Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 400/07
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 8 lipca 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Katarzyna Gonera (przewodniczący)
SSN Roman Kuczyński
SSN Romualda Spyt (sprawozdawca)
w sprawie z odwołania A. D.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddziałowi w B.
o emeryturę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 8 lipca 2008 r.,
skargi kasacyjnej organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 28 sierpnia 2007 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Wyrokiem z dnia 28 sierpnia 2007 r. Sąd Apelacyjny – Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych oddalił apelację pozwanego Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych Oddziału w O. od wyroku Sądu Okręgowego – Sądu Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w S. z dnia 9 maja 2007 r., który, zmieniając decyzję
organu rentowego z dnia 28 lutego 2007 r., przyznał ubezpieczonej A. D. prawo do
emerytury nauczycielskiej od dnia 22 listopada 2006 r.
W pisemnych motywach rozstrzygnięcia Sąd Apelacyjny wskazał, że
podstawą odmowy przyznania ubezpieczonej prawa do emerytury było stanowisko
pozwanego, iż nie spełnia ona jednego z warunków koniecznych prawa do tego
świadczenia wskazanych w art. 88 ust. 1 ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. – Karta
Nauczyciela (jednolity tekst: Dz.U. z 2006 r. Nr 97, poz. 674 ze zm.), a mianowicie,
nie legitymuje się okresem 20 lat pracy w szczególnym charakterze (pracy
nauczycielskiej) z tego powodu, że do tego okresu nie zaliczono jej okresów
przebywania na urlopach dla poratowania zdrowia od 1 listopada 1989 r. do 31 maja
1990 r., od 18 kwietnia 1997 r. do 18 kwietnia 1998 r. oraz od 14 maja 2002 r. do 13
maja 2003 r. Staż pracy nauczycielskiej według organu rentowego wynosi 18 lat 3
miesiące i 2 dni. Sąd Apelacyjny, tak jak i Sąd Okręgowy, zakwestionował to
stanowisko i stwierdził, że istniały podstawy do zaliczenia wyżej wskazanych
okresów do okresów pracy w szczególnym charakterze, co w konsekwencji
powoduje, że ubezpieczona spełnia wszystkie przesłanki prawa do emerytury. Za
Sądem Okręgowym podkreślił, że wszystkie okresy urlopów dla poratowania zdrowia
odbyte zostały przed dniem 1 lipca 2004 r., a więc przed nowelizacją art. 32 ustawy z
dnia 17 grudnia o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych
(jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.), w którym, ustawą z dnia 20
kwietnia 2004 r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 121, poz. 1264), dodano ust. 1a
stanowiący podstawę do wyłączenia z okresu pracy nauczycielskiej okresów urlopów
dla poratowania zdrowia. Stąd też okresy te powinny być oceniane na podstawie
ówczesnej regulacji dotyczącej tej kwestii. Zdaniem Sądu Apelacyjnego, przemawia
za tym konstytucyjna ochrona praw słusznie nabytych oraz wyrażona w Konstytucji
RP zasada zaufania obywateli do państwa i stanowionego przez niego prawa oraz
zasada niedziałania prawa wstecz. Według zaś uprzedniego stanu prawnego
3
nauczycielskie urlopy dla poratowania zdrowia traktowane były jako okres pracy
nauczycielskiej (w szczególnym charakterze). Powołując się na pogląd wyrażony w
wyroku Sądu Najwyższego z dnia 5 maja 2005 r., w sprawie II UK 219/04, (OSNP
2005 nr 22, poz. 361), stwierdził, że dopiero ze zmiany legislacyjnej – od 1 lipca 2004
r. - wynika odmienne traktowanie urlopów dla poratowania dla celów ustalania
uprawnień do emerytury nauczycielskiej.
W skardze kasacyjnej od powyższego wyroku, powołującej się na
naruszenie art. 32 ust. 1a ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych, organ rentowy wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i zmianę
wyroku Sądu Okręgowego poprzez oddalenie odwołania ubezpieczonej i zasądzenie
od niej kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych. W skardze
zawarto również wniosek o orzeczenie – na podstawie art. 415 k.p.c. - obowiązku
zwrotu wypłaconej emerytury.
W uzasadnieniu skargi pozwany podkreślił, że w dacie zgłoszenia wniosku o
emeryturę obowiązywał już art. 32 ust. 1a ustawy o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, który znacznie zawęził pojęcie okresu pracy w
szczególnym charakterze, a co za tym idzie – zgodnie z intencją ustawodawcy –
ograniczał przywileje nabywania prawa do emerytury między innymi przez
nauczycieli. Zgodnie z jego pkt 1, przy ustalaniu okresu zatrudnienia w szczególnych
warunkach lub w szczególnym charakterze nie uwzględnia się okresów
niewykonywania pracy, za które pracownik otrzymał po dniu 14 listopada 1991 r.
wynagrodzenie lub świadczenia z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i
macierzyństwa. Wskazał, że stanowisko wyrażone przez Sąd Najwyższy w sprawie II
UK 219/04, zapadło w stanie faktycznym, w którym wniosek o emeryturę zgłoszony
został przed 1 stycznia 2004 r. Podkreślił także, iż okres urlopu dla poratowania
zdrowia jest okresem niewykonywania pracy, za który pracownik otrzymał po dniu 14
listopada 1991 r. wynagrodzenie.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Przepis art. 32 ust. 1a ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych nie ma zastosowania wprost w niniejszej sprawie, a
4
jedynie w drodze wykładni systemowej. Ubezpieczona wystąpiła bowiem o
przyznanie emerytury nauczycielskiej na podstawie art. 88 ust. 1 Karty Nauczyciela
– wskazując na spełnienie warunków z niego wynikających. Przepis ten nie
pozostaje w żadnym związku normatywnym z art. 32 ustawy o emeryturach i
rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych i reguluje odrębną podstawę prawa
do emerytury nauczycielskiej, stanowiącą własne przesłanki nabycia tego prawa.
Zgodnie z art. 88 ust. 1 Karty Nauczyciela, nauczyciele mający trzydziestoletni
okres zatrudnienia, w tym 20 lat wykonywania pracy w szczególnym charakterze,
zaś nauczyciele szkół, placówek, zakładów specjalnych oraz zakładów
poprawczych i schronisk dla nieletnich - dwudziestopięcioletni okres zatrudnienia, w
tym 20 lat wykonywania pracy w szczególnym charakterze w szkolnictwie
specjalnym, mogą - po rozwiązaniu na swój wniosek stosunku pracy - przejść na
emeryturę. Art. 86 Karty Nauczyciela, w myśl którego nauczyciel zaliczany jest do
pracowników wykonujących pracę w szczególnym charakterze, chociaż zawiera
pojęcie znane przepisom ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych „praca w szczególnym charakterze”, nie odsyła do przepisów tej
ustawy. Co więcej, art. 32 ust. 5 oraz art. 47 ustawy o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych wyraźnie wskazują, że odrębne przepisy
określają zasady przechodzenia na emeryturę, bez względu na wiek, nauczycieli
urodzonych przed dniem 1 stycznia 1949 r. oraz urodzonych po dniu 31 grudnia
1948 r., a przed dniem 1 stycznia 1969 r. Wynika z nich zatem wprost, że Karta
Nauczyciela określa swoje własne warunki nabycia prawa do emerytury
nauczycielskiej. Jedynym odesłaniem do przepisów ustawy o emeryturach i rentach
z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, zawartym w art. 88 Karty Nauczyciela, jest
jego ust. 2 dotyczący podstawy wymiaru.
Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 30 lipca 2003 r., w sprawie II UK 323/02
(OSNP 2004 r. nr 11, poz. 197) wskazał, że po wejściu w życie ustawy z dnia 17
grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych
wyraźnie zarysowują się dwa odrębne systemy emerytalne nauczycieli, wywodzące
się z potraktowania pracy nauczycielskiej jako zatrudnienia w szczególnym
charakterze: pierwszy, związany z wykonywaniem pracy w szczególnym charakterze,
określonej w przepisach rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w
5
sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach
lub w szczególnym charakterze (Dz.U. Nr 8, poz. 43 ze zm.) w związku z art. 32 i 46
ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. i drugi, w którym warunki emerytalne regulowane są
przepisami odrębnymi. Podkreślił, że brak związku normatywnego między przepisami
regulującymi świadczenia dla pracowników wykonujących pracę w szczególnym
charakterze a przepisami Karty Nauczyciela wynikał także, wcześniej, wprost z
ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich
rodzin (Dz.U. Nr 40, poz. 267 ze zm.). W przepisach przewidujących świadczenia dla
pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym
charakterze nie wymieniono nauczycieli (por. art. 53 ust. 3 tej ustawy), stwierdzając
w art. 53 ust. 4, że uprawnienia z tytułu szczególnego charakteru zatrudnienia
nauczycieli regulują odrębne przepisy. W wyroku tym odwołano się do wykładni
historycznej, która prowadzi do wniosku, że prawo do emerytury nauczycielskiej,
zawsze wywodzone z faktu zatrudnienia w szczególnym charakterze, określanego
niegdyś jako zatrudnienie I kategorii, łączyło się z odrębnym od reguł powszechnych,
dotyczących pozostałych pracowników wykonujących pracę w szczególnym
charakterze, ustaleniem warunków, pod którymi nauczyciel mógł być zaliczony do
pracowników tej kategorii. Zgodnie z art. 14 ustawy z dnia 27 kwietnia 1956 r. o
prawach i obowiązkach nauczycieli (Dz.U. Nr 12, poz. 63 ze zm.), nauczycielowi i
jego rodzinie przysługiwało prawo do zaopatrzenia emerytalnego na zasadach
określonych dla pracowników I kategorii zatrudnienia, z tym że rozporządzenie Rady
Ministrów z dnia 10 maja 1957 r. w sprawie zaliczania nauczycieli do I kategorii
zatrudnienia (Dz.U. Nr 27, poz. 119) określało te warunki inaczej (bardziej korzystnie)
niż obejmujące pozostałych pracowników rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 10
września 1956 r. w sprawie zaliczania pracowników do kategorii zatrudnienia (Dz.U.
Nr 39, poz. 176) (por. wyrok Trybunału Ubezpieczeń Społecznych z dnia 29 czerwca
1959 r., TR III 573/58, OSPiKA 1961 nr 1, poz. 26). Po wejściu w życie ustawy z dnia
27 kwietnia 1972 r. - Karta praw i obowiązków nauczyciela (Dz.U. Nr 16, poz. 114),
nauczyciele - zgodnie z art. 103 - nabywali prawo do zaopatrzenia emerytalnego
określonego w przepisach o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym i byli zaliczeni
do I kategorii zatrudnienia już bez odesłania do przepisów wykonawczych. Tak też
stanowiła ustawa - Karta Nauczyciela z dnia 26 stycznia 1982 r., przed zmianą
6
dokonaną od dnia 6 sierpnia 1996 r. przepisem art. 1 pkt 50 ustawy z dnia 14
czerwca 1996 r. o zmianie ustawy - Karta Nauczyciela (Dz.U. Nr 87, poz. 396).
Zgodnie z art. 86, do pracowników I kategorii zatrudnienia zaliczano nauczycieli, o
których mowa w art. 1 pkt 1-7. Karta Nauczyciela używała więc własnej definicji tego
zatrudnienia, nawiązującej do miejsca wykonywania pracy pedagogicznej. Była to
regulacja wyczerpująca, nieodwołująca się do jakichkolwiek warunków dodatkowych,
jak te, które zostały przewidziane w rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 7 lutego
1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych
warunkach lub w szczególnym charakterze wydanym na podstawie art. 55 ustawy z
dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin. Sąd
Najwyższy podkreślił, że w wyrokach z dnia 21 sierpnia 1985 r., II URN 117/85
(niepublikowany) i z dnia 12 lutego 1985 r., II UR 2/85 (OSNCP 1985 nr 10, poz. 161)
oraz w uchwale z dnia 23 stycznia 1986 r., III UZP 56/85 (OSNCP 1986 nr 12, poz.
203) przedstawiono pogląd, że w zakresie uregulowanym Kartą, rozporządzenie z
dnia 7 lutego 1983 r. nie dotyczy nauczycieli.
Art. 86 Karty Nauczyciela, w obecnym brzmieniu, nie precyzuje określenia
„praca w szczególnym charakterze” – poza stwierdzeniem, że nauczyciel zaliczany
jest do pracowników wykonujących pracę w szczególnym charakterze, ani też nie
odsyła do jego prawnej definicji ustalonej w innych przepisach. Ani ten przepis, ani
art. 88 ust. 1 nie wyłącza wprost jakichkolwiek okresów pozostawania nauczyciela
jedynie „formalnie” – bez świadczenia pracy - w zatrudnieniu w podmiotach
określonych w art. 3 pkt 1 Karty Nauczyciela – jak to czyni art. 32 ust. 1a ustawy o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Należy mieć jednak na
uwadze, że przepisy te, z mocy art. 32 ust. 5 i 47 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, należą do systemu
emerytalnego i do interpretacji użytych w art. 88 ust. 1 pojęć - "okres zatrudnienia" i
"wykonywanie pracy w szczególnym charakterze" - stosuje się definicje obowiązujące
w tym systemie (por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 5 maja 2005 r., w sprawie II
UK 219/04, OSNP 2005 r. nr 22, poz. 361; z dnia 5 maja 2005 r., w sprawie II UK
215/04, OSNP 2005 r. nr 22, poz. 360).
Zgodnie z treścią art. 32 ust. 1a ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych – w brzmieniu
7
obowiązującym od dnia 1 lipca 2004 r., po zmianie dokonanej ustawą z dnia 20
kwietnia 2004 r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych oraz niektórych innych ustaw, przy ustalaniu okresu zatrudnienia w
szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze nie uwzględnia się: (1)
okresów niewykonywania pracy, za które pracownik otrzymał po dniu 14 listopada
1991 r. wynagrodzenie lub świadczenia z ubezpieczenia społecznego w razie
choroby i macierzyństwa, (2) okresów, w których na mocy szczególnych przepisów
pracownik został zwolniony ze świadczenia pracy, z wyjątkiem okresu urlopu
wypoczynkowego. Nowelizacja wprowadzona ustawą z dnia 1 lipca 2005 r. o zmianie
ustawy o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych oraz ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. Nr 169, poz.
1412 ze zm.) skreśliła pkt 2 ust. 1a.
W stanie prawnym obowiązującym przed dniem 1 lipca 2004 r. w
orzecznictwie Sądu Najwyższego utrwalił się pogląd, że do okresu pracy w
szczególnych warunkach i w szczególnym charakterze wlicza się okresy zasiłku
chorobowego w czasie trwania stosunku pracy przypadające po dniu wejścia w życie
ustawy z dnia 17 października 1991 r. o rewaloryzacji emerytur i rent, o zasadach
ustalania emerytur i rent oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. Nr 104, poz. 450 ze
zm.) (por. uchwałę z dnia 27 listopada 2003 r., III UZP 10/03, OSNP 2004 nr 5, poz.
97, podjętą w sprawie dotyczącej wykonywania pracy w szczególnym charakterze, a
konkretnie pracy nauczyciela – § 15 w związku z § 4 ust. 1 rozporządzenia Rady
Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r.) oraz że do okresu 20 lat pracy nauczycielskiej,
wymaganego do przyznania emerytury na podstawie art. 88 ust. 1 Karty Nauczyciela,
wlicza się okresy nieobecności w pracy spowodowane czasową niezdolnością do
pracy, urlopem macierzyńskim i urlopem dla poratowania zdrowia (por. wyrok z dnia
30 lipca 2003 r., II UK 323/02, OSNP 2004 nr 11, poz. 197). Zmiana dokonana z
dniem 1 lipca 2004 r. zmieniła definicję pracy w szczególnych warunkach i w
szczególnym charakterze, wprowadzając istotