Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 17 stycznia 2024 r.

Sąd Apelacyjny w Poznaniu III Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych

w składzie:

Przewodniczący: sędzia Marta Sawińska

Protokolant: Emilia Wielgus

po rozpoznaniu w dniu 17 stycznia 2024 r. w Poznaniu na posiedzeniu niejawnym

sprawy H. N.

przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddział w O.

o wysokość świadczenia

na skutek apelacji H. N.

od wyroku Sądu Okręgowego w Poznaniu

z dnia 15 września 2022 r. sygn. akt VIII U 52/22

oddala apelację.

UZASADNIENIE

Decyzją z dnia 12 października 2021 r., znak: (...) Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w O. na podstawie ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz. U. z 2018r. poz. 1270 ze zm.), po rozpatrzeniu wniosku z dnia 13 września 2021 r., odmówił H. N. przeliczenia emerytury.

W uzasadnieniu organ rentowy wskazał, że po przeanalizowaniu akt emerytalnych ubezpieczonej, uznano, że nie można uwzględnić okresu od 1 października 1977 r. do 31 grudnia 1982 r., ponieważ z dokumentów, które znajdują się w aktach emerytalnych nie wynika, że w wymienionym okresie był odprowadzony podatek rolny z tytułu prowadzenia przez ubezpieczoną działów specjalnych i składka na ubezpieczenie społeczne rolników. Ponadto, jak podniósł organ rentowy, sprawa o doliczenie wnioskowanego okresu została już prawomocnie rozstrzygnięta wyrokiem z dnia 6 grudnia 2016 r. oddalającym odwołanie.

Odwołanie od powyższej decyzji wywiodła H. N. wnosząc o jej zmianę poprzez przeliczenie wysokości emerytury odwołującej z uwzględnieniem okresu opłacania składek na fundusz emerytalny rolników od dnia l października 1977 r. do dnia 31 grudnia 1982 r. oraz przy zastosowaniu podwyższenia świadczenia do wysokości emerytury minimalnej na podstawie art. 87 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.

W uzasadnieniu odwołująca wskazała, że w okresie od dnia l października 1977 r. do dnia 31 grudnia 1982 r. prowadziła działy specjalne produkcji rolnej i opłacała składki na fundusz emerytalny rolników.

Wyrokiem z 15 września 2022 r. Sąd Okręgowy w Poznaniu w sprawie o sygn. VIII U 52/22 oddalił odwołanie (pkt 1 wyroku) oraz postanowił nie obciążać odwołującej kosztami zastępstwa procesowego pozwanego organu rentowego (pkt 2 wyroku).

Powyższy wyrok zapadł w oparciu o następujące ustalenia faktyczne i rozważania prawne:

Odwołująca H. N. urodziła się dnia (...)

Dnia l października 1977 r. wyszła za mąż za B. N. i kilka dni po ślubie zamieszkała z mężem w P. i to od tego momentu razem z nim prowadziła gospodarstwo rolne. W tym okresie mąż odwołującej był właścicielem nieruchomości o powierzchni 0,5 ha położonej w P. stanowiącej działki nr (...). Odziedziczył on tę nieruchomość po wujostwie w wieku 16 lat, a po ślubie założył pieczarkarnię. Odwołująca cały czas pracowała w gospodarstwie rolnym i uprawiałam wraz z mężem pieczarki, które były sprzedawane do (...) Spółdzielni (...) w K..

W dniu 8 czerwca 1998 r. Urząd Miejski Ś. wystawił zaświadczenie, że od1977 r. do dnia 31 grudnia 1984 r. odwołująca prowadziła działy specjalne.

Urząd Miasta Ś. nie posiada dokumentacji, z której wynikałoby, iż odprowadzany był podatek rolny z tytułu prowadzenia przez odwołującą w latach 1977-1984 działów specjalnych.

W dniu 19 listopada 2015 r. odwołująca złożyła wniosek o emeryturę.

Dnia 21 stycznia 2016 r. organ rentowy wydał decyzję, w której przyznał odwołującej emeryturę od dnia 8 grudnia 2015 r. w kwocie 626,66 zł.

Decyzją z dnia 6 kwietnia 2016 r. (znak: ENP/25/0260928810) Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w O. na podstawie ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. 2015.748 ze zm.) przyznał H. N. emeryturę od dnia 8 grudnia 2015 r. (od osiągnięcia wieku emerytalnego) i ustalił termin płatności świadczenia na 25 dzień każdego miesiąca. Organ rentowy jednocześnie uchylił decyzję o przyznaniu emerytury z dnia 21 stycznia 2016 r.

Wysokość emerytury została obliczona zgodnie z zasadami określonymi w art. 26 powołanej ustawy i wynosiła 494,77 zł. Przy ustalaniu wysokości emerytury uwzględniono zwiększenie z tytułu opłacania składek na ubezpieczenie społeczne rolników w kwocie 131,89 zł. Przyznana ubezpieczonej emerytura w kwocie 626,66 zł brutto jest niższa od najniższej emerytury, która wynosiła 880,45 zł – organ rentowy nie dokonał podwyższenia emerytury wskazując, że ubezpieczona nie udowodniła łącznie okresów składkowych i nieskładkowych w wymiarze 21 lat. Nadto wskazano, że nie uwzględniono okresu od dnia 1 października 1977 r. do dnia 31 grudnia 1982 r., gdyż z zebranych przez organ rentowy informacji nie wynika, że w wymienionym okresie był odprowadzany podatek rolny z tytułu prowadzenia przez ubezpieczoną działów specjalnych i składka na ubezpieczenie społeczne rolników.

Organ rentowy uwzględnił odwołującej łącznie 17 lat 2 miesiące i 7 dni okresów składkowych i nieskładkowych oraz uzupełniających.

Okresy składkowe uwzględniono w wymiarze 4 lata 6 miesięcy i 2 dni (w tym okres od dnia 1 stycznia 1976 r. do dnia 14 grudnia 1978 r.), okresy nieskładkowe w wymiarze 6 lat 8 miesięcy i 20 dni, przy czym po ograniczeniu do 1/3 udokumentowanych okresów składkowych okresy nieskładkowe wynoszą 1 rok 6 miesięcy i 1 dzień, a także 11 lat 2 miesiące i 4 dni okresów uzupełniających. Do okresu nieskładkowego zaliczono m.in. okres od dnia 15 grudnia 1978 r. do dnia 28 sierpnia 1981 r. (2 lata 8 miesięcy i 15 dni), tj. okres sprawowania opieki nad dzieckiem.

Od tej decyzji odwołała się H. N. wnosząc o jej zmianę i uznanie stażu pracy w okresie od dnia 1 października 1977 r. do dnia 31 grudnia 1982 r.

Odwołująca wskazała, że prowadziła wraz z mężem działy specjalne produkcji rolnej.

Prawomocnym wyrokiem z dnia 6 grudnia 2016 r. w sprawie o sygn. akt VII U 5567/16 Sąd Okręgowy w Poznaniu, po rozpoznaniu powyższego odwołania, oddalił je w całości.

W toku postępowania odwołująca domagała się wówczas ustalenia, że spełniła pierwszą z ww. przesłanek, tzn. podlegała ubezpieczeniu społecznemu rolników w okresie od dnia 1 października 1977 r. do dnia 31 grudnia 1982 r. później okres ten zawęziła do okresu od dnia 5 czerwca 1980 r. do dnia 31 grudnia 1982 r.

W ocenie Sądu Okręgowego odwołująca nie wykazała tego faktu stosownym dokumentem, ponieważ nie dysponował nim właściwy urząd. Odwołująca posiada dokument wystawiony przez Urząd Miasta Ś. dnia 8 czerwca 1998 r., z którego wynika, że od 1977 r. do dnia 31 grudnia 1984 r. prowadziła działy specjalne. Organ rentowy nie kwestionował faktu pracy odwołującej w gospodarstwie rolnym w działach specjalnych, lecz sporna pozostawała kwestia odprowadzania składki w tym okresie. Zdaniem Sądu Okręgowego odwołująca nie udowodniła faktu podlegania ubezpieczeniu społecznemu rolników i opłacania z tego tytułu składek w okresie od dnia 5 czerwca 1980 r. do dnia 28 sierpnia 1982 r., a wręcz wprost wskazała, że nie opłacała składek w tym okresie, gdyż nie miała takiego obowiązku. Obowiązek ten wynikał jednak jednoznacznie przepisów ustawy z 1977 r.

