierwszoinstancyjnego.
Nie ma natomiast racji organ rentowy zarzucając nieważność postępowania
w sprawie. Naruszenie art. 321 § 1 k.p.c. powoduje nieważność postępowania tylko
wówczas, gdy jest spełniona jedna z przesłanek określonych w art. 379 k.p.c. W tej
sprawie organ rentowy powołuje się na niedopuszczalność drogi sądowej (art. 379
pkt 1 k.p.c. w związku z art. 476 § 2 pkt 1 k.p.c., art. 47714
§ 2 k.p.c., art. 2 § 3 k.p.c.
w związku z art. 391 § 1 k.p.c.), wskazując, że Sądy orzekały poza granicami
funkcjonalności wyznaczonymi treścią decyzji. Zauważyć należy, że ubezpieczona
nie zgłosiła nowego żądania, które nie byłoby dotychczas rozpoznane przez organ
rentowy, a kwalifikowana wada niedopuszczalności drogi sądowej występuje tylko
wtedy, gdy niedopuszczalne jest orzekanie w konkretnej sprawie przez sąd
powszechny. Tymczasem samo odwołanie wniesione przez ubezpieczoną
dotyczyło konkretnej decyzji organu rentowego i korelowało z zakresem
rozstrzygnięcia dokonanego w tej decyzji (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14
maja 2013 r., I UK 611/12, LEX nr 1372003)
Za nieuzasadniony należy także uznać zarzut naruszenia 328 § 2 k.p.c. w
związku z art. 391 § 1 k.p.c. Sąd Najwyższy wielokrotnie wyrażał stanowisko,
iż skoro uzasadnienie wyroku, wyjaśniające przyczyny, dla których orzeczenie
zostało wydane, jest sporządzane już po wydaniu wyroku, to wynik sprawy nie
9
zależy od tego, jak zostało ono napisane i czy zawiera wszystkie wymagane
elementy. W konsekwencji zarzut naruszenia art. 328 § 2 k.p.c. w związku z
art. 391 § 1 k.p.c. może być usprawiedliwiony tylko w tych wyjątkowych
przypadkach, w których treść uzasadnienia orzeczenia Sądu drugiej instancji
uniemożliwia całkowicie dokonanie oceny toku wywodu, który doprowadził do
wydania orzeczenia (por. między innymi wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 24
lutego 2006 r., II CSK 136/05, LEX nr 200973; z dnia 24 sierpnia 2009 r., I PK
32/09; LEX nr 548916; z dnia 16 października 2009 r., I UK 129/09, LEX nr 558286;
z dnia 8 czerwca 2010 r., I PK 29/10, LEX nr 599519; z dnia 3 października 2012 r.,
II PK 64/12, LEX nr 1243026; z dnia 17 grudnia 2014 r., I BU 5/14, LEX nr
1621285).
Godzi się na zakończenie zauważyć, że ze względu na to, że w
postępowaniu kasacyjnym również obowiązuje zakaz orzekania co do przedmiotu,
który nie był objęty treścią zaskarżonej decyzji oraz wniesionego od niej odwołania
usuwa się spod kontroli kasacyjnej merytoryczna poprawność orzeczenia
wydanego z naruszeniem art. 321 k.p.c.
Z przedstawionych powyżej powodów Sąd Najwyższy, na podstawie
art. 39815
k.p.c. w związku z art. 108 § 2 k.p.c. oraz art. 39821
k.p.c., orzekł jak w
sentencji wyroku.
kc