Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 147/07
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 12 listopada 2007 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Teresa Flemming-Kulesza (przewodniczący)
SSN Józef Iwulski
SSN Andrzej Wróbel (sprawozdawca)
w sprawie z odwołania K. G.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych o ubezpieczenie społeczne,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 12 listopada 2007 r.,
skargi kasacyjnej ubezpieczonej od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 6 lutego 2007 r.,
oddala skargę kasacyjną.
Uzasadnienie
Decyzją z 21 czerwca 2006 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych (organ
rentowy) stwierdził, iż K. G. (ubezpieczona) podlega ubezpieczeniu emerytalnemu,
rentowemu i wypadkowemu z tytułu prowadzenia pozarolniczej działalności
gospodarczej w okresie od 1 stycznia 1999 r. do 31 lipca 2003 r. oraz zobowiązał
2
ubezpieczoną do przekazania prawidłowych dokumentów ubezpieczeniowych za
ten okres.
Ubezpieczona twierdziła, że przerwy w prowadzeniu działalności
gospodarczej każdorazowo zgłaszała organowi rentowemu oraz właściwemu
urzędowi skarbowemu.
Sąd Okręgowy - Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w B. wyrokiem z
dnia 17 października 2006 r. oddalił odwołanie ustalając, iż w spornym okresie
ubezpieczona prowadziła działalność gospodarczą w zakresie pośrednictwa
ubezpieczeniowego. W okresie tym ubezpieczona wielokrotnie wyrejestrowywała
się z ubezpieczeń społecznych z powodu choroby oraz nauki. Sąd pierwszej
instancji uznał, że ubezpieczona prowadziła przez ten okres działalność
gospodarczą, ponieważ podejmowała czynności zmierzające do zachowania
ciągłości prowadzenia działalności gospodarczej, mimo iż świadczyła przedmiotowe
usługi z różnym natężeniem, co odzwierciedlały okresowe braki przychodów. Z
uwagi na to, iż w okresie zgłaszanej organowi rentowemu przerw ubezpieczona
nadal posiadała „zewnętrzne atrybuty” przedsiębiorcy, Sąd przyjął, iż nie ma
podstaw do uznania, że obowiązek opłacania składek na ubezpieczenie społeczne
ustał.
Sąd Apelacyjny – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 6
lutego 2007 r. oddalił apelację ubezpieczonej. Sąd Apelacyjny przyjął, że w
przedmiotowym okresie ubezpieczona prowadziła działalność gospodarczą,
uznając, że zgłaszane przez nią przerwy spowodowane chorobą oraz podjęciem
nauki (w trybie zaocznym) nie stanowią wyjątkowych okoliczności pozwalających
przyjąć, że faktycznie w okresie „przerwy” działalność gospodarcza została
zawieszona, to jest nie była w ogóle prowadzona. Sąd stwierdził, że zawieszenie
działalności gospodarczej jest stanem faktycznym, a nie prawnym, natomiast
ocena, czy faktyczny stan niewykonywania działalności gospodarczej ma wpływ na
obowiązek opłacania składek na ubezpieczenie społeczne musi być poprzedzony
ustaleniem, czy w okresie, w którym podmiot gospodarczy zgłosił zawieszenie
prowadzenia działalności gospodarczej, działalność ta faktycznie nie była
prowadzona.
3
Odnosząc się do zarzutu przedawnienia należności z tytułu składek, Sąd
Apelacyjny zwrócił uwagę, iż począwszy od 1 stycznia 2003 r. obowiązuje 10 letni
termin liczony od dnia, w którym należności z tytułu składek stały się wymagalne
(wcześniej był to termin 5 letni). Ponieważ brak jest przepisów przejściowych
regulujących kwestię wymagalności należności powstałych za okres 5 lat wstecz
przed wejściem w życie przepisu art. 24 ust. 4 ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych w jej nowym brzmieniu, przepis w nowym brzmieniu (z
dziesięcioletnim terminem) stosuje się do składek, których obowiązek zapłaty nie
uległ przedawnieniu przed wydłużeniem terminu przedawnienia.
Ubezpieczona wniosła skargę kasacyjną, zaskarżając wyrok w całości i
zarzucając naruszenie: 1) art. 2a ust. 2 ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych w związku z art. 2 i art. 32 Konstytucji RP poprzez jego
niezastosowanie i naruszenie zasady równego traktowania ubezpieczonej; 2)
naruszenie art. 13 pkt 4 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych przez
nieprzyjęcie, że w spornym okresie czasu nie ustał obowiązek opłacania składek na
ubezpieczenie społeczne; 3) naruszenie art. 24 ust. 4 ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych przez błędną jego wykładnię wobec braku uwzględnienia
zarzutu przedawnienia obowiązku ubezpieczenia społecznego za okres od 1
stycznia 1999 r. do 21 czerwca 2001 r.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
1. Skarga kasacyjna nie ma uzasadnionych podstaw.
2. Nie jest trafny zarzut naruszenia art. 13 pkt 4 ustawy z dnia 13
października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych ( jednolity tekst: Dz.U. z
2007 r. Nr 11, poz. 74 ze zm.), który stanowi, że „Obowiązkowo ubezpieczeniom
emerytalnemu, rentowym, chorobowemu i wypadkowemu podlegają osoby fizyczne
w następujących okresach: (…) osoby prowadzące działalność pozarolniczą - od
dnia rozpoczęcia wykonywania działalności do dnia zaprzestania wykonywania tej
działalności,”.
3. W uzasadnieniu powyższego zarzutu skarżąca podniosła, że Sąd
Apelacyjny zaaprobował zmianę stosowanej do tej pory w praktyce wykładni art. 13
pkt 4 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, zgodnie z którą zgłaszane
organowi rentowemu „wyrejestrowanie z ubezpieczeń” działalności gospodarczej
4
bez jej likwidacji i wykreślenia wpisu z ewidencji gospodarczej, nie było
kwestionowane przez organ rentowy. W związku z tym skarżąca (odwołując się do
poradników ZUS za okres 1999 - 2003 ale bez przytoczenia ich treści ani bliższych
szczegółów publikacyjnych) przyjmuje, iż na podstawie takiego zachowania organu
rentowego mogła domniemywać jego zgodę na ten sposób ustania obowiązku
opłacania składki na ubezpieczenie społeczne. Skarżąca uważa, że zaskarżona
decyzja organu rentowego narusza zasadę równego traktowania, zaś zaskarżony
wyrok Sądu Apelacyjnego narusza zasady sprawiedliwości społecznej.
4. Powyższe zarzuty są bezpodstawne. Skarżąca próbuje wywieść korzystne
dla siebie skutki prawne z przyjęcia przez organ rentowy wniosku o
wyrejestrowanie się skarżącej z ubezpieczeń społecznych. Tymczasem zgodnie z
art. 36 ust. 11 zdanie pierwsze ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych
„Każda osoba, w stosunku do której wygasł tytuł do ubezpieczeń społecznych,
podlega wyrejestrowaniu z tych ubezpieczeń.” W odniesieniu do osoby takiej jak
skarżąca tytułem do ubezpieczeń społecznych jest prowadzenie działalności
pozarolniczej -od dnia rozpoczęcia wykonywania działalności do dnia zaprzestania
wykonywania tej działalności. W konsekwencji dniem wygaśnięcia tytułu do
ubezpieczeń społecznych w stosunku do osoby prowadzącej działalność
pozarolniczą w rozumieniu tego przepisu jest dzień zaprzestania wykonywania tej
działalności. Ze zdania drugiego tego przepisu wynika jednoznacznie, że
„zgłoszenie wyrejestrowania z ubezpieczeń społecznych” osoba prowadząca
działalność pozarolniczą jest obowiązana złożyć w terminie 7 dni od daty
zaprzestania prowadzenia tej działalności. Skarżąca nie może jednak z tego
przepisu wywodzić korzystnych dla siebie skutków prawnych, gdyż po pierwsze –
przepis art. 36 ust. 11 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych nie został
wskazany jako podstawa niniejszej skargi kasacyjnej, po drugie – Sądy obu
instancji ustaliły, że skarżąca nie zaprzestała prowadzenia w spornym okresie
działalności pozarolniczej, a ustalenie to, wobec braku zarzutu naruszenia
stosownych przepisów postępowania, jest wiążące dla Sądu Najwyższego ( por.
np. postanowienie Sądu Najwyższego z 13 kwietnia 2000 r. III CKN 92/99).
5. Skarżąca podnosi, iż udokumentowana i usprawiedliwiona przerwa w
faktycznym prowadzeniu działalności gospodarczej, uzasadniająca zwolnienia z
5
opłacania składek na ubezpieczenie społeczne, tworzy podstawę do zwolnienia
przedsiębiorcy z obowiązku opłacania składek za okres tych przerw. W związku z
tym zarzutem należy podnieść, że Sąd Najwyższy wielokrotnie zajmował się
wykładnią przepisu art. 13 pkt 4 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych,
zawsze jednolicie wykładając pojęcie „zaprzestania prowadzenia działalności
gospodarczej” skutkujące ustaniem obowiązku ubezpieczenia społecznego.
Zgodnie z tym jednolitym stanowiskiem obowiązek ubezpieczenia osoby
prowadzącej pozarolniczą działalność – w tym działalność gospodarczą - wynika z
faktycznego prowadzenia tej działalności, a zatem o zaprzestaniu prowadzenia
działalności gospodarczej, powodującej wyłączenie z tego ubezpieczenia, decyduje
faktyczne zaprzestanie działalności. Natomiast kwestie związane z formalnym
zarejestrowaniem, wyrejestrowaniem, czy zgłaszaniem przerw w tej działalności
mają ewentualnie znaczenie w sferze dowodowej, nie przesądzają natomiast same
w sobie o podleganiu obowiązkowi ubezpieczenia społecznego. Na przykład w
wyroku z dnia 11 stycznia 2005 r. I UK 105/04 (OSNP 2005/13/198) Sąd Najwyższy
stwierdził, że wykreślenie wpisu pozarolniczej działalności gospodarczej z ewidencji
lub odnotowanie przerw w jej prowadzeniu powoduje - na stałe lub okresowo -
ustanie obowiązku ubezpieczenia. Zgłoszenie faktycznego zaprzestania
prowadzenia działalności gospodarczej tylko w Zakładzie Ubezpieczeń
Społecznych może prowadzić do ustania obowiązku ubezpieczenia w przypadku
rzeczywistego zaistnienia przerwy w prowadzeniu tej działalności. Podobnie w
wyroku Sądu Najwyższego z dnia 15 maja 2006 r. I UK 289/05 (OSNP 2007/11-
12/168) przyjęto, że zaprzestanie działalności gospodarczej, o którym mowa w art.
13 pkt 4, może być również okresowe, spowodowane przerwą w jej wykonywaniu.
Faktyczne niewykonywanie działalności w okresie oczekiwania na kolejne
zamówienia lub w czasie ich poszukiwania nie jest przerwą w prowadzeniu tej
działalności równoznaczną z okresowym zaprzestaniem jej wykonywania i nie
powoduje ustania przymusu ubezpieczenia. Z kolei w niepublikowanym
postanowieniu z dnia 17 lipca 2003 r. II UK 111/03 Sąd Najwyższy uznał, że
prowadzenie działalności gospodarczej nie może mieć charakteru przypadkowego,
w związku z tym faktyczne niewykonywanie działalności w czasie oczekiwania na
kolejne zamówienie, czy też w czasie ich poszukiwania, nie oznacza zaprzestania
6
prowadzenia takiej działalności i nie skutkuje uchyleniem obowiązku ubezpieczenia
społecznego. W niepublikowanym wyroku z dnia 14 września 2007 r., III UK 35/07
Sąd Najwyższy wskazał, że obowiązek ubezpieczenia osoby prowadzącej
pozarolniczą działalność – w tym działalność gospodarczą - wynika z faktycznego
prowadzenia tej działalności, a zatem o zaprzestaniu prowadzenia działalności
gospodarczej, powodującej wyłączenie z tego ubezpieczenia, decyduje faktyczne
zaprzestanie tej działalności. Natomiast kwestie związane z formalnym
zarejestrowaniem, wyrejestrowaniem, czy zgłaszaniem przerw w tej działalności
mają ewentualnie znaczenie w sferze dowodowej, nie przesądzają natomiast same
w sobie o podleganiu obowiązkowi ubezpieczenia społecznego. Z kolei w
niepublikowanym wyroku Sądu Najwyższego z 19 marca 2007 r. III UK 133/06
przyjęto, że "zawieszenie" prowadzenia działalności gospodarczej dla oceny
podlegania ubezpieczeniu społecznemu rolników, w zależności od okoliczności
faktycznych konkretnej sprawy należy kwalifikować jako "zaprzestanie" tej
działalności lub działanie niepowodujące takiego skutku; Nie odbiega od tego
stanowisko przyjęte w wyroku z dnia 30 listopada 2005 r. I UK 95/05, (OSNP
2006/19-20/311) zgodnie z którym „ustawa z dnia 13 października 1998 r. o
systemie ubezpieczeń społecznych nie przewiduje „zawieszenia działalności
gospodarczej” powodującego brak obowiązku uiszczania składek
ubezpieczeniowych, a więc Zakład Ubezpieczeń Społecznych nie jest upoważniony
do zwolnienia ubezpieczonego z tego obowiązku”. Przepisy ubezpieczeniowe nie
znają bowiem takiej instytucji, zaś powołane wyżej orzecznictwo Sądu
Najwyższego należy odnosić do zgłoszenia zawieszenia działalności gospodarczej
rozumianego jako zaprzestanie jej wykonywania, a nie przerywanie wykonywania
czynności faktycznych związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej przy
jednoczesnym zachowaniu ciągłości statusu przedsiębiorcy.
6. Z uzasadnienia powołanego wyżej wyroku Sądu Najwyższego z dnia 11
stycznia 2005r. I UK 105/04 wynika, iż zgłoszenie faktycznego zaprzestania
prowadzenia działalności gospodarczej tylko w Zakładzie Ubezpieczeń
Społecznych może, ale nie musi, prowadzić do ustania przymusu ubezpieczenia.
Zatem tylko w przypadku jednoczesnego zgłoszenia w Zakładzie Ubezpieczeń
Społecznych zaprzestania prowadzenia działalności gospodarczej i zaistnienia
7
rzeczywistej przerwy w prowadzeniu tej działalności ustaje obowiązek
ubezpieczenia. Decydujące znaczenie dla obowiązku ubezpieczenia ma ustalenie,
czy w okresie zgłaszanych przerw w działalności gospodarczej, faktycznie
zaprzestano wykonywania takiej działalności (podobnie w wyroku SN z 25 listopada
2005 r.I UK 80/05). Dlatego zgłoszenie faktycznego zaprzestania prowadzenia
działalności gospodarczej tylko w Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych może
prowadzić do ustania obowiązku ubezpieczenia wyłącznie w przypadku
rzeczywistego zaistnienia przerwy w prowadzeniu tej działalności (wyrok SN z 31
marca 2000 r., II UKN 457/99; 3 kwietnia 2003 r., II UK 221/02; 10 grudnia 1997 r.,
II UKN 392/97).
Jak wskazano wyżej, Sądy obu instancji ustaliły, że skarżąca faktycznie
prowadziła pozarolniczą działalność gospodarczą w spornym okresie, a zatem nie
wygasł jej tytuł do ubezpieczeń społecznych, zaś wnioski o wyrejestrowanie z
ubezpieczeń zgłaszane organowi rentowemu nie mogły zmienić
ubezpieczeniowego statusu skarżącej.
7. Skarżąca podnosi, iż do obowiązku wniesienia składek na ubezpieczenie
społeczne powstałego przed dniem 1 stycznia 2003 r. stosuje się pięcioletni termin
przedawnienia roszczeń. Należy w związku z tym wskazać, że termin
przedawnienia składek biegnie od daty ich wymagalności. W spornym okresie
obowiązywał najpierw pięcioletni termin przedawnienia według art. 24 ust. 4 ustawy
systemowej, a następnie od 1 stycznia 2003 r., tj. z dniem wejścia w życie ustawy z
dnia 18 grudnia 2002 r. o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych
oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 241 poz. 2074 ze zm.),
obowiązuje dziesięcioletni termin składek na ubezpieczenia społeczne. ten
przedawnienia uległ wydłużeniu do 10 lat. Mogła zatem powstać kwestia, czy taka
zmiana przepisów w spornym okresie jest niekorzystna dla dłużnika w tym sensie,
że wydłuża dotychczasowe (krótsze) terminy przedawnienia, to znaczy czy
wierzytelności nieprzedawnione w tym okresie podlegały dłuższemu
(dziesięcioletniemu) okresowi przedawnienia. Sąd Najwyższy w niepublikowanym
wyroku w sprawie I UK 37/07 przyjął, iż z treści zmienionego przepisu
stanowiącego, że „należności z tytułu składek ulegają przedawnieniu po upływie 10
lat, od dnia, w którym stały się wymagalne” wynika, iż dłuższy termin przedawnienia
8
odnosi się do należności jeszcze wówczas nieprzedawnionych. W przeciwnym
razie konieczny byłby przepis o rozdzieleniu poprzedniego i nowego terminu
przedawnienia odpowiednio do składek wymagalnych przed i po tej zmianie. Jest to
zbieżne z wyrażonym wcześniej poglądem, zgodnie z którym „zmiana art. 24 ust. 4
ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U.
Nr 137, poz. 887 ze zm.), dokonana ustawą z dnia 18 grudnia 2002 r. o zmianie
ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz o zmianie niektórych innych
ustaw (Dz.U. Nr 241, poz. 2074 ze zm.), ustanawiająca dziesięcioletni okres
przedawnienia należności z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne, która
weszła w życie w dniu 1 stycznia 2003 r., nie ma zastosowania do należności
przedawnionych przed tym dniem” (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 kwietnia
2005 r. I UK 232/04 OSNP 2006/1-2/26). Należy zatem przyjąć, że przepis art. 24
ust. 4 w nowym brzmieniu ma zastosowanie do tych tylko należności z tytułu
składek wymagalnych przed dniem jego wejścia w życie, które nie były
przedawnione (tu: z powodu upływu pięcioletniego terminu przedawnienia) w dniu
1 stycznia 2003 r. Ponieważ w niniejszej sprawie należności z tytułu składek były
(częściowo) wymagalne od lutego 1999 r., to licząc od tego dnia do dnia wydania
zaskarżonej decyzji należy przyjąć, że okres przedawnienia nie upłynął. Zarzut
naruszenia art. 24 ust. 4 ustawy jest zatem nieuzasadniony.
Biorąc powyższe pod rozwagę, Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji.