Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III PK 130/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 7 maja 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jolanta Strusińska-Żukowska (przewodniczący)
SSN Zbigniew Hajn (sprawozdawca)
SSN Roman Kuczyński
w sprawie z powództwa D. E.
przeciwko Publicznemu Gimnazjum w S.
o odszkodowanie z tytułu odwołania z zajmowanej funkcji,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 7 maja 2015 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej od wyroku Sądu Okręgowego - Sądu Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych z dnia 27 lutego 2014 r.,
oddala skargę kasacyjną.
UZASADNIENIE
Wyrokiem z 2 października 2013 r. Sąd Rejonowy w Z. Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych z powództwa D. E. przeciwko Publicznemu Gimnazjum
w S. o odszkodowanie z tytułu odwołania z zajmowanej funkcji zasądził od
pozwanego publicznego Gimnazjum w S. na rzecz powódki 12.146 zł i 60 zł tytułem
zwrotu kosztów procesu, nakazał ściągnąć od pozwanego na rzecz Skarbu
2
Państwa 608 zł tytułem opłaty od pozwu od uiszczenia której powódka była
zwolniona. W pkt IV nadał wyrokowi w pkt I rygor natychmiastowej wykonalności do
kwoty 4.048,80 zł.
Sąd Rejonowy ustalił, że od 1 września 1999 r. powódka zajmowała
stanowisko dyrektora Publicznego Gimnazjum [...], a zarządzeniem wójta Gminy L.
(dalej jako „wójt”) z 27 czerwca 2007 r. przedłużono jej okres pełnienia tej funkcji do
31 sierpnia 2012 r. Powódka ma stopień awansu zawodowego nauczyciela
dyplomowanego i zatrudniona była w pozwanym Gimnazjum na podstawie
mianowania. Zarządzeniem z 15 maja 2012 r. wójt, na podstawie art. 38 ust. 1 pkt 2
ustawy z 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz.U. z 2004 r. Nr 256, poz. 2572
z późn. zm.) i art. 30 ust. 2 pkt 5 ustawy z 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym
(Dz.U. z 2001 r. Nr 142, poz. 1591 z późn. zm.), po zasięgnięciu opinii [...] Kuratora
Oświaty odwołał powódkę z dniem 15 maja 2012 r. z zajmowanego stanowiska.
Rozstrzygnięciem nadzorczym wojewody [...] z 3 lipca 2012 r. stwierdzono
nieważność zarządzenia wójta z 15 maja 2012 r. w sprawie odwołania D. E. ze
stanowiska dyrektora Publicznego Gimnazjum w S.
Wyrokiem Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w [...] z 16 października
2012 r. oddalono skargę wójta na rozstrzygnięcie nadzorcze wojewody z 3 lipca
2002 roku. Wyrokiem Naczelnego Sądu Administracyjnego z 23 maja 2013 r.
oddalono skargę kasacyjną wójta Gminy L. od wyroku Wojewódzkiego Sądu
Administracyjnego z 16 października 2012 r.
W tym stanie rzeczy Sąd Rejonowy uznał, że powództwo jest zasadne i
zasługuje na uwzględnienie. Sąd wskazał, że odwołanie ze stanowiska dyrektora
szkoły stanowi jednostronną, niekorzystną zmianę warunków pracy i płacy. Zmiana
ta dotyczy treści stosunku pracy nauczyciela pełniącego funkcję dyrektora szkoły.
Wprawdzie odwołanie na podstawie art. 38 ustawy o systemie oświaty nie stanowi
wypowiedzenia warunków pracy i płacy, ale jest to czynność prawna w wysokim
stopniu zbliżona do wypowiedzenia zmieniającego. Oznacza to, że sprawy na tle
legalności aktu odwołania nauczyciela ze stanowiska dyrektora szkoły kwalifikuje
się jako spory związane ze stosunkiem pracy w rozumieniu art. 476 § 1 pkt 1 k.p.c.,
co potwierdza kompetencję sądów pracy do rozstrzygania roszczeń związanych z
powołaniem i odwołaniem z funkcji dyrektora. W tej materii wypowiedział się
3
jednoznacznie Sąd Najwyższy w wyroku z 10 stycznia 2003 r. (I PK 74/02)
stwierdzając, że odwołanie nauczyciela ze stanowiska dyrektora szkoły jest
czynnością prawa pracy, zmieniającą treść stosunku pracy. W świetle powyższego
Sąd pierwszej instancji legitymowany był do rozstrzygnięcia niniejszego sporu, tj.
ustalenia zasadności żądania zasądzenia od pozwanego Gimnazjum na rzecz
powódki 12.146 zł tytułem odszkodowania za odwołanie z zajmowanej funkcji. Sąd
Rejonowy wskazał następnie, że kwestią sporną było ustalenie, czy przyczyny
wskazane w zarządzeniu z 15 maja 2012 r. w sprawie odwołania powódki
odpowiadały treści art. 38 ust. 1 pkt 2 ustawy o systemie oświaty wskazującego, że
organ, który powierzył nauczycielowi stanowisko kierownicze w szkole lub placówce
w przypadkach szczególnie uzasadnionych po zasięgnięciu opinii kuratora oświaty,
a w przypadku szkoły i placówki artystycznej oraz placówki, o której mowa w art. 2
pkt, dla szkół artystycznych prowadzonych przez jednostkę samorządu
terytorialnego - ministra właściwego do sprawy kultury i ochrony dziedzictwa
narodowego, może odwołać nauczyciela ze stanowiska kierowniczego w czasie
roku szkolnego bez wypowiedzenia. Po rozważeniu tej kwestii Sąd Rejonowy
doszedł do wniosku, że nie ma podstaw do uznania, że zaistniały okoliczności
odwołania powódki ze stanowiska dyrektora Gimnazjum w trybie art. 38 ust. 1 pkt 2
ustawy o systemie oświaty. Wobec tego Sąd uznał żądanie powódki za zasadne. W
kwestii wysokości należnego odszkodowania, Sąd Rejonowy podzielił stanowisko
Sądu Najwyższego, że odpowiednie stosowanie art. 45 § 2 k.p. i art. 471
k.p. do
dyrektora szkoły odwołanego na podstawie art. 38 ustawy o systemie oświaty nie
uzasadnia ograniczenia ustawowego odszkodowania do wysokości
trzymiesięcznego dodatku funkcyjnego (wyrok Sądu Najwyższego z 19 maja
2009 r. II PK 288/08). Odwołanie nauczyciela mianowanego ze stanowiska
dyrektora szkoły nie jest tożsame z wypowiedzeniem zmieniającym (art. 42 § 1
k.p.), jednakże w sferze faktycznej odnosi podobny skutek. Skoro więc
odszkodowanie za wadliwe wypowiedzenie zmieniające nie jest odnoszone do
różnicy zarobków sprzed i po wypowiedzeniu, to w przypadku powódki
ograniczenie wysokości odszkodowania do równowartości trzykrotnego dodatku
funkcyjnego byłoby krzywdzące.
4
Wyrokiem zaskarżonym rozpoznawaną skarga kasacyjną Sąd Okręgowy w
[...] oddalił apelację strony pozwanej od wyroku Sądu pierwszej instancji i zasądził
niej na rzecz powódki 60 zł tytułem zwrotu kosztów procesu za drugą instancję.
Sąd odwoławczy stwierdził, że Sąd Rejonowy dokonał prawidłowych ustaleń
faktycznych i rozważań prawnych, a w szczególności prawidłowo ustalił, że
powódka swoim zachowaniem nie dała podstaw do zastosowania wobec niej art.
38 ust. 1 pkt 2 ustawy o systemie oświaty. Zdaniem Sądu Okręgowego, wyrok
Sądu Rejonowego odpowiada prawu, a zarzuty apelacji są nietrafne. Nie miało
również miejsca wskazane w apelacji naruszenie art. 45 w związku z art. 471
k.p.,
polegające na zasądzeniu na rzecz powódki odszkodowania w wysokości
trzymiesięcznego wynagrodzenia. Sąd Rejonowy szczegółowo i logicznie
umotywował swoje stanowisko, zastosował właściwe przepisy i prawidłowo
uzasadnił ich zastosowanie.
W skardze kasacyjnej strona pozwana zaskarżyła w całości powyższy wyrok
Sądu Okręgowego, zarzucając naruszenie prawa materialnego - art. 45 w związku
z art. 471
k.p. i w związku z art. 38 ust. 1 pkt 2 ustawy o systemie oświaty, przez
jego niewłaściwe zastosowanie i zasądzenie na rzecz powódki odszkodowania w
wysokości pełnego trzymiesięcznego wynagrodzenia, mimo że w następstwie
czynności dokonanej przez pozwanego wynagrodzenie powódki uległo
zmniejszeniu jedynie o wysokość dodatku funkcyjnego i tylko w zakresie braku
wypłaty dodatku funkcyjnego sytuacja powódki uległa zmianie.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga jest nieuzasadniona. Słusznie jednak strona skarżąca podnosi, że
zagadnienie wysokości odszkodowania należnego dyrektorowi szkoły odwołanemu
na podstawie art. 38 ustawy z 7 września 1991 r. o systemie oświaty (jednolity
tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 256, poz. 2572 ze zm.) jest niejednolicie rozstrzygane w
orzecznictwie, w tym w orzecznictwie Sądu Najwyższego. W tej kwestii zarysowały
się dwa stanowiska. Według pierwszego, nauczycielowi pełniącemu funkcję
dyrektora, szkoły odwołanemu z funkcji z naruszeniem art. 38 ustawy o systemie
oświaty, przysługuje roszczenie o odszkodowanie w wysokości wynagrodzenia za
5
czas, do upływu którego miało trwać pełnienie powierzonej funkcji, nie więcej niż za
trzy miesiące. Z uwagi na nieuregulowanie w tej ustawie kwestii dochodzenia
roszczeń związanych z odwołaniem z funkcji, powinny mieć, zgodnie z art. 5 k.p.,
zastosowanie przepisy Kodeksu pracy. Najbardziej zbliżony charakter mają
unormowania dotyczące umowy na czas określony zawarte w art. 50 § 3 i 4 k.p.
Przepisy te nie mogą być jednak stosowane wprost, ponieważ dotyczą rozwiązania
stosunku pracy, a nie odwołania ze stanowiska z zachowaniem dalszego
zatrudnienia. W tej sytuacji należy zastosować art. 38 ustawy o systemie oświaty w
związku z art. 50 § 3 i 4 k.p. Jednocześnie odwołanemu pracownikowi przysługuje
odszkodowanie obejmujące tylko dodatek funkcyjny nie wyższy niż za 3 miesiące, a
nie całe wynagrodzenie za ten czas. Po ustaniu pełnienia funkcji dyrektora
pracownik pozostaje w zatrudnieniu i za swoją pracę pobiera należne
wynagrodzenie. W takiej sytuacji art. 50 § 3 i § 4 mogą zatem mieć jedynie
odpowiednie zastosowanie. Przewidziana w nich sankcja odszkodowawcza musi
być więc do tej sytuacji adekwatna. Skoro pracownik traci tylko dodatek funkcyjny,
to odszkodowanie powinno być równe temu dodatkowi (Tak: uchwała Sądu
Najwyższego z 3 lutego 1993 r., I PZP 71/92, OSNCP 1993 z. 11, poz. 144 i wyroki
Sądu Najwyższego z 14 listopada 1996 r., I PKN 17/96, LEX nr 1288097; 9 maja
1997 r., I PKN 138/97, OSNP 1998 nr 9, poz. 261 i 10 stycznia 2003 r., I PK 74/02,
OSNP 2004 nr 13, poz. 221; postanowienie Sądu Najwyższego z 13 września
2005 r., I PK 95/05, niepublikowane).
Punktem wyjścia drugiego z wymienionych stanowisk jest pogląd, wyrażony
w uchwałach z 3 lutego 1993 r., I PZP 71/92, OSNCP 1993 nr 9, poz. 144 i 5 maja
1993 r., I PZP 15/93, OSNCP 1993 nr 12, poz. 217 oraz wyrokach z 10 kwietnia
1997 r., I PKN 88/97, OSNAPiUS 1998 nr 1, poz. 10 i 9 grudnia 2003 r., I PK
103/03, OSNP 2004 nr 21, poz. 371, że jakkolwiek odwołanie ze stanowiska
dyrektora szkoły na podstawie art. 38 ustawy o systemie oświaty nie stanowi
wypowiedzenia warunków pracy lub płacy, to jednak jest to czynność prawna w
wysokim stopniu zbliżona do wypowiedzenia zmieniającego. Dlatego,
nauczycielowi odwołanemu z funkcji dyrektora szkoły na podstawie art. 38 ustawy o
systemie oświaty przysługuje roszczenie o odszkodowanie na podstawie
odpowiednio stosowanych art. 45 § 2 w związku z 42 § 1 i art. 471
k.p. W
6
wymienionych orzeczeniach Sąd Najwyższy nie rozważał wprost, czy podstawą
określenia wysokości odszkodowania jest całe wynagrodzenie za pracę, czy tylko
dodatek funkcyjny. Niemniej jednak w powołanej wyżej uchwale z 5 maja 1993 r.,
I PZP 15/93 stwierdził, że dyrektorowi odwołanemu z funkcji z naruszeniem art. 38
ustawy o systemie oświaty przysługuje roszczenie o odszkodowanie w wysokości
wynagrodzenia za czas, do upływu którego miało trwać pełnienie powierzonej
funkcji, nie więcej jednak niż za trzy miesiące. Do rozważanej kwestii wysokości
odszkodowania Sąd Najwyższy odniósł się natomiast wprost w wyroku z 19 maja
2009 r., II PK 288/08, OSNP 2011 nr 1-2, poz. 8, stwierdzając, że bezprawność
odwołania mianowanego nauczyciela ze stanowiska dyrektora szkoły wynikająca z
braku uzasadnionych podstaw lub naruszenia przepisów dotyczących odwołania,
winna wywoływać skutek podobny do bezprawności działania pracodawcy przy
wypowiedzeniu zmieniającym. Są to bowiem rodzajowo podobne uchybienia
prawom pracownika. Odpowiednie stosowanie do odwołanego dyrektora szkoły art.
45 § 2 k.p. i art. 471
k.p. nie może zatem prowadzić do zmniejszenia wysokości
ustawowego odszkodowania. W uzasadnieniu tego wyroku Sąd Najwyższy
wskazał, że odszkodowania, o których mowa w przepisach art. 471
, art. 50 § 3 i 4 i
art. 58 k.p., nie są powiązane z rzeczywistą szkodą i przysługują niezależnie od jej
wystąpienia. Wprawdzie odwołanie nauczyciela mianowanego ze stanowiska
dyrektora szkoły nie jest tożsame z wypowiedzeniem zmieniającym (art. 42 § 1
k.p.), jednakże w sferze faktycznej odnosi podobny skutek. Stanowi bowiem
jednostronną zmianę warunków pracy, niekorzystną dla pracownika. Zmiana ta
dotyczy treści stosunku pracy nauczyciela pełniącego funkcję dyrektora szkoły,
gdyż pozbawia go funkcji i uprawnień organu zarządzającego szkołą oraz w istotny
sposób uszczupla należne mu wynagrodzenie za pracę, pozbawiając go dodatku
funkcyjnego. W razie wypowiedzenia warunków pracy i płacy nie musi dojść do
rozwiązania stosunku pracy. Może on być bowiem kontynuowany na nowych
warunkach w wypadku ich przyjęcia przez pracownika. Przyjęcie nowych warunków
pracy nie wyklucza możliwości dochodzenia przez pracownika roszczenia
odszkodowawczego (por. wyrok Sądu Najwyższego z 1 lutego 2001 r., I PKN
515/99, OSNAPiUS 2001 nr 12, poz. 414), a w judykaturze nie ma wątpliwości, że
odszkodowanie za wadliwe wypowiedzenie zmieniające nie jest odnoszone do
7
różnicy zarobków sprzed i po wypowiedzeniu. Odwołując się do poglądu Trybunału
Konstytucyjnego wyrażonego w wyroku z 27 listopada 2007 r., SK 18/05, (OTK-A
2007 nr 10, poz. 128), Sąd Najwyższy podkreślił, że omawiane odszkodowania są
roszczeniami majątkowymi sui generis, u podstaw których leży również funkcja
socjalna i represyjna. Przemawia to za brakiem możliwości zmniejszenia
odszkodowania. Bezprawność odwołania mianowanego nauczyciela ze stanowiska
dyrektora szkoły wynikająca z braku uzasadnionych podstaw lub naruszenia
przepisów, powinna wywoływać skutek podobny jak bezprawność działania
pracodawcy przy wypowiedzeniu zmieniającym, bowiem są to rodzajowo podobne
uchybienia prawom pracownika. Odpowiednie stosowanie do odwołanego
dyrektora szkoły art. 45 § 2 k.p. i art. 471
k.p. nie może zatem prowadzić do
zmniejszenia wysokości ustawowego odszkodowania.
Sąd Najwyższy w obecnym składzie podziela powyższe stanowisko i
wspierającą je argumentację. Można jedynie dodać, że w świetle art. 471
k.p.,
odszkodowanie z art. 45 Kodeksu pracy może być nawet wyższe od
wynagrodzenia za okres wypowiedzenia (gdy okres ten jest krótszy niż 3 miesiące),
co potwierdza wnioski Sądu Najwyższego przedstawione wyżej w uzasadnieniu
wyroku z 9 grudnia 2003 r., w sprawie I PK 103/03. W rezultacie należy uznać, że
nauczycielowi odwołanemu ze stanowiska kierowniczego w szkole niezgodnie z
warunkami określonymi w art. 38 ust. 1 pkt 2 z dnia 7 września 1991 r. o systemie
oświaty (jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 256, poz. 2572 ze zm.) przysługuje
odszkodowanie w wysokości nie niższej od wynagrodzenia za okres
wypowiedzenia, a nie w wysokości sumy utraconego za taki okres dodatku
funkcyjnego (art. 38 ust. 1 pkt 2 z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty
(jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 256, poz. 2572 ze zm. w związku z art. 5, art. 42
§ 1, art. 45 § 2 i art. 471
k.p.).
Z powyższych względów, stosownie do art. 39814
k.p.c., Sąd Najwyższy
orzekł jak w sentencji.