Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 197/15
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 18 lutego 2016 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Anna Owczarek (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Zbigniew Kwaśniewski
SSN Krzysztof Strzelczyk
w sprawie z powództwa D. W.
przeciwko Wojskowej Agencji Mieszkaniowej
z udziałem interwenienta ubocznego po stronie pozwanej I.
Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością Spółki Komandytowej w P.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 18 lutego 2016 r.,
skargi kasacyjnej powoda
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 13 listopada 2014 r.,
uchyla zaskarżony wyrok w punktach 2. i 3. i przekazuje
sprawę do ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu ,
pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach
postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
D. W. wniósł o zasądzenie od Wojskowej Agencji Mieszkaniowej - Oddziału
Regionalnego w Z. kwoty 100.000 zł wraz z ustawowymi odsetkami tytułem
wynagrodzenia za wykonanie robót obejmujących chodniki, drogi i parkingi na
dodatkowym obszarze 4.741 m2
. Interwencję uboczną po stronie pozwanej zgłosił
wykonawca dokumentacji projektowej – I. spółka z o.o. (poprzednio M.).
Wyrokiem z dnia 8 maja 2014 r. Sąd Okręgowy w Z. oddalił powództwo, a
wyrokiem z dnia 13 listopada 2014 r., Sąd Apelacyjny oddalił apelację powoda.
Sąd drugiej instancji podzielił podstawę faktyczną i prawną zaskarżonego
rozstrzygnięcia. Ustalono, że w dniu 1 lipca 2010 r. Wojskowa Agencja
Mieszkaniowa zawarła z powodem w trybie prawa zamówień publicznych po
przeprowadzeniu przetargu nieograniczonego umowę nr […] na wykonanie robót
budowlanych pod nazwą: „Przebudowa i budowa zewnętrznej infrastruktury
technicznej na osiedlu mieszkaniowym w W.” za wynagrodzeniem ryczałtowym
3.476.573 zł. W ogłoszeniu zamieszczonym w Biuletynie Zamówień Publicznych w
części określającej przedmiot, zakres i wielkość zamówienia wskazano, że
szczegółowy zakres robót do wykonania obejmuje 5.948 m2
parkingów
projektowanych oraz 2.413 m2
dróg i chodników typu Polbruk (łącznie 8.361 m2
). W
specyfikacji istotnych warunków zamówienia wprawdzie indywidualnie oznaczono
numerami 38 działek, na których miały być realizowane roboty, ale nie podano
łącznej ich powierzchni, ani powierzchni parkingów i szlaków drożnych. Powód,
posługując się planem sytuacyjnym terenu, sporządzonym w skali 1:500, ocenił że
powierzchnia parkingów, dróg i chodników na wymienionych działkach powinna być
większa i zwrócił się do pozwanej o wyjaśnienie, w związku z dostrzeżoną różnicą,
rozbieżności dotyczącej łącznej powierzchni wykonania robót. Pozwana przesunęła
termin składania ofert, a następnie zamieściła na stronie internetowej informację, że
na podstawie wyjaśnień uzyskanych od projektanta – „M.” sp. z o.o., potwierdza
powierzchnię 8.361 m2
, wcześniej wskazaną w ogłoszeniu o zamówieniu.
W przetargu uczestniczyło trzech wykonawców. Oferta powoda została wybrana ze
względu na najniższą cenę. W umowie nie oznaczono powierzchni robót tylko
powołano numery działek, na których miały być one prowadzone. Powód wykonał
3
roboty, które ostatecznie objęły łączną powierzchnię 13.102 m2
(2.911 m2
chodników oraz 10.191 m2
dróg i parkingów) na wskazanych działkach,
zastrzegając, że będzie dochodził od zamawiającego świadczenia pieniężnego za
wykonanie wszystkich robót. W ich trakcie wskazywał na zaniżenie powierzchni i
żądał renegocjacji wysokości wynagrodzenia, czego zamawiający odmawiał
informując, że niewykonanie robót w pełnym zakresie i w terminie spowoduje utratę
dotacji unijnej oraz obciążenie powoda karami umownymi i odszkodowaniem
obejmującym wysokość tej dotacji. Pozwana wypłaciła wynagrodzenie wynikające z
umowy.
