Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UZ 40/15
POSTANOWIENIE
Dnia 22 marca 2016 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Bogusław Cudowski (przewodniczący)
SSN Romualda Spyt (sprawozdawca)
SSN Małgorzata Wrębiakowska-Marzec
w sprawie z odwołania W. .przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o prawo do emerytury,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 22 marca 2016 r.,
zażalenia ubezpieczonego na postanowienie Sądu Apelacyjnego
z dnia 23 lipca 2015 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie.
UZASADNIENIE
Sąd Apelacyjny, w sprawie z odwołania W. K. przeciwko Zakładowi
Ubezpieczeń Społecznych, o prawo do emerytury, postanowieniem z dnia 23 lipca
2015 r. odrzucił apelację W. K. od wyroku Sądu Okręgowego - Sądu Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w G. z dnia 10 czerwca 2014 r.
W uzasadnieniu wskazano, że w dniu 28 lutego 2013 r. W. K. wystąpił do
Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z wnioskiem o emeryturę, podając między
innymi, że nie jest członkiem otwartego funduszu emerytalnego i nie wnosi o
przekazanie środków zgromadzonych w tym funduszu, za pośrednictwem Zakładu,
na dochody budżetu państwa.
Decyzją z dnia 25 lipca 2013 r. organ rentowy odmówił ubezpieczonemu
prawa do emerytury, wskazując, że na dzień 1 stycznia 1999 r. nie udokumentował
2
wymaganego 15-letniego okresu pracy w szczególnych warunkach, wykonywanej
stale i w pełnym wymiarze czasu pracy, a ponadto jest członkiem otwartego
funduszu emerytalnego.
W odwołaniu od powyższej decyzji ubezpieczony domagał się jej zmiany i
przyznania przedmiotowego świadczenia, podnosząc, że pracę w warunkach
szczególnych wykonywał w wymienionych okresach zatrudnienia, a w
oświadczeniu z dnia 21 grudnia 2013 r. (nadanym w urzędzie pocztowym w dniu 23
grudnia 2013 r.) przyznał, że jest członkiem otwartego funduszu emerytalnego i
wniósł o przekazanie środków zgromadzonych na rachunku funduszu, za
pośrednictwem ZUS, na dochody budżetu państwa.
Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 10 czerwca 2014 r. zmienił zaskarżoną
decyzję w ten sposób, że przyznał ubezpieczonemu prawo do emerytury od dnia 23
grudnia 2013 r. (pkt 1) oraz orzekł o kosztach procesu (pkt 2).
Apelację od powyższego orzeczenia wywiódł ubezpieczony, zaskarżając
wyrok w części, tj. w pkt 1 w zakresie daty, od której Sąd pierwszej instancji
przyznał mu prawo do emerytury, czyli od 23 grudnia 2013 r. Powołując się na
zarzut błędu w ustaleniach faktycznych przyjętych za podstawę wyroku przez
przyjęcie, że dopiero w dniu 23 grudnia 2013 r. spełnił łącznie wszystkie konieczne
przesłanki prawa do świadczenia, skarżący wniósł o zmianę wyroku i przyznanie
prawa do emerytury od dnia złożenia wniosku, czyli od 28 lutego 2013 r., względnie
o uchylenie wyroku i przekazanie sprawy w tym zakresie Sądowi pierwszej instancji
do ponownego rozpoznania oraz przyznanie kosztów nieopłaconej pomocy prawnej
udzielonej z urzędu, gdyż nie zostały opłacone w całości lub w części.
Sąd Apelacyjny wskazał, że ponieważ wniesiony środek odwoławczy dotyczy
przedmiotu nieobjętego rozstrzygnięciem w sentencji orzeczenia, to apelacja
ubezpieczonego jest niedopuszczalna z powodu braku substratu zaskarżenia. Sąd
zauważył, że konstrukcja zaskarżonego wyroku, niezawierająca rozstrzygnięcia o
oddaleniu odwołania w jakiejkolwiek części, w tym zwłaszcza w zakresie daty
przyznania ubezpieczonemu prawa do emerytury, oznacza, „że odwołanie od
decyzji organu rentowego zostało uwzględnione w całości”, tym bardziej, że
ubezpieczony nie złożył wniosku o uzupełnienie tegoż wyroku, co w konsekwencji
3
oznacza brak możliwości zaskarżenia rozstrzygnięcia Sądu pierwszej instancji
odnośnie do daty przyznania prawa do świadczenia stosownie do wniosku apelacji.
Ubezpieczony zaskarżył to postanowienie, zarzucając mu naruszenie art.
370 k.p.c. i art. 373 k.p.c. i wnosząc o jego uchylenie.
W uzasadnieniu podniesiono, że nie sposób zgodzić się ze stanowiskiem
Sądu Apelacyjnego, gdyż zgodnie z utrwaloną linią orzeczniczą w szczególnych
sytuacjach procesowych brak orzeczenia o oddaleniu żądania w pozostałej części
oznacza implicite odmowę jego zasądzenia. Możliwe jest zatem wówczas
zaskarżenie orzeczenia w tej części środkiem odwoławczym. Wyjątek taki przyjęto
w przypadku spraw z odwołań od decyzji organów rentowych z uwagi na
szczególny przedmiot tego postępowania.
Jednocześnie podkreślono, że apelacja dotyczy rozstrzygnięcia
merytorycznego zawartego w treści wyroku, albowiem Sąd przyznał prawo do
emerytury od 23 grudnia 2013 r., z tą datą jednak ubezpieczony się nie zgadza i
wnosi o przyznanie prawa do emerytury od 28 lutego 2013 r.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W literaturze i orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjmuje się na ogół, że
wyrok jest niepełny, jeżeli sąd nie odniósł się do przedmiotu procesu określonego
treścią żądania i jego podstawą faktyczną, nieobejmujący zatem wszystkiego tego,
co stanowiło przedmiot rozpoznania. Taki wyrok nie może być w tym zakresie
zaskarżony, gdyż nie jest błędny. Zatem w takiej sytuacji, gdy strona wniosła
środek odwoławczy dotyczący przedmiotu nieobjętego rozstrzygnięciem w sentencji
orzeczenia, to środek ten podlega odrzuceniu jako niedopuszczalny z powodu
braku substratu zaskarżenia (por. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia: 25
lutego 1997 r., II CKN 15/97, OSNC 1997 nr 6-7, poz. 89; z 11 września 2002 r.,
V CKN 1165/00, LEX nr 57221; z 19 lipca 2006 r., I CZ 35/06, LEX nr 584195; z 10
listopada 2009 r., II PZ 19/09, LEX nr 574537; z 21 września 2011 r., II PK 34/11,
LEX nr 1103014).
Kwestia ta nie przedstawia się jednak tak jednoznacznie w sprawach z
zakresu ubezpieczeń społecznych. Jeszcze przy stosowaniu przepisów ustawy z
4
dnia 28 lipca 1939 r. – Prawo o sądach ubezpieczeń społecznych (Dz.U. z 1961 r.
Nr 41, poz. 215 ze zm.) zarysowały się przeciwstawne poglądy. Zgodnie z jednym,
odpowiednie stosowanie przepisów kodeksu postępowania cywilnego do
postępowania przed okręgowymi sądami pracy i ubezpieczeń społecznych
wskazuje, że gdy sąd ubezpieczeń społecznych nie orzekł o całości żądania strony,
albo nie zamieścił w wyroku dodatkowego orzeczenia, które powinien zamieścić z
urzędu, stronie przysługuje uprawnienie do złożenia wniosku o uzupełnienie wyroku
na podstawie art. 351 k.p.c. (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 12
listopada 1982 r., II URN 144/82, OSPiKA 1984 nr 1, poz. 17 z aprob. glosą
S. Dalki i J. Rodziewicza). W myśl innego poglądu, gdy prawidłowo ustalony stan
faktyczny wskazuje, że uprawnionemu przysługuje świadczenie wyższe, a organ
rentowy lub organ odwoławczy przyznał świadczenie niższe, nie oddalając
dalszego roszczenia, to w takim orzeczeniu (decyzji) implicite zawarta jest odmowa
świadczenia wyższego; w związku z tym dopuszczalne jest zaskarżenie wyroku w
części dotyczącej takiej odmowy (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 28 września
1982 r., II URN 136/82, OSPiKA 1984 nr 1, poz. 18 z kryt. glosą S. Dalki i
J. Rodziewicza).
W późniejszych orzeczeniach były równolegle prezentowane obydwa te
stanowiska, w zasadzie zależnie od przedmiotu żądania. Sąd Najwyższy
wskazywał na konieczność uzupełnienia wyroku i przyjmował, że apelacja
wniesiona od nieistniejącego orzeczenia sądu pierwszej instancji, podlega
odrzuceniu jako niedopuszczalna (art. 367 § 1 oraz 370 k.p.c.) w sprawie o
przyznanie renty stałej (por. postanowienie z dnia 16 października 2007 r., I UK
200/07, LEX nr 889868), w sprawach o zastosowanie wyższego wskaźnika
wysokości podstawy wymiaru (por. postanowienia z dnia 4 lutego 2011 r., I UZ
174/10, LEX nr 1391158, oraz z dnia 14 stycznia 2015 r., II UZ 60/14, LEX nr
1652391), w sprawach o objęcie ubezpieczeniem społecznym (por. postanowienie
z dnia 14 kwietnia 2011 r., II UZ 7/11, LEX nr 901612) oraz w braku rozstrzygnięcia
w przedmiocie odpowiedzialności organu rentowego odnośnie do nieustalenia
ostatniej okoliczności niezbędnej do wydania decyzji (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 28 kwietnia 2010 r., II UK 330/09, LEX nr 604220).
5
Jednocześnie Sąd Najwyższy dopuszczał jednak możliwość złożenia apelacji
od wyroku zmieniającego decyzję organu rentowego i niezawierającego orzeczenia
o oddaleniu odwołania dotyczącego przyznania renty z tytułu całkowitej
niezdolności do pracy lub renty stałej, i podobnie – co do daty przyznania prawa,
argumentując, że chociaż treść żądania dotyczącego daty początkowej prawa do
renty można wyinterpretować z treści wniosku, co mogłoby uzasadniać częściowe
oddalenie odwołania, to ewentualne wady w zakresie tego elementu wyroku należy
traktować tak samo jak błędy co do rodzaju renty lub okresu jej trwania, w
kwestiach niewymaganych określenia we wniosku (por. postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 25 stycznia 2008 r., III UZ 17/07, OSNP 2009 nr 7-8, poz. 110).
Ten właśnie pogląd został powtórzony w orzeczeniach, w których Sąd Najwyższy
przyjmował dopuszczalność zaskarżenia wyroku niezawierającego orzeczenia o
oddaleniu odwołania w sprawie o przyznanie renty okresowej w miejsce żądanej
renty stałej (por. postanowienie z dnia 13 listopada 2014 r., I UZ 21/14, LEX nr
1544223), w sprawie o stwierdzenie umiarkowanego stopnia niepełnosprawności
do określonej daty (postanowienie z dnia 22 sierpnia 2008 r., I UZ 83/12, LEX nr
1619833), w sprawie o składki na ubezpieczenie wypadkowe w określonej
wysokości bez orzeczenia pozytywnie lub negatywnie o pozostałej kwocie składek
(postanowienie z dnia 5 sierpnia 2011 r., III UZ 17/11, LEX nr 1422061), w sprawie
o rentę (postanowienie z dnia 15 października 2015 r., II UZ 23/15, niepublik., w
którym Sąd Najwyższy stwierdził, że orzeczenie o przyznaniu renty od określonego
dnia zawierało implicite rozstrzygnięcie o oddaleniu odwołania co do żądanych
świadczeń przeszłych objętych wnioskiem rentowym, i w tym zakresie mogło być
zaskarżone w oparciu o art. 367 § 1 k.p.c.).
Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym niniejsze zażalenie uważa, że
adekwatny w niniejszej sprawie jest drugi z tych poglądów, bowiem w zaskarżonym
apelacją wyroku przyznanie emerytury od wskazanej w nim daty wynikało ze
stanowiska Sądu pierwszej instancji określającego dzień spełnienia przez
ubezpieczonego przesłanek prawa do tego świadczenia (zob. art. 100 ust. 1 ustawy
z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych; jednolity tekst: Dz.U. z 2015 r., poz. 748 ze zm.; ustanawiający
generalną zasadę, zgodnie z którą prawo do świadczeń określonych w ustawie
6
powstaje z dniem spełnienia wszystkich warunków wymaganych do nabycia tego
prawa), co wyjaśniono wprost w uzasadnieniu wyroku.
Należy mieć na uwadze, że chociaż powagą rzeczy osądzonej (art. 366
k.p.c.) objęta jest w zasadzie jedynie sentencja wyroku, a nie jego uzasadnienie, to
jednocześnie w orzecznictwie trafnie zwraca się uwagę, że powaga rzeczy
osądzonej rozciąga się również na motywy wyroku w takich granicach, w jakich
stanowią one konieczne uzupełnienie rozstrzygnięcia, niezbędne dla wyjaśnienia
jego zakresu (tak np. Sąd Najwyższy w wyrokach z dnia 15 marca 2002 r., II CKN
1415/00, LEX nr 53284 oraz z dnia 29 marca 2006 r., II PK 163/05, OSNP 2007 nr
5-6, poz. 71).
Biorąc to pod uwagę, powaga rzeczy osądzonej wyroku Sądu pierwszej
instancji dotyczy nie tylko prawa do emerytury od 23 grudnia 2013 r., ale również
braku tego prawa przed tą datą i również w tym zakresie kreuje konkretną i
indywidualną normę prawną wywiedzioną przez sąd z przepisów prawnych
zawierających normy generalne i abstrakcyjne w procesie subsumcji określonego
stanu faktycznego (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 czerwca 2009 r., II PK
302/08, LEX nr 513001). Tym samym przyznanie tym wyrokiem emerytury od
określonej daty nie może być traktowane inaczej niż nieuwzględnienie żądania za
okres wcześniejszy ze względu na niespełnienie ustawowych warunków prawa do
tego świadczenia.
W konsekwencji błędnie przyjął Sąd drugiej instancji, że wyrok Sądu
pierwszej instancji nie zawierał substratu zaskarżenia.
Z tych przyczyn zaskarżone postanowienie należało uchylić na podstawie art.
3941
§ 3 w związku z art. 39816
k.p.c.
Sąd Najwyższy nie orzekł o kosztach postępowania zażaleniowego,
podzielając stanowisko wyrażone w postanowieniu z dnia 8 września 2010 r., II CZ
67/10 (LEX nr 1380906), w którym zaprezentowano pogląd, że w postanowieniach
rozstrzygających kwestie incydentalne nie orzeka się w ogóle o zwrocie kosztów
tych postępowań, następuje to dopiero w orzeczeniu kończącym całe
postępowanie, koszty postępowania incydentalnego ponosi zaś strona, która
ostatecznie przegrała sprawę (por. także postanowienia z dnia 10 października
7
2007 r., II PZ 36/07, OSNP 2008 nr 21-22, poz. 319 oraz z dnia 3 marca 2011 r.,
II UZ 6/11, LEX nr 846583 i powołane w nich orzeczenia).
kc

I UZ 40/15

Powołane przepisy:

Informacje o źródle orzeczenia:

Dodatkowe informacje:

Pełny tekst orzeczenia