Odwołująca od dnia 8 grudnia 2015r., pobiera emeryturę z tytułu osiągnięcia powszechnego wieku emerytalnego. Wysokość emerytury ustalono zgodnie z przepisami art. 25 i 26 ustawy o emeryturach i rentach FUS, zgodnie z którymi podstawę obliczenia emerytury stanowi kwota składek na ubezpieczenia emerytalne oraz kapitału początkowego z uwzględnieniem waloryzacji składek i kapitału początkowego zaewidencjonowanych na koncie do końca miesiąca poprzedzającego miesiąc, od którego przysługuje wypłata emerytury. Emerytura stanowi równowartość kwoty będącej wynikiem podzielenia podstawy obliczenia emerytury przez średnie dalsze trwanie życia, dla osób w wieku równym wiekowi przejścia na emeryturę. Przy ustalaniu wysokości emerytury uwzględniono również zwiększenie z tytułu opłacania składek na ubezpieczenie społeczne rolników w okresie od 1 stycznia 1983r. do 31 marca 1997r. Tak obliczone świadczenie jest niższe od najniższej emerytury. Ponieważ jednak odwołująca nie udowodniła wówczas co najmniej 21 lat, a jedynie 17 lat, 2 miesiące i 7 dni okresów składkowych, nieskładkowych i uzupełniających, to emerytura nie została podwyższona do kwoty najniższej emerytury.

W dniu 13 września 2021r. H. N. złożyła wniosek o ponowne obliczenie emerytury z uwzględnieniem okresu prowadzenia gospodarstwa rolnego od 1 lipca 1977r. do 31 grudnia 1982r. oraz podwyższenia emerytury do wysokości minimalnej emerytury, dołączając do wniosku wyroki sądu I oraz II instancji wydane w sprawie jej męża dotyczącej wysokości renty rolniczej, tj. o zaliczenie do stażu okresu prowadzenia gospodarstwa rolnego od w latach 1971-1982.

Po rozpoznaniu złożonego wniosku, zaskarżoną decyzją z 12 października 2021r. odmówiono przeliczenia pobieranej emerytury.

Przy obliczaniu wysokości emerytury uwzględniono zwiększenie z tytułu opłacania składek na ubezpieczenie społeczne rolników w okresie od 1 stycznia 1983r. do 31 marca 1997r., tj. na podstawie zaświadczenia KRUS PT w K. wystawionego w dniu 5 listopada 2015r., potwierdzającego opłacenie stosownych składek, co jest zgodne z przywołanym wyżej przepisem art. 26a stanowiącym, że wysokość emerytury ustalonej zgodnie z art. 26 ulega zwiększeniu za okresy opłacania składek na Fundusz Emerytalny (...), Fundusz Ubezpieczenia Społecznego (...) i ubezpieczenie emerytalno-rentowe, o których mowa w przepisach o ubezpieczeniu społecznym rolników. Zwiększenie to ustala się według zasad wymiaru części składkowej emerytury rolniczej przewidzianych w przepisach o ubezpieczeniu społecznym rolników na podstawie zaświadczenia Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego o okresach opłacania składek.

Na podstawie tak ustalonego stanu faktycznego Sąd I instancji wydał zaskarżony wyrok, w którym oddalił odwołanie H. N..

Na wstępie rozważań prawnych Sąd Okręgowy wskazał, że przedmiotem rozpoznania w postępowaniu było odwołanie od decyzji z dnia 12 października 2021 r., którą organ rentowy odmówił odwołującej H. N. ponownego przeliczenia emerytury z uwzględnieniem okresu prowadzenia gospodarstwa rolnego od 1 lipca 1977r. do 31 grudnia 1982r.

Sporną w niniejszej sprawie była natomiast kwestia - czy odwołująca w okresie od dnia l października 1977 r. do dnia 31 grudnia 1982 r. opłacała składki na fundusz emerytalny rolników, co umożliwiłoby zastosowanie w tym przypadku art. 26a ustawy emerytalnej oraz po drugie - czy po ewentualnym doliczeniu powyższego okresu, odwołująca legitymuje się wymaganym okresem składkowym i nieskładkowym, o którym mowa w art. 87 ust. l pkt 2 tej ustawy, co umożliwiłoby podwyższenie świadczenia odwołującej do kwoty emerytury minimalnej.

Sąd I instancji podkreślił, że w sprawie odwołującej Sąd Okręgowy w Poznaniu prawomocnym wyrokiem z dnia 6 grudnia 2016r., sygn. akt VII U 5567/16 oddalił odwołanie o wysokość emerytury, tj. o uwzględnienie okresu od 1 lipca 1977r. do 31 grudnia 1982r. jako okresu opłacania składek na ubezpieczenie społeczne rolników uznając, że z żadnych dokumentów nie wynika, że we wnioskowanym okresie był odprowadzony podatek rolny z tytułu prowadzenia przez ww. działów specjalnych oraz, że została opłacona składka na ubezpieczenie społeczne rolników, a zatem sprawa doliczenia wnioskowanego okresu do stażu ubezpieczeniowego była już przedmiotem rozważań Sądu. W sprawie sygn. akt VII U 5567/16 Sąd Okręgowy w Poznaniu prawomocnym wyrokiem z dnia 6 grudnia 2016r. oddalił odwołanie uznając, że odwołująca nie podlegała ubezpieczeniu społecznemu rolników w spornym okresie albowiem nie wykazała tego faktu stosownym dokumentem, ponieważ nie dysponował nim właściwy urząd. Odwołująca posiada dokument wystawiony przez Urząd Miasta Ś. dnia 8 czerwca 1998 r., z którego wynika, że od 1977 r. do dnia 31 grudnia 1984 r. prowadziła działy specjalne. Organ rentowy nie kwestionował faktu pracy odwołującej w gospodarstwie rolnym w działach specjalnych, a sporna pozostawała kwestia odprowadzania składki w tym okresie.

Przenosząc te rozważania na grunt niniejszej sprawy Sąd Okręgowy wskazał, że wbrew twierdzeniom odwołującej w spornym okresie istniał po stronie osób prowadzących działy specjalne obowiązek uiszczania składki na ubezpieczenie społeczne rolników, o ile dana osoba podlegała temu ubezpieczeniu, tj. spełniała przesłanki określone w ustawie z 1977 r.

W dalszej części uzasadnienia Sąd Okręgowy podkreślił, że ustalono, że w okresie od dnia 1 stycznia 1976 r. do dnia 4 czerwca 1980 r. odwołująca była zatrudniona w (...) Spółdzielni (...) w K. na podstawie umowy zlecenia jako sprzedawca. Okres od dnia 1 stycznia 1976 r. do dnia 14 grudnia 1978 r. został przez organ rentowy uwzględniony jako okres składkowy.

W okresie od dnia 15 grudnia 1978 r. do dnia 28 sierpnia 1981 r. sprawowała opiekę nad dzieckiem urodzonym dnia (...), który to okres został przez organ rentowy uwzględniony jako nieskładkowy. Brak podstawy prawnej – przy ustalaniu wysokości świadczenia – aby okres ten ewentualnie zastąpić okresem wskazanym w art. 10 ust. 1 pkt 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS.

Następnie Sąd Okręgowy wskazał, że uwzględnienie pozostałej części spornego okresu – od dnia 5 czerwca 1980 r. do dnia 31 grudnia 1982 r. – nawet gdyby odwołująca wykazała, że podlegała ubezpieczeniu społecznemu rolników w tym czasie – nie wpłynęłoby na wysokość świadczenia emerytalnego.

W dalszej części uzasadnienia Sąd Okręgowy podkreślił, że zgodnie z art. 366 k.p.c. wyrok prawomocny ma powagę rzeczy osądzonej tylko co do tego co w związku z podstawą sporu stanowiło przedmiot rozstrzygnięcia, a ponadto tylko między tymi samymi stronami. Stosownie do treści art. 365 § 1 k.p.c. orzeczenie prawomocne wiąże nie tylko strony i sąd, który je wydał, lecz również inne sądy oraz inne organy państwowe i organy administracji publicznej, a w wypadkach w ustawie przewidzianych także inne osoby. W myśl art. 365 § 1 k.p.c. orzeczenie prawomocne wiąże nie tylko strony i sąd, który je wydał, lecz również inne sądy oraz inne organy państwowe i organy administracji publicznej, a w wypadkach w ustawie przewidzianych także inne osoby. Z prawomocnością orzeczenia sądowego (zarówno w ujęciu materialnym, jak i formalnym) związana jest powaga rzeczy osądzonej (art. 366 k.p.c.), przy czym jest to konstrukcja prawna odmienna - choć ściśle powiązana - z regulacją art. 365 § 1 k.p.c. Wyrok prawomocny ma powagę rzeczy osądzonej tylko, co do tego, co w związku z podstawą sporu stanowiło przedmiot rozstrzygnięcia, a ponadto tylko między tymi samymi stronami. Moc wiążąca orzeczenia (art. 365 § 1 k.p.c.) może być rozważana tylko wtedy, gdy rozpoznawana jest inna sprawa niż ta, w której wydano poprzednie orzeczenie oraz gdy kwestia rozstrzygnięta innym wyrokiem stanowi zagadnienie wstępne. Moc wiążąca prawomocnego orzeczenia sądu charakteryzuje się dwoma aspektami. Pierwszy z nich odnosi się tylko do faktu istnienia prawomocnego orzeczenia. Ten aspekt występuje, gdy w poprzednim postępowaniu, w którym zapadło prawomocne orzeczenie, nie brała udziału choćby jedna ze stron nowego postępowania, a nie jest ona objęta prawomocnością rozszerzoną. Nie można, bowiem takiej strony obciążać dalszymi skutkami wynikającymi z prawomocnego orzeczenia. Drugi aspekt mocy wiążącej prawomocnego orzeczenia jest określony, jako walor prawny rozstrzygnięcia (osądzenia) zawartego w treści orzeczenia. Jest on ściśle związany z powagą rzeczy osądzonej (art. 366 § 1 k.p.c.) i występuje w nowej sprawie pomiędzy tymi samymi stronami, choć przedmiot obu spraw jest inny. W nowej sprawie nie może być wówczas zastosowany negatywny (procesowy) skutek powagi rzeczy osądzonej, polegający na niedopuszczalności ponownego rozstrzygania tej samej sprawy. Występuje natomiast skutek pozytywny (materialny) rzeczy osądzonej, przejawiający się w tym, że rozstrzygnięcie zawarte w prawomocnym orzeczeniu (rzecz osądzona) stwarza stan prawny taki, jaki z niego wynika. Sądy rozpoznające między tymi samymi stronami nowy spór muszą przyjmować, że dana kwestia prawna kształtuje się tak, jak przyjęto to w prawomocnym, wcześniejszym wyroku, a więc w ostatecznym rezultacie procesu uwzględniającym stan rzeczy na datę zamknięcia rozprawy. Taka jest treść prawomocnego orzeczenia, o którym stanowi art. 365 § 1 k.p.c., a więc treść wyrażonej w nim indywidualnej i konkretnej normy prawnej. A zatem w kolejnym postępowaniu, w którym pojawia się ta sama kwestia, nie może być ona już ponownie badana. Związanie orzeczeniem oznacza, zatem zakaz dokonywania ustaleń sprzecznych z uprzednio osądzoną kwestią, a nawet niedopuszczalność prowadzenia w tym zakresie postępowania dowodowego (vide: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14 listopada 2013 roku, sygn. akt II PK 438/13 i powołane tam orzecznictwo).

Mając na uwadze to co legło u podstaw prawomocnego wyroku Sądu Okręgowego w Poznaniu z dnia 6 grudnia 2016 r. sygn. akt VII U 5567/16, uwzględniając zakres rozpoznania tego Sądu – w ocenie Sądu I instancji - stwierdzić należy, iż Sąd w niniejszym postępowaniu nie był władny dokonywać ustaleń, co do uwzględnienia okresu prowadzenia gospodarstwa rolnego od 1 lipca 1977r. do 31 grudnia 1982r. oraz badania czy w ww. okresie był odprowadzony podatek rolny z tytułu prowadzenia przez ww. działów specjalnych oraz została opłacona składka na ubezpieczenie społeczne rolników, albowiem kwestie te zostały prawomocnie przesądzone. Nie może zatem ulegać wątpliwości, iż w wyroku Sądu Okręgowego w Poznaniu z dnia 6 grudnia 2016 r. prawomocnie przesądzono, iż odwołująca nie udowodniła opłacania składek na ubezpieczenie społeczne rolników w okresie od 1 lipca 1977r. do 31 grudnia 1982r.

Sąd Okręgowy zaznaczył, że w niniejszej sprawie odwołująca podnosiła te same okoliczności, które były już przedmiotem rozważania w postępowaniu w sprawie o sygn. VII U 5567/16. W niniejszym postępowaniu przyjęcie odmiennego poglądu aniżeli w wyroku Sądu Okręgowego w Poznaniu z dnia 6 grudnia 2016 r. było niedopuszczalne. Uwzględniając powyższe rozważania Sąd I instancji na podstawie art. 477 ¹⁴ § 1 k.p.c. oddalił odwołanie H. N. w całości (pkt 1 wyroku).

W ocenie Sądu Okręgowego w niniejszej sprawie zachodzą szczególne okoliczności uprawniające Sąd do odstąpienia od obciążania odwołującej kosztami wynagrodzenia pełnomocnika organu rentowego. Subiektywne przekonanie odwołującej o słuszności swojego żądania oraz niskie świadczenie emerytalne uzasadniają, w uznaniu Sądu I instancji, zastosowanie instytucji zwolnienia od kosztów procesu określonej przepisem art. 102 k.p.c. (pkt 2 wyroku).

Apelację od wyroku Sądu I instancji złożyła odwołująca H. N., zaskarżając go w zakresie pkt 1 wyroku.

Zaskarżonemu wyrokowi zarzuciła:

1)  naruszenie art. 366 k.p.c., poprzez bezzasadne przyjęcie, że niniejsza sprawa jest objęta powagą rzeczy osądzonej ze względu na wyrok Sądu Okręgowego w Poznaniu z dnia 6 grudnia 2016 r. (sygn. akt VII U 5567/16), podczas gdy szczególny walor spraw z zakresu ubezpieczeń społecznych pozwala na przekształcenie treści praw i obowiązków stron jeżeli po uprawomocnieniu się orzeczenia pojawią się nowe okoliczności, a w przedmiotowej sprawie takie okoliczności się pojawiły;

2)  naruszenie art. 233 § 1 k.p.c., poprzez przekroczenie zasady swobodnej oceny dowodów i dokonanie dowolnej oceny materiału dowodowego, polegającej na uznaniu, że uwzględnienie powództwa i tak nie wpłynęłoby na wysokość świadczenia emerytalnego odwołującej, podczas gdy z art. 87 ust. 1 pkt 2 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych wynika, że emerytura podlega podwyższeniu do emerytury minimalnej w przypadku wykazania 20-letniego okresu składkowego i nieskładkowego, a w razie uwzględnienia odwołania, okres ten w przypadku odwołującej wynosiłby 20 lat, 7 miesięcy i 17 dni.

Wskazując na powyższe zarzuty odwołująca wniosła o:

1)  zmianę zaskarżonego wyroku w punkcie 1, poprzez uwzględnienie odwołania oraz zmianę zaskarżonej decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z dnia 12 października 2021 r. i przeliczenie wysokości emerytury odwołującej z uwzględnieniem okresu opłacania składek na fundusz emerytalny rolników od dnia 1 października 1977 r. do dnia 31 grudnia 1982 r. oraz podwyższenie emerytury do wysokości emerytury minimalnej na podstawie art. 87 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych,

2)  zasądzenie od organu rentowego na rzecz odwołującej kosztów postępowania przed Sądem I oraz II instancji, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych/

Organ rentowy nie wniósł odpowiedzi na apelację.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Wniesioną przez odwołującą apelację uznać należy za bezzasadną.

W ocenie Sądu Apelacyjnego, rozstrzygnięcie Sądu I instancji jest oczywiście prawidłowe. Sąd Okręgowy właściwie przeprowadził postępowanie dowodowe, dokonał trafnej oceny zebranego w sprawie materiału dowodowego i w konsekwencji prawidłowo ustalił stan faktyczny sprawy.

Przedmiotem sporu w niniejszej sprawie było ustalenie, czy organ rentowy decyzją z dnia 12 października 2021 r. prawidłowo odmówił odwołującej H. N. ponownego przeliczenia emerytury z uwzględnieniem okresu prowadzenia gospodarstwa rolnego od 1 lipca 1977r. do 31 grudnia 1982r. Z kolei sporną w niniejszej sprawie była kwestia czy odwołująca w okresie od dnia l października 1977 r. do dnia 31 grudnia 1982 r. opłacała składki na fundusz emerytalny rolników, co umożliwiłoby zastosowanie w tym przypadku art. 26a ustawy emerytalnej oraz - czy po ewentualnym doliczeniu powyższego okresu, odwołująca legitymuje się wymaganym okresem składkowym i nieskładkowym, o którym mowa w art. 87 ust. l pkt 2 tej ustawy, co umożliwiłoby podwyższenie świadczenia odwołującej do kwoty emerytury minimalnej.

Przypomnieć należy, że organ rentowy nie zakwestionował faktu pracy odwołującej w gospodarstwie rolnym w działach specjalnych, lecz sporna pozostawała kwestia odprowadzania składki w tym okresie. Sąd Apelacyjny podkreśla również, że stan faktyczny sprawy zasadniczo nie budził między stronami sporu.

Nadto Sąd Apelacyjny stwierdza, że choć rację ma odwołująca wskazując w apelacji, że nie wystąpiła w niniejszej sprawie powaga rzeczy osądzonej (wbrew temu co ustalił Sąd I instancji), jednak stwierdzenie tej okoliczności w ocenie Sądu Apelacyjnego nie skutkuje zmianą zaskarżonego wyroku. Należało również zbadać, czy w niniejszej sprawie ma zastosowanie art. 114 ustawy o emerytach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.

W wyroku z dnia 31 stycznia 2019 r. w sprawie o sygn. akt I UK 420/17 Sąd Najwyższy wyjaśnił, że w przypadku zastosowania procedury wznowieniowej z art. 114 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS: „należy w pierwszej kolejności zbadać przesłanki dopuszczalności złożenia takiego wniosku i w razie stwierdzenia ich braku organ rentowy powinien odmówić ponownego ustalenia prawa do świadczenia, także wówczas, gdy brak wpływu na świadczenie wynika ze związania wyrokiem sądu wydanego poprzednio co do tego świadczenia (art. 365 § 1 k.p.c.) Jeśli organ rentowy wyda decyzję dotyczącą tej samej podstawy faktycznej i prawnej, która była objęta poprzednim wyrokiem (zwłaszcza przy braku przesłanek art. 114 ustawy o emeryturach i rentach z FUS), to w razie wniesienia odwołania od takiej decyzji zachodzi powaga rzeczy osądzonej, a w konsekwencji tego odwołanie podlega odrzuceniu na podstawie art. 199 § 1 pkt 1 k.p.c. Natomiast, gdy organ rentowy wyda decyzję odmowną, ale w odniesieniu do innej podstawy faktycznej niż ta, która była objęta poprzednim wyrokiem, to nie występuje przypadek powagi rzeczy osądzonej i sprawa musi być merytorycznie osądzona. Innymi słowy, prawomocny wyrok oddalający odwołanie od decyzji organu rentowego odmawiającej przyznania prawa do emerytury ma powagę rzeczy osądzonej w sprawie z odwołania od decyzji wydanej wskutek złożenia wniosku na podstawie art. 114 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, jeżeli jej podstawą są te same okoliczności faktyczne i prawne, co przyjęte w uprzednim prawomocnym wyroku sądu”.

W świetle art. 114 ust. 1 ustawy emerytalnej, okoliczności istniejące przed wydaniem decyzji w sprawie świadczeń i ujawnione po jej wydaniu, a mające wpływ na prawo do tych świadczeń, nie muszą być okolicznościami, na które ubiegający się o świadczenia lub organ rentowy nie mógł powołać się w poprzednim postępowaniu. Mogą nimi być także okoliczności, które powinny być znane przy dołożeniu minimum staranności, jednak na skutek błędu lub przeoczenia nie zostały uwzględnione w poprzednim postępowaniu. Pojęcie „nowych okoliczności” istniejących przed wydaniem decyzji organu rentowego, a mających wpływ na ustalenie świadczenia, obejmuje okoliczności sprawy, a zatem zarówno okoliczności faktyczne, jak i prawne. Użyty w przepisie art. 114 ustawy o emeryturach i rentach z FUS zwrot „okoliczności” występuje w dwóch znaczeniach, w znaczeniu okoliczności faktycznych oraz okoliczności sprawy. Nie ulega wątpliwości, że dowody służą ustaleniu istnienia okoliczności faktycznych (ustaleniu prawdziwości lub fałszywości twierdzeń o faktach). Ujawnione okoliczności, o których stanowi art. 114 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, to określone w przepisach prawa materialnego fakty warunkujące powstanie uprawnień ubezpieczeniowych, tj. przesłanki nabycia prawa do świadczeń oraz uchybienia normom prawa materialnego lub/i procesowego wpływające na dokonanie ustaleń w sposób niezgodny z ukształtowaną ex lege sytuacją prawną zainteresowanego. W uchwale Sądu Najwyższego z dnia 26 listopada 1997 r., III ZP 40/97 (OSNAPiUS 1998 nr 14, s. 429), wyrażono pogląd, że prawidłowa wykładnia obowiązującego przepisu, odmienna od przyjmowanej uprzednio, jest nową okolicznością. Ujawniona po uprawomocnieniu się decyzji stanowi podstawę do wznowienia postępowania. Przepis art. 114 ust. 1 ustawy emerytalnej wymaga, by ujawnione po uprawomocnieniu się decyzji okoliczności istniały przed ich wydaniem. Dotyczy to także przypadków uprawomocnienia się decyzji rentowych na skutek prawomocnego wyroku sądu pracy i ubezpieczeń społecznych.

Co do zasady, wydanie decyzji przez organ rentowy powoduje możliwość wszczęcia postępowania cywilnego, chociażby dotyczyła ona ponownie tego samego świadczenia, które było już przedmiotem sporu w poprzednio toczącym się procesie. Wynika to stąd, że przedmiotem postępowania w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych jest kontrola określonej decyzji. Wydanie przez organ rentowy kolejnej decyzji otwiera drogę do wniesienia odwołania, a więc do wszczęcia nowego postępowania cywilnego.

W wyroku z 7 czerwca 2022r. sygn. akt II USKP 41/22 Sąd Najwyższy wskazał, że sytuacja jest bardziej złożona, gdy ubezpieczony składa po raz kolejny wniosek o przyznanie prawa do emerytury, czyniąc to w trybie art. 114 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS. Nie można wszak zapominać, że wprawdzie przedmiotem sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych jest kontrola decyzji organu rentowego, ale w istocie nie tyle chodzi o samą decyzję, co o ocenę prawidłowości zamieszczonego w niej rozstrzygnięcia organu rentowego (m.in. w kwestii ustalenia prawa do świadczenia z ubezpieczeń społecznych). Jak trafnie skonstatował Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 22 lutego 2010 r., I UK 247/09 (LEX nr 585725), w ubezpieczeniach społecznych regułą jest kształtowanie sfery prawnej ubezpieczonych i instytucji ubezpieczeniowej z mocy prawa. Z zastosowaniem mechanizmu nabycia in abstracto powstaje przede wszystkim prawo do emerytur i rent. Zgodnie z przepisem art. 100 ustawy emerytalnej, prawo do świadczeń w niej określonych powstaje z dniem spełnienia warunków wymaganych do nabycia prawa. Decyzje organów rentowych mają jedynie charakter deklaratoryjny, potwierdzający powstanie warunków koniecznych do nabycia prawa do świadczenia. W uzasadnieniu uchwały całej Izby Administracyjnej, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 20 grudnia 2000 r., III ZP 29/00 (OSNP 2001 Nr 12, poz. 418) Sąd Najwyższy stwierdził, że prawo do świadczeń powstaje i istnieje niezależnie od decyzji organu rentowego, a tylko jego realizacja w postaci wypłaty świadczenia wymaga potwierdzenia decyzją. Wniosek zainteresowanego nie jest zatem elementem prawa do świadczeń emerytalno-rentowych. Celem zgłoszenia wniosku jest realizacja powstałego ex lege prawa. Ustawa o emeryturach i rentach z FUS zawiera zaś przepisy stanowiące podstawę prawną weryfikacji i wzruszalności decyzji organów rentowych, w których zawarto ustalenia pozostające w obiektywnej sprzeczności z ukształtowanym ex lege stanem uprawnień emerytalno-rentowych ubezpieczonych. Podstawę tę stanowi przepis art. 114, określający tryb ponownego ustalenia prawa do świadczeń emerytalno-rentowych lub ich wysokości. Uzasadnieniem dla ponowienia postępowania zakończonego prawomocną decyzją organu rentowego, wyznaczającym jego cel, jest niezgodność zawartego w decyzji rozstrzygnięcia z ukształtowaną ex lege sytuacją prawną ubezpieczonego. (…) W doktrynie oraz judykaturze przyjmuje się, że postępowanie w sprawie ponownego ustalenia prawa do świadczeń lub ich wysokości stanowi nadzwyczajną kontynuację postępowania przed organem rentowym w tej samej sprawie wskutek przedłożenia nowych dowodów lub ujawnienia nowych okoliczności istniejących przed wydaniem tej decyzji, które miały wpływ na prawo do określonego świadczenia (R. Babińska: Wzruszalność prawomocnych decyzji rentowych, Warszawa 2007; K. Antonów: Ponownie ustalanie prawa do świadczeń z ubezpieczeń społecznych, Przegląd Sądowy 2009 nr 1, s. 59 oraz K. Antonów, M. Bartnicki, B. Suchacki: Ustawa o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Komentarz, Warszawa 2009, a nadto uchwała Sądu Najwyższego z dnia 3 października 1996 r., II UZP 18/96, OSNAPiUS 1997 Nr 7, poz. 117 oraz wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 15 listopada 2000 r., II UKN 41/00, Prokuratura i Prawo 2001 nr 6 - dodatek, poz. 39; z dnia 21 września 2010 r., III UK 94/09, LEX nr 621346 i z dnia 24 marca 2011 r., I UK 317/10, LEX nr 811823). Ponowne ustalenie w trybie przepisu art. 114 ustawy o emeryturach i rentach z FUS zmierza zatem do podważenia decyzji organu rentowego, niezależnie od tego, czy uprawomocniła się ona na skutek upływu terminu odwołania, czy też rozstrzygnięcia sądu. To swoiste „wznowienie postępowania” w takich sprawach w sposób oczywisty ogranicza bowiem prawomocność, czy też niewzruszalność decyzji organu rentowego. Przepisy art. 114 ustawy różnicują jedynie kompetencje organu rentowego w zależności od okoliczności, w jakich nastąpiło uprawomocnienie się weryfikowanych decyzji. Wyrazem tego są odrębne regulacje zawarte w przepisach art. 114 ustawy emerytalnej. Kryterium odróżniające regulację ust. 1 i ust. 2 tego artykułu ma charakter podmiotowy w tym sensie, że ust. 2 odnosi się wyłącznie do organu rentowego i to w szczególnej sytuacji, gdy wcześniej prawo do świadczenia lub jego wysokość zostały ustalone orzeczeniem organu odwoławczego. Oznacza to, że zakresem zastosowania tego przepisu objęte są przede wszystkim wyroki ustalające prawo do świadczeń, i to w szczególnych sytuacjach, gdy organ rentowy ma zamiar zmienić na korzyść ubezpieczonego treść ustalonego uprawnienia (pkt 1) albo też na jego niekorzyść (pkt 2). Natomiast unormowaniem ust. 1 objęto zarówno sytuacje, w których decyzja organu rentowego uprawomocniła się z upływem terminu do wniesienia odwołania, jak również wskutek wyroków ustalających prawo do świadczenia oraz oddalających odwołanie od decyzji odmownej, przy czym w przypadku obu rodzajów wyroków uprawnionymi do złożenia wniosku o ponowne ustalenie prawa do świadczenia jest zainteresowany, który musi wykazać istnienie stosownych przesłanek wynikających z tego przepisu. Z kolei organ rentowy wszczyna na postawie ust. 1 postępowanie w przedmiocie ponownego ustalenia prawa do świadczenia, gdy wydana wcześniej decyzja uprawomocniła się wskutek niewniesienia odwołania od niej albo gdy wcześniej zapadł wyrok oddalający odwołanie od decyzji odmownej (K. Ślebzak (w:) Emerytury i renty z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych pod redakcją B. Gudowskiej i K. Ślebzaka, Warszawa 2013, s. 705 - 706 oraz wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29 marca 2012 r., I UK 299/11, OSNP 2013 nr 9 - 10, poz. 118).

Sąd Najwyższy podkreślił, że w przypadku wystąpienia zainteresowanego z wnioskiem w trybie art. 114 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, należy w pierwszej kolejności zbadać przesłanki dopuszczalności złożenia takiego wniosku i w razie stwierdzenia ich braku organ rentowy powinien odmówić ponownego ustalenia prawa do świadczenia. Organ rentowy może jednak wydać decyzję o wznowieniu postępowania (gdy istnieją ku temu ustawowe przesłanki) i ponownej odmowie przyznania dochodzonego przez wnioskodawcę świadczenia, jeśli nowe okoliczności lub dowody nie pozwalają na stwierdzenie powstania po stronie zainteresowanego prawa do tego świadczenia. W obydwu przepadkach mamy do czynienia z nowymi decyzjami organu rentowego, od których odwołania inicjują nowe sprawy cywilne i które nie podlegają odrzuceniu z mocy art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c. z uwagi na powagę rzeczy osądzonej w jej znaczeniu negatywnym (formalnym).

Pozostaje natomiast kwestia pozytywnego (materialnego) skutku rzeczy osądzonej wyrokiem zapadłym między tymi samymi stronami w sprawie o to samo świadczenie emerytalne lub rentowe, nakazujący przyjęcie, że dana kwestia prawna kształtuje się tak, jak stwierdzono to w tymże prawomocnym wcześniejszym wyroku. Jeśli zatem w oparciu o zgromadzony materiał dowody, oceniony zgodnie z regułami art. 233 k.p.c., sąd rozpoznający poprzednią sprawę ustalił konkretny stan faktyczny, w odniesieniu do którego dokonał subsumcji przepisów prawa materialnego stanowiących prawną podstawę rozstrzygnięcia o prawie do świadczenia emerytalnego lub rentowego, to w razie wystąpienia ubezpieczonego z kolejnym wnioskiem o przyznanie tego świadczenia, opartego na tej samej podstawie faktycznej i prawnej, zachodzi powaga rzeczy osądzonej w jej pozytywnym aspekcie, wykluczając ponownie badanie tej samej kwestii. Prawomocny wyrok oddalający odwołanie od decyzji organu rentowego odmawiającej przyznania prawa do emerytury ma zatem powagę rzeczy osądzonej w sprawie z odwołania od decyzji wydanej wskutek złożenia wniosku na podstawie art. 114 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, jeżeli jej podstawą są te same okoliczności faktyczne i prawne, co przyjęte w uprzednim prawomocnym wyroku sądu. Natomiast wyrok w sprawie z zakresu ubezpieczeń społecznych nie ma powagi rzeczy osądzonej, jeśli dotyczy odmowy przyznania świadczenia z ubezpieczenia społecznego, a po jego uprawomocnieniu się organ rentowy wydał w trybie art. 114 ust. 1 ustawy emeryturach i rentach z FUS nową decyzję, opartą na nowych dowodach mających wpływ na ujawnienie rzeczywistego stanu faktycznego i jego prawidłową ocenę, gdyż wydanie nowej decyzji uprawnia ubezpieczonego do złożenia od niej odwołania i zobowiązuje sąd do sprawdzenia jej prawidłowości (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 19 stycznia 1984 r., III URN 131/83, OSNCP 1984 Nr 10, poz. 177). Generalnie przyjmuje się, że powaga rzeczy osądzonej w rozumieniu art. 366 k.p.c. dotyczy tylko tych orzeczeń sądów ubezpieczeń społecznych, których podstawa faktyczna nie może ulec zmianie lub gdy odwołanie od decyzji organu rentowego zostało oddalone po stwierdzeniu niespełnienia prawnych warunków do świadczenia wymaganych przed wydaniem decyzji (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 13 grudnia 2005 r., II UK 61/05, OSNP 2006 nr 23 - 24, poz. 371). Właśnie art. 114 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS pozwala na zmianę podstawy faktycznej poprzednio zapadłego rozstrzygnięcia sądowego. Jeśli bowiem zostaną spełnione przesłanki określone w tym przepisie, tj. wnioskodawca powoła nowe okoliczności lub przedstawi nowe dowody mające znacznie dla oceny jego prawa do świadczenia bądź jego wysokości, organ rentowy, a w przypadku wniesienia odwołania od negatywnej decyzji tego organu - sąd ubezpieczeń społecznych, może dokonać odmiennych niż w poprzednim postępowaniu sądowym ustaleń w zakresie stanu faktycznego sprawy i tę nową podstawę faktyczną roszczeń ubezpieczonego poddać ocenie w świetle przepisów prawa materialnego normujących warunki nabywania uprawnień emerytalnych lub rentowych. Na tym polega specyfika spraw z zakresu ubezpieczeń społecznych.

W rozpoznawanej sprawie nie można pominąć, że sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych są sprawami cywilnymi jedynie w znaczeniu formalnym. Postępowanie sądowe w tych sprawach ma charakter odwoławczy, gdyż inicjowane jest wniesieniem odwołania od decyzji organu rentowego, pełniącego jedynie rolę pozwu podlegającego regułom zwykłego postępowania procesowego. Przedmiotem postępowania w sprawach o świadczenia z ubezpieczeń społecznych jest zatem co do zasady kontrola decyzji organu rentowego według stanu rzeczy z chwili jej wydania. Stąd też przedłożone dowody albo ujawnione fakty w rozumieniu art. 114 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS dotyczyć powinny „okoliczności” istniejących przed wydaniem prawomocnej decyzji, której wzruszenia domaga się ubezpieczony, ponieważ w wyniku wznowienia postępowania następuje kontynuacja postępowania zakończonego decyzją organu rentowego, przy wydaniu której nieznane były organowi rentowemu okoliczności ujawnione po wydaniu decyzji, a nie postępowania w sprawie zakończonej kolejną prawomocną decyzją, w której w trakcie postępowania administracyjnego organ rentowy mógł już ocenić te nowe okoliczności w sprawie zainicjowanej nowym wnioskiem o przyznanie prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy. W sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych każda decyzja rodzi nową sprawę i strona ma prawo do odwołania się od każdej decyzji organu, które to odwołanie oznacza wszczęcie „nowej sprawy” i nowego postępowania. Stąd przy wznowieniu postępowania w sprawie o emeryturę chodzi o ocenę prawidłowości zamieszczonego w decyzji rozstrzygnięcia przy uwzględnieniu nowych okoliczności, które ujawnione zostały po wydaniu decyzji. W ponowionym postępowaniu organ rentowy dąży więc do ustalenia, czy przedłożone przez ubezpieczonego dowody lub ujawnione okoliczności mają wpływ na zmianę dokonanych wcześniej ustaleń. Bezpośrednim celem ponownego ustalenia jest rozstrzygnięcie o uprawnieniach emerytalnych ubezpieczonych według stanu faktycznego z chwili wydania weryfikowanych decyzji organu rentowego. W doktrynie oraz judykaturze, o czym wspomniano powyżej, przyjmuje się, że postępowanie w sprawie ponownego ustalenia prawa do świadczeń lub ich wysokości stanowi nadzwyczajną kontynuację postępowania przed organem rentowym w tej samej sprawie wskutek przedłożenia nowych dowodów lub ujawnienia nowych okoliczności istniejących przed wydaniem tej decyzji, które miały wpływ na prawo do określonego świadczenia. Wobec tego w postępowaniu o wznowienie postępowania w sprawie o prawo do emerytury, zarówno organ rentowy, jak i sąd odwoławczy powinien odnieść przesłanki wznowieniowe i dokonać ich oceny w zakresie decyzji, której dotyczą te przesłanki.

Na mocy art. 1 ustawy z 10 lutego 2017 r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2017 r. poz. 715, dalej jako nowelizacja z 2017 r.) przepis art. 114 ustawy emerytalnej przeszedł gruntowną nowelizację. I tak, omawiany przepis składa się aktualnie z ośmiu jednostek redakcyjnych (ust. 1, 1b, 1c, 1d, 1e, 1f, 1g i 2). W ust. 1 sprecyzowano, że w sprawie zakończonej prawomocną decyzją organ rentowy, na wniosek osoby zainteresowanej lub z urzędu, uchyla lub zmienia decyzję i ponownie ustala prawo do świadczeń lub ich wysokość, jeżeli:

1) po uprawomocnieniu się decyzji zostaną przedłożone nowe dowody lub ujawniono nowe okoliczności istniejące przed wydaniem tej decyzji, które mają wpływ na prawo do świadczeń lub ich wysokość;

2) decyzja została wydana w wyniku przestępstwa;

3) dowody, na podstawie których ustalono istotne dla sprawy okoliczności faktyczne, okazały się fałszywe;

4) decyzja została wydana na skutek świadomego wprowadzenia w błąd organu rentowego przez osobę pobierającą świadczenie;

5) decyzja została wydana w oparciu o inną decyzję lub orzeczenie sądu, które zostało następnie uchylone, zmienione albo stwierdzono jego nieważność;

6) przyznanie świadczeń lub nieprawidłowe obliczenie ich wysokości nastąpiło na skutek błędu organu rentowego.

Mimo zmiany stanu prawnego dokonanego nowelizacją z 2017 r. nie straciły jednak na swojej aktualności poglądy Sądu Najwyższego, które odnoszą się do wykładni art. 114 ust. 1 pkt 1 ustawy emerytalnej w zakresie „przedłożenia nowych dowodów lub ujawnienia nowych okoliczności” istniejących przed wydaniem decyzji, które mają wpływ na „prawo do świadczeń” lub „ich wysokość”. Funkcją uregulowanej w tym przepisie instytucji jest nadal stworzenie gwarancji wydania decyzji rentowych zgodnie z ukształtowaną ex lege sytuacją prawną zainteresowanych.

Wykładnia i sposób zastosowania art. 114 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS były przedmiotem licznych wypowiedzi w orzecznictwie (przykładowo wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 28 stycznia 2004 r., II UK 228/03, OSNP 2004 Nr 19, poz. 341; OSP 2006 Nr 10, poz. 118, z glosą R. Babińskiej oraz z dnia 25 maja 2004 r., III UK 31/04, OSNP 2005 Nr 1, poz. 13, a także postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 22 czerwca 2004 r., II UK 404/03, OSNP 2005 Nr 4, poz. 58; zaś na gruncie stanu prawnego obowiązującego przed wejściem w życie ustawy o emeryturach i rentach z FUS - por. także uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 26 listopada 1997 r., III ZP 40/97, OSNAPiUS 1998 Nr 14, poz. 429) oraz w literaturze (w szczególności R. Babińska: Wzruszalność prawomocnych decyzji rentowych, Warszawa 2007; K. Antonów (w:) K. Antonów, M. Bartnicki, B. Suchacki: Ustawa o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Komentarz, Warszawa 2009; K. Antonów: Sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych. Pojęcie oraz właściwości postępowań przedsądowych i ochrony cywilnosądowej, Warszawa 2011; R. Babińska-Górecka: Uwagi na temat projektu nowelizacji art. 114 ustawy o emeryturach i rentach z FUS (nowa podstawa i przesłanki wzruszalności prawomocnych decyzji rentowych), PiZS 2013 nr 11, s. 12). Dokonując pewnych uogólnień, przyjmuje się, że zwrot „przedłożenie nowych dowodów”, użyty w treści art. 114 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, oznacza zgłoszenie każdego prawnie dopuszczalnego środka dowodowego stanowiącego potwierdzenie okoliczności faktycznych istniejących przed wydaniem decyzji, a mających wpływ na powstanie prawa do świadczenia (jego wysokości). Natomiast występujący w tym przepisie termin „ujawnienie okoliczności” generalnie oznacza powołanie się na fakty dotyczące ogółu wymagań formalnych i materialnoprawnych związanych z ustalaniem przez organ rentowy prawa do emerytur (rent) lub wysokości tych świadczeń. Są to więc określone w przepisach prawa materialnego fakty warunkujące powstanie prawa do świadczenia i/lub jego wysokości (np. staż pracy, wiek, niezdolność do pracy), a także uchybienia normom prawa procesowego lub materialnego przez organ rentowy, wpływające potencjalnie na dokonanie ustaleń w sposób niezgodny z ukształtowaną z mocy prawa sytuacją prawną zainteresowanych.

Zarówno nowe dowody, jak i ujawnione okoliczności powinny stanowić kategorie mające wpływ na prawo do świadczeń lub ich wysokości. Wprawdzie dowody nie mają bezpośredniego wpływu na powstanie ex lege uprawnień emerytalno-rentowych, ale stanowią podstawę ustaleń zawartych w decyzjach rentowych. Dowody służą zatem ustaleniu okoliczności faktycznych (ustaleniu prawdziwości lub fałszywości twierdzeń o faktach). Dlatego każdy dopuszczalny środek dowodowy, stanowiący potwierdzenie okoliczności faktycznych istniejących przed wydaniem decyzji, mających wpływ na powstanie prawa do świadczenia lub jego wysokości, służy celowi omawianej instytucji. W ponawianym postępowaniu organ rentowy powinien zatem dążyć do ustalenia, czy przedłożone dowody albo ujawnione fakty mają wpływ na zmianę dokonanych wcześniej ustaleń, od których zależy uprawnienie ubezpieczonego do określonego świadczenia. W wyrokach z dnia 26 lipca 2013 r., III UK 145/12 (LEX nr 1408199) oraz z dnia 4 października 2018 r., III UK 157/17 (LEX nr 2563524), Sąd Najwyższy wskazał, że użyty w art. 114 ust. 1 ustawy emerytalnej zwrot „okoliczności” występuje w dwóch znaczeniach: w znaczeniu okoliczności faktycznych oraz okoliczności sprawy. Nie ulega wątpliwości, że dowody służą ustaleniu istnienia okoliczności faktycznych (ustaleniu prawdziwości lub fałszywości twierdzeń o faktach). Dlatego nie można przypisywać pojęciu „okoliczności” wyłącznie wąskiego znaczenia. Dążąc do ustalenia znaczenia zwrotu „okoliczności”, należy uwzględnić szerszy kontekst użycia analizowanego pojęcia w przepisie art. 114 ust. 1 ustawy emerytalnej. Ten kontekst determinowany jest przez wspomnianą wcześniej funkcję art. 114 ustawy, jaką jest zmiana treści decyzji organu rentowego. Z przedstawionego rozumienia art. 114 ust. 1 ustawy emerytalnej wynika zatem, że sposób pojmowania przesłanek wznowienia postępowania jest szeroki i zasadniczo złagodzony w stosunku do wymogów zawartych w art. 399 k.p.c. i nast. dotyczących wznowienia postępowania cywilnego. Nie ulega jednak wątpliwości, że muszą one mieć wpływy na prawo do świadczenia z ubezpieczenia społecznego lub na jego wysokość.

Należy także zauważyć, że wzruszalność decyzji rentowych polega przede wszystkim na niwelowaniu tzw. wad materialnoprawnych, czyli uchybień organu rentowego w zakresie rozstrzygania o faktach warunkujących nabycie prawa do emerytur i rent albo zaniedbań samych ubezpieczonych wywołanych nieporadnością w dokumentowaniu prawa do świadczeń lub niedostateczną znajomością warunków, od spełnienia których zależy przyznanie uprawnień ubezpieczeniowych. Wskazana powyżej specyfika tej instytucji - a także wzgląd na socjalne przeznaczenie emerytur/rent i gospodarowanie środkami publicznymi - uzasadnia przyznanie stronom stosunkowo szerokich uprawnień zarówno w celu kwestionowania błędnie ukształtowanego prawa do świadczenia, jak i ponownego ubiegania się o poprzednio nieprzyznane prawo. Skoro niekwestionowanym celem art. 114 ustawy o emeryturach i rentach z FUS jest podważenie obiektywnie wadliwej decyzji organu rentowego, to zakres jego zastosowania nie może ograniczać się tylko do tych przypadków, gdy organ rentowy wydał obiektywnie wadliwą decyzję na korzyść zainteresowanej osoby (która potwierdziła deklaratywnie prawo do emerytury mimo niespełnienia przez nią przesłanek nabycia tego prawa). Przepis ten tym bardziej powinien znajdować zastosowanie do eliminacji z obrotu takich wadliwych decyzji organu rentowego, które w wyniku błędnej (ze strony organu rentowego) wykładni przepisów prawa lub błędnego zastosowania przepisów prawa do prawidłowo ustalonego stanu faktycznego, doprowadziły do pozbawienia jednostki możliwości faktycznego korzystania z przysługujących jej z mocy samego prawa świadczeń emerytalnych.

Przenosząc powyższe twierdzenia na grunt niniejszej sprawy, należy wskazać, że odwołująca pismem z dnia 12 września 2021 r. wniosła o ponowne przeliczenie emerytury powołując się na nowe dowody (wyrok w sprawie VII U 6530/16 oraz wnosząc o przeprowadzenie dowodu z zeznań świadków) i okoliczności, które wyniknęły w toku postępowania o sygn. akt VII U 6530/16 toczącego się przed Sądem Okręgowym w Poznaniu z odwołania męża odwołującej - B. N.. Nie ma więc wątpliwości, że pomimo braku wskazania art. 114 ust. 1 jako podstawy prawnej, odwołująca zainicjowała postępowanie wznowieniowe. Z kolei – w ocenie Sądu Apelacyjnego - przedstawione przez odwołującą w postępowaniu nowe dowody, nie wzruszyły zaskarżonej decyzji.

Sąd Odwoławczy przypomina, że zgodnie z art. 85 ust. 2 i 3 ustawy o emeryturach i rentach z FUS kwota najniższej emerytury, z zastrzeżeniem art. 24a ust. 6, art. 54, art. 54a ust. 2 i art. 87, oraz renty rodzinnej wynosi 880,45 zł miesięcznie, zaś kwoty najniższych świadczeń, podwyższa się przy zastosowaniu wskaźnika waloryzacji, o którym mowa w art. 89- 94.

Jak stanowi art. 87 ust. 1 ustawy z dnia 17.12.1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. 2015.748 ze zm.) - dalej: ustawy o emeryturach i rentach z FUS - w przypadku, gdy emerytura przysługująca z Funduszu określona w art. 26, łącznie z okresową emeryturą kapitałową, albo emerytura przysługująca z Funduszu określona w art. 26, jest niższa niż kwota, o której mowa w art. 85 ust. 2 i 3, emeryturę przysługującą z Funduszu, w tym emeryturę ustaloną ze zwiększeniem, o którym mowa w art. 26a, podwyższa się w taki sposób, aby suma tych świadczeń nie była niższa od tej kwoty, o ile ubezpieczony:

1)  mężczyzna - osiągnął wiek emerytalny, o którym mowa w art. 24 ust. 1b, i ma okres składkowy i nieskładkowy wynoszący co najmniej 25 lat,

2)  kobieta - osiągnęła wiek emerytalny, o którym mowa w art. 24 ust. la, i ma okres składkowy i nieskładkowy wynoszący co najmniej 25 lat, z uwzględnieniem ust. 1b - z uwzględnieniem ust. 3-7. Przepis art. 5 ust. 2 stosuje się odpowiednio.

Jak stanowi ust. 1a powołanego przepisu w okresie składkowym, o którym mowa w ust. 1 pkt 1 i 2, uwzględnia się okres, za który ustalono zwiększenie, o którym mowa w art. 26a.

W świetle art. 87 ust. 1b okres składkowy i nieskładkowy, o którym mowa w ust. 1 pkt 2, wynosi:

1/ 20 lat - do dnia 31 grudnia 2013 r.;

2/ 21 lat - od dnia 1 stycznia 2014 r.:

3/ 22 lata - od dnia 1 stycznia 2016 r.;

4/ 23 lata - od dnia 1 stycznia 2018 r.;

5/ 24 lata - od dnia 1 stycznia 2020 r. do dnia 31 grudnia 2021 r.

Przy obliczaniu okresów składkowych przypadających po dniu wejścia w życie ustawy dla celów podwyższenia emerytury w myśl ust. 1 miesiące, w których składki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe były obliczone od podstawy wymiaru niższej od kwoty minimalnego wynagrodzenia pracowników, uwzględnia się w części odpowiadającej proporcji tej podstawy do kwoty minimalnego wynagrodzenia (art. 87 ust. 3).

Jak stanowi art. 5 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, przy ustalaniu prawa do emerytury i renty i obliczaniu ich wysokości uwzględnia się, z zastrzeżeniem ust. 2-5, następujące okresy;

1/ składkowe, o których mowa w art. 6;

2/ nieskładkowe, o których mowa w art. 7.

Przy ustalaniu prawa do emerytury i renty oraz obliczaniu ich wysokości okresy nieskładkowe uwzględnia się w wymiarze nieprzekraczającym jednej trzeciej udowodnionych okresów składkowych (art. 5 ust. 2).

Zgodnie z art. 26a ustawy emerytalnej wysokość emerytury ustalonej zgodnie z art. 26 ust. 1 ulega zwiększeniu za okresy opłacania składek na Fundusz Emerytalny (...), Fundusz Ubezpieczenia Społecznego (...) i ubezpieczenie emerytalno-rentowe, o których mowa w przepisach o ubezpieczeniu społecznym rolników. Zwiększenie, o którym mowa w ust. 1, nie przysługuje osobie mającej ustalone prawo do emerytury na podstawie przepisów o ubezpieczeniu społecznemu rolników (ust. 2). Zwiększenie, o którym mowa w ust. 1, przyznaje się ubezpieczonemu, który legitymuje się okresami, o których mowa w art. 10 ust. 1 pkt 1, krótszymi niż 25 lat (ust. 3). Ustalając zatem staż do zwiększenia emerytury w systemie powszechnym uwzględnia się tylko udowodnione okresy opłacania składek na ubezpieczenie rolnicze tj. za okresy, za które składki faktycznie zostały uiszczone.

Odnosząc powyższe do analizowanej sprawy, należy wskazać, że odwołująca H. N. nie legitymuje się okresem opłacania składek na ubezpieczenie społeczne rolników w rozumieniu art. 10 ust. 1 pkt 1 ustawy. Obowiązek opłacania przez rolników indywidualnym składek na ubezpieczenie społeczne został wprowadzony ustawą z dnia 27 października 1977 r. o zaopatrzeniu emerytalnym oraz innych świadczeniach dla rolników. Odwołująca w niniejszym postępowaniu nie udowodniła, że w spornym okresie uiszczała składki na ubezpieczenie społeczne rolników, nie dysponowała ona bowiem żadnymi potwierdzeniami wpłat. Z kolei nie sposób ustalić okoliczność opłacania przez odwołującą składek rolniczych w sposób dorozumiany, tak jak tego się domagała się odwołująca wskazując, że KRUS nie wzywał ją do opłacenia składek, a zatem oznacza to, że nie zalegała z opłatami. Wbrew stanowisku odwołującej fakt opłacenia przez nią w spornym okresie składek nie potwierdziły również zeznania świadka T. S., gdyż wprost oświadczyła, że nie ma wiedzy czy odwołująca uiszczała w spornym okresie podatek oraz składki na fundusz emerytalny rolników.

W okresie od dnia 1 stycznia 1976 r. do dnia 4 czerwca 1980 r. odwołująca była zatrudniona w (...) Spółdzielni (...) w K. na podstawie umowy zlecenia jako sprzedawca. Okres od dnia 1 stycznia 1976 r. do dnia 14 grudnia 1978 r. został przez organ rentowy uwzględniony jako okres składkowy. W okresie od dnia 15 grudnia 1978 r. do dnia 28 sierpnia 1981 r. sprawowała opiekę nad dzieckiem urodzonym dnia (...), który to okres został przez organ rentowy uwzględniony jako nieskładkowy.

W związku z powyższym, wbrew zarzutom odwołującej, okresy wyżej wymienione nie mogły mieć wpływu na wysokość emerytury powszechnej ustalonej zgodnie z art. 26 ustawy emerytalnej.

Na marginesie Sąd zaznacza, że nie neguje tego, że odwołująca faktycznie w spornym okresie mogła opłacać (opłacała) składki na ubezpieczenie społeczne rolników, natomiast w okolicznościach niniejszej sprawy brak jest niezbitych dowodów na poparcie jej twierdzeń. Zaoferowane w toku postępowania przed odwołującą dowody (dowód osobowy – pisemne zeznania świadków) nie potwierdziły, że odwołująca faktycznie uiszczała w spornym okresie należne składki (za takie niezbite dowody mogłyby być uznane np. odcinki wpłat u sołtysa, zeznania osoby/osób pobierającej wpłaty itp.). Tymczasem z pisemnych zeznań świadka T. S. nie wynika, by odwołująca w spornym okresie opłaca składki (świadek nie miał na ten temat wiedzy). O faktycznym opłaceniu składek przez odwołującą nie świadczą dokumenty przedłożone jako załączniki do apelacji (dokumenty te dotyczą męża odwołującej B. N.).

Dołączone do apelacji wydruki wyroków w sprawie męża odwołującej B. N. zapadły w indywidualnej sprawie (o wysokość emerytury rolniczej) – i nie mają wpływu na wydaną decyzję co do przyznania odwołującej emerytury w kwocie minimalnej.

Ja ustalono w toku postępowania przed sądem odwołująca posiadała jedynie dokument wystawiony przez Urząd Miasta Ś. dnia 8 czerwca 1998 r., z którego wynika, że od 1977 r. do dnia 31 grudnia 1984 r. prowadziła działy specjalne. Z kolei z dokumentu tego nie wynika, że odwołująca opłacała z tego tytułu jakiekolwiek składki.

Sąd Apelacyjny podkreśla, że organ rentowy nie kwestionował faktu pracy odwołującej w gospodarstwie rolnym w działach specjalnych, a sporna pozostawała kwestia odprowadzania składki w tym okresie, dlatego też by udowodnić swoje twierdzenia odwołująca winna była przedstawić stosowne dowody. Tymczasem takich dowodów w niniejszej sprawie brak.

Jednocześnie Sąd Odwoławczy zwraca uwagę, że przy obliczaniu wysokości emerytury w decyzji (...) w O. W.. z dnia 12 października 2021r. uwzględniono zwiększenie z tytułu opłacania składek na ubezpieczenie społeczne rolników w okresie od 1 stycznia 1983r. do 31 marca 1997r., tj. na podstawie zaświadczenia KRUS PT w K. wystawionego w dniu 5 listopada 2015r., potwierdzającego opłacenie stosownych składek, co jest zgodne z przywołanym wyżej przepisem art.26a stanowiącym, że wysokość emerytury ustalonej zgodnie z art. 26 ulega zwiększeniu za okresy opłacania składek na Fundusz Emerytalny (...), Fundusz Ubezpieczenia Społecznego (...) i ubezpieczenie emerytalno-rentowe, o których mowa w przepisach o ubezpieczeniu społecznym rolników. Zwiększenie to ustala się według zasad wymiaru części składkowej emerytury rolniczej przewidzianych w przepisach o ubezpieczeniu społecznym rolników na podstawie zaświadczenia Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego o okresach opłacania składek. Z kolei odmówiono odwołującej H. N. przeliczenia pobieranej emerytury z uwzględnieniem okresu prowadzenia gospodarstwa rolnego od 1 lipca 1977r. do 31 grudnia 1982r., ze względu na brak potwierdzenia opłacania składek na ubezpieczenie społeczne rolników w tym okresie. Okresu tego nie uwzględniono ani przy ustalaniu wysokości emerytury ani przy ustalaniu stażu uprawniającego do podniesienia emerytury do kwoty świadczenia najniższego, co jest zgodne z przepisem art. 26a oraz art.87 ust.1a ustawy o emeryturach i rentach z FUS.

Ponowna analiza zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego, a także zarzutów podniesionych w apelacji prowadzi w ocenie Sądu Apelacyjnego do wniosku, że zaskarżony wyrok Sądu Okręgowego jest prawidłowy. Wbrew stanowisku odwołującej Sąd I instancji nie dopuścił się błędu w ustaleniach stanu faktycznego (w tym zastosowanie nieaktualnego brzmienia art. 87 ust. 1 pkt 2 ustawy o emeryturach i rentach z FUS).

Mając na uwadze powyższe, Sąd Apelacyjny na podstawie art. 385 k.p.c. oddalił apelację ubezpieczonej.

sędzia Marta Sawińska