Sąd drugiej instancji ocenił, że strony łączyła umowa o roboty budowlane
(art. 647 i nast. k.c.), która wymagała formy pisemnej ad solemnitatem (art. 74
p.z.p.). Zgodnie z § 3 pkt 2 umowy wykonawca zobowiązał się do realizacji na
rzecz zamawiającego, za wynagrodzeniem ryczałtowym, roboty budowlane
stanowiące przedmiot umowy zgodnie z dokumentacją techniczną, specyfikacjami
technicznymi wykonania i odbioru, polskimi normami oraz zasadami techniki i sztuki
budowlanej. Z § 2 umowy wynika, że wykonawca wykona zamówienie zgodnie
z SIWZ oraz złożoną ofertą. Sąd wskazał, że w myśl art. 632 k.c. uzgodnienie
wynagrodzenia ryczałtowego wyklucza możliwość jego podwyższenia, nawet jeżeli
w chwili zawarcia umowy nie można było przewidzieć rozmiaru lub kosztów prac.
Art. 38 ust. 1 p.z.p. przewiduje, że wykonawca może się zwrócić do zamawiającego
o wyjaśnienie treści specyfikacji istotnych warunków zamówienia, a nie ogłoszenia
o zamówieniu publicznym, zatem udzielenie wadliwych wyjaśnień odnoszących się
do ogłoszenia nie mogło mieć wpływu na treść zobowiązania. Sąd określając SIWZ,
dokumentację projektową, specyfikacje techniczne wykonania i odbioru robót jako
„dokumenty nadrzędne” stwierdził, że tylko one wskazywały przedmiot zamówienia
i zakres objętych nim robót, a powierzchnia podana w ogłoszeniu miała jedynie
charakter „pomocniczy”. Zdaniem Sądu zwrócenie się do pozwanej oznacza,
że powód wiedział, jaka jest rzeczywista powierzchnia robót i na tej podstawie
mógł ustalić wyższą cenę ofertową, zwłaszcza że, jako jedyny z przedsiębiorców
uczestniczących w przetargu, był jednocześnie producentem kostki brukowej.
Uznał, że powinien on jako profesjonalista w danej branży przewidywać następstwa
tak zawartej umowy oraz kierować się regułą art. 649 k.c., mającą poprzez art. 139
4
ust. 1 p.z.p. odpowiednie zastosowanie dla umów zawieranych w trybie zamówień
publicznych, zgodnie z którą w razie wątpliwości poczytuje się, że wykonawca
podjął się wszystkich robót objętych projektem stanowiącym część składową
umowy, przy czym dokumentacja wymagana przez właściwe przepisy stanowi
część składową umowy (art. 648 § 1 k.c.). W ocenie Sądu powód nie mógł
domagać się modyfikacji wynagrodzenia na mocy art. 632 § 2 k.c., gdyż nie
wystąpiło zdarzenie zewnętrzne niezależne od stron w postaci zmiany okoliczności,
których nie dało się przewidzieć w chwili zawarcia umowy, ani art. 144 ust. 1 p.z.p.
skoro zamawiający nie dopuścił możliwości takiej zmiany postanowień umowy
w ogłoszeniu o zamówieniu lub w specyfikacji istotnych warunków zamówienia
określającej jej warunki. Sąd Apelacyjny dodatkowo wskazał, że zgodnie z art. 89
p.z.p. a contrario oferta złożona przez powoda musiała być zgodna ze specyfikacją
istotnych warunków zamówienia, która nie dopuszczała składania ofert
częściowych. Obowiązkiem wykonawcy było wykonanie nie ograniczonych
powierzchniowo prac, jakie wynikały z dokumentacji, w całości. Stwierdził ponadto,
że brak podstaw do traktowania robót wykonanych na powierzchni przekraczającej
8.361 m2
jako świadczenia nienależnego, gdyż powód przystępując do przetargu
i formułując swoją ofertę, bezzasadnie opartą na obmiarze wskazanym
w ogłoszeniu i potwierdzonym w wyjaśnieniach pozwanego, oraz błędnie oceniając
przy określaniu zakresu swoich obowiązków znaczenie poszczególnych
dokumentów ponosi konsekwencje własnych nieprawidłowych działań. Z tej
przyczyny uznał, że art. 410 § 2 k.c. nie ma zastosowania w okolicznościach
rozstrzyganej sprawy.
Powód złożył skargę kasacyjną od powyższego wyroku w części oddalającej
apelację i rozstrzygającej o kosztach postępowania. Skarga, oparta na podstawie
z art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c. zarzuca naruszenie przepisów prawa materialnego: art.
140 ust. 1 p.z.p. poprzez niewłaściwą wykładnię przy ustalaniu treści stosunku
zobowiązaniowego łączącego strony; art. 66 § 1 k.c. w zw. z art. 65 k.c. i art. 139
p.z.p. poprzez ich niezastosowanie i przyjęcie, że powód zobowiązał się do
wykonania prac na obszarze przewyższającym 8.361 m2
; art. 56 k.c. w zw. z art.
139 ust. 1 p.z.p. i art. 41 pkt 4 p.z.p. poprzez przyjęcie, że treść ogłoszenia
o zamówieniu publicznym oraz udzielonych do niego wyjaśnień nie mają wpływu
5
na ustalenie treści stosunku zobowiązaniowego; art. 410 § 2 k.c. poprzez przyjęcie,
że roboty wykonane przez powoda ponad powierzchnię 8.361 m2
nie stanowią
świadczenia nienależnego.
Sąd Najwyższy zważył:
Odniesienie się do zarzutów wskazanych w ramach podniesionej podstawy
kasacyjnej wymaga wyjaśnienia relacji zachodzących pomiędzy przepisami ustawy
z dnia 29 stycznia 2004 r. Prawo zamówień publicznych (jedn. tekst: Dz.U.
z 2015 poz. 2164 ze zm.), dalej jako: p.z.p., które w zakresie relewantnym dla
rozstrzygnięcia nie uległy zmianie, i kodeksem cywilnym. Wyznacza je art. 139 ust.
1 p.z.p. stanowiąc, że do umów w sprawach zamówień publicznych, zwanych dalej
"umowami", stosuje się przepisy kodeksu cywilnego, jeżeli przepisy ustawy nie
stanowią inaczej. Judykatura i piśmiennictwo jednolicie przyjmują, że ma on
charakter lex specialis, stąd stosowanie przepisów kodeksu cywilnego
o charakterze lex generali następuje wprost, w zakresie w jakim jego normy nie
zostały wyłączone. Takie wyłączenie następuje w szczególności w odniesieniu do
ograniczenia sposobu kontraktowania, gdyż zawarcie umowy następuje w trybie
ofertowym według wzorca umownego (umowa adhezyjna).
Zgodnie stwierdza się, że umowy zawierane w reżimie prawa zamówień
publicznych nie są odrębnym typem umów nazwanych, zatem powinny być
kwalifikowane na zasadach ogólnych. Niemniej zastrzec należy, że słownik
ustawowy p.z.p. zawiera w art. 2 pkt 8 samodzielną definicję pojęcia „roboty
budowlane”, co oznacza że ma ono charakter autonomiczny. Stosowanie
przepisów kodeksu dotyczących umowy o roboty budowlane, w tym dyrektywy
interpretacyjnej z art. 649 k.c., może zatem dotyczyć tylko takiej umowy zawartej
w następstwie postępowania o udzielenie zamówienia publicznego, której
przedmiotowy zakres świadczenia wykonawcy pokrywa się z art. 647 k.c. Jeżeli nie
odpowiada ono pojęciom „robót budowlanych określonych w przepisach wydanych
na podstawie art. 2c” lub „obiektu” w rozumieniu tego przepisu rozważyć należy
kwalifikację umowy jako umowy o dzieło (art. 627 i nast. k.c.). Jeżeli zamówienie
obejmuje równocześnie różne usługi, dostawy lub roboty budowlane, do udzielenia
zamówienia stosuje się przepisy dotyczące tego przedmiotu zamówienia, którego
6
wartościowy udział w danym zamówieniu jest największy, chyba że wskazano inną
regułę preferencyjną (art. 6 p.z.p.). Z tym zastrzeżeniem zatem Sąd Najwyższy
w składzie rozpoznającym przedstawioną skargę kasacyjną podziela stanowisko
wyrażone w nie publikowanych wyrokach z dnia 5 grudnia 2006 r., II CSK 327/06,
z dnia 7 lutego 2013 r., II CSK 248/12. Zagadnienie powyższe ma znaczenie już
na etapie postępowania w sprawie udzielenia zamówienia publicznego, gdyż
sposób i wymogi opisu przedmiotu zamówienia na roboty budowlane w sposób
szczególny wyznacza treść art. 31 p.z.p. i rozporządzenia wykonawczego.
Ograniczeń doznaje także zasada wolności kontraktowej, gdyż treść umowy
nie podlega negocjacjom. Zamówienie przygotowuje i przeprowadza zamawiający.
Jedynym uprawnieniem osoby ubiegającej się o udzielenie zamówienia w trybie
przetargu nieograniczonego jest zwrócenie się na podstawie art. 38 p.z.p. do
zamawiającego o wyjaśnienie treści specyfikacji istotnych warunków zamówienia.
Celem tej instytucji, jak wskazuje się w piśmiennictwie, jest usunięcie wątpliwości,
doprecyzowanie i uszczegółowienie oświadczenia woli zamawiającego. Przyjmuje
się nawet, że udzielone wyjaśnienia stanowią rodzaj wykładni autentycznej
zamawiającego. W orzecznictwie Krajowej Izby Odwoławczej dominuje pogląd, że
wszystkie odpowiedzi na żądanie udzielenia wyjaśnień ze swej istoty są
bezwzględnie wiążące dla wykonawców i mogą zmienić SIWZ poprzez
uszczegółowienie, przy czym zmiana ta nie zawsze musi mieć charakter formalny
(por. wyrok z dnia 31 marca 2014 r., KIO 503/14). Wyjaśnienia treści SIWZ
stanowią ich integralną część i na równi z pozostałymi postanowieniami
bezwzględnie wiążą wszystkich wykonawców, ale nie mogą stanowić podstawy
wprowadzenia do niej innych wymagań (por. wyrok z dnia 7 marca 2012 r., KIO
388/12, wyrok z dnia 16 sierpnia 2011 r., KIO 1648/11). Udzielone wyjaśnienia nie
mogą stanowić podstawy do ponoszenia negatywnych konsekwencji zarówno przez
zamawiającego jak i wykonawcę (por. wyrok z dnia 14 marca 2011 r., KIO 387/11).
Ustawa nie przewiduje procedury uzupełniania wyjaśnień ani odwołania od ich
treści. Ich celem jest uzyskanie przez wykonawców wiedzy niezbędnej dla podjęcia
decyzji o ubieganiu się o udzielenie zamówienia publicznego i sporządzenia oferty
(por. wyrok z dnia 17 lipca 2013 r., KIO1606/13). W orzecznictwie Sądu
Najwyższego przyjęto, że nie zwrócenie się przez wykonawcę do zamawiającego –
7
w razie uzasadnionych wątpliwości – o wyjaśnienie treści SIWZ na podstawie art.
38 p.z.p. w zw. z art. 354 § 2 k.c. może uzasadniać zarzut niedochowania należytej
staranności zawodowej (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 czerwca 2014 r.,
IV CSK 626/13, OSNC-ZD 2015, nr 3, poz. 46).
Istota problemu występującego w rozpoznawanej sprawie polega na
rozstrzygnięciu czy, jeżeli zachodziła wątpliwość dotycząca przedmiotu zamówienia
w zakresie obejmującym rozmiary świadczenia wykonawcy, który wystąpił
o wyjaśnienie i uzyskał odpowiedź nie odpowiadającą prawdziwemu stanowi
rzeczy, a następnie wziął udział w przetargu nieograniczonym, zawarł umowę
o treści odpowiadającej SIWZ, wykonał prace wykraczające poza wskazany
w odpowiedzi rozmiar świadczenia może żądać zapłaty ponad uzgodnione
wynagrodzenie ryczałtowe. Dalsza wątpliwość dotyczy podstawy prawnej takiego
roszczenia.
Udzielając na nie odpowiedzi wskazać należy, że w toku postępowania
o udzielenie zamówienia wątpliwości dotyczące przedmiotowego zakresu
świadczenia wykonawcy związane były z jego oznaczeniem w dokumentacji
przetargowej zarówno przez podanie numerów działek, na których prace miały być
wykonywane (SIWZ), jak i powierzchni robót (ogłoszenie i załączona
dokumentacja), następnie potwierdzonej przez zamawiającego w trybie wyjaśnień.
Do tak sprecyzowanego świadczenia odnosiła się zatem oferta powoda dotycząca
wysokości wynagrodzenia. Brak podstawy normatywnej do takiego wartościowania
dokumentacji przetargowej, jakiej dokonał Sąd drugiej instancji określając SIWZ,
dokumentację projektową oraz projekty specyfikacji technicznej wykonania i
odbioru jako „dokumenty nadrzędne”.
Zgodnie z art. 140 ust. 1 i 3 p.z.p. zakres świadczenia wykonawcy
wynikający z umowy jest tożsamy z jego zobowiązaniem zawartym w ofercie, a
umowa w części wykraczającej poza określenie przedmiotu zamówienia zawarte
w specyfikacji istotnych warunków zamówienia podlega unieważnieniu. Trafnie
zarzuca skarga błędną wykładnię wskazanego przepisu poprzez przyjęcie, że treść
oferty wyznaczały wyłącznie SIWZ i część dokumentacji przetargowej. Jak wyżej
wskazano wyjaśnienia, uzyskane od zamawiającego w toku postępowania
8
o udzielenie zamówienia, precyzujące obszar parkingów, dróg i chodników do
wykonania na części powierzchni oznaczonych działek, zakreślały w sposób
wiążący przedmiot zamówienia. Tak zatem zostało oznaczone świadczenie
rzeczowe ciążące na wykonawcach, a w następstwie wyboru oferty powoda
złożonej w toku przetargu, która mogła obejmować wyłącznie zakres
postulowanego świadczenia pieniężnego, umowa została zawarta. W wypadku,
gdyby doszło do rozbieżności oświadczeń woli stron w przedmiocie rozmiaru
świadczenia umowa w braku konsensu nie doszłaby do skutku. Oznaczenie innego
rozmiaru świadczenia oznaczałoby sprzeczność z prawem, skutkującą sankcją
możliwości jej unieważnienia na podstawie art. 140 ust. 3 p.z.p. Wymóg formy
pisemnej umów zawieranych w trybie zamówień publicznych, przewidziany w art.
139 ust. 2 p.z.p. pod rygorem nieważności, oraz w niedopuszczenie w SIWZ
składania ofert częściowych (art. 2 pkt 6 w zw. z art. 36 ust. 2 pkt 1 p.z.p.)
wykluczały ponadto rozszerzenie zakresu przedmiotowego lub zawarcie kolejnej
umowy.
Przy tak zakreślonej podstawie faktycznej i prawnej stanowisko Sądu
Apelacyjnego, odnoszące się do następstw rzekomej wiedzy wykonawcy
o powierzchni robót, mającej ponadto pozbawiać znaczenia prawnego
oświadczenia woli zamawiającego należy ocenić jako błędne. Nie znajduje także
uzasadnienia odwołanie się do zasad zachowania uczciwej konkurencji i równego
traktowania wykonawców (art. 7 ust.1 p.z.p.) oraz swobody zawarcia umowy przez
wykonawcę, który we własnym zakresie powinien ocenić zakres ryzyka
gospodarczego i ponieść konsekwencje konieczności wykonania świadczenia
o szerszym zakresie w ramach zamówienia podstawowego, jeżeli tylko wynikało
ono z projektu budowlanego. Chybione jest, także z uwagi na odmienność
wskazanych podstaw, przytaczanie poglądów judykatury (wyrok Sądu
Apelacyjnego w Rzeszowie z dnia 21 marca 2013 r., I ACa 552/12, wyrok Sądu
Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 14 lipca 2011 r., XII Ga 314/11) wskazujących, że
niezależnie od tego jak dużo ryzyka zostanie w umowie przypisane wykonawcy, to
on dokonuje jego wyceny i ujmuje jako dodatkowy koszt w cenie ofertowej, gdyż
zgodnie z art. 3531
k.c. nie musi, a może umowę zawrzeć. Podobnie nie znajduje
9
uzasadnienia wskazywanie na następstwa oznaczenia wynagrodzenia wykonawcy
w formie ryczałtowej.
Za niedopuszczalne uznać należy przerzucenie na wykonawcę ryzyka
gospodarczego, wynikającego z niewystarczającego opisu przedmiotu zamówienia
i błędnej treści wyjaśnień udzielonych w toku postępowania o udzielenie
zamówienia. Podkreślenia wymaga, że wykonanie robót w szerszym zakresie
nastąpiło na wyraźne żądanie zamawiającego, grożącego sankcjami pieniężnymi.
Nie złożenie przez niego oświadczenia woli w formie pisemnej wyłącza przyjęcie,
że do zawarcia kolejnej umowy doszło. Ustawa o zamówieniach publicznych nie
reguluje cywilno-prawnych skutków zawarcia przez strony umowy z naruszeniem
art. 139 ust. 2 p.z.p. ani wykonania robót wykraczających przedmiotowo poza
zakres ważnej umowy. Zgodnie z utrwalonym stanowiskiem judykatury brak
podstaw do kwestionowania możliwości zastosowania wobec osoby, która
skorzystała z efektów prac wykonanych na podstawie nieważnej umowy lub w jej
braku, przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu (por. m.in. wyroki Sądu
Najwyższego z 27 marca 2000 r., III CKN 629/98, OSNC 2000, nr 9, poz. 173 oraz
nie publikowane z dnia 29 kwietnia 2005 r., V CSK 537/04, z dnia 5 grudnia 2006 r.,
II CSK 527/06, z dnia 21 marca 2007 r., I CSK 458/06, z dnia 7 listopada 2007 r.,
II CSK 344/07, z dnia 2 lutego 2011 r., II CSK 414/10, z dnia 7 lutego 2013 r.,
II CSK 248/12, z dnia 21 lutego 2013 r., IV CSK 354/12). Przypomnieć nadto
należy, że zgodnie z art. 414 k.c. przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu nie
uchybiają przepisom o obowiązku naprawienia szkody. W uzasadnieniu jednego
z tych orzeczeń wskazano wprost, że formuła omawianej instytucji jest tak szeroka,
że pozwala ją rozumieć jako ogólną zasadę, że nikt nie powinien się bogacić
bezpodstawnie kosztem drugiego, a niezdolność czy niemożność dochowania
zasad przewidzianych w ustawie o zamówieniach publicznych, bądź
niedoskonałość ustanowionych zasad nie może prowadzić do akceptacji przesunięć
majątkowych, czy też uzyskania korzyści pozbawionych uzasadnienia
ekonomicznego lub moralnego.
W tym stanie rzeczy, wobec uzasadnionej podstawy, skarga kasacyjna
podlega uwzględnieniu i Sąd Najwyższy na mocy art. 39815
§ 1 k.p.c. orzekł jak
10
w sentencji. O kosztach postępowania kasacyjnego postanowiono w oparciu o art.
108 § 2 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 i art. 39821
k.p.c.
kc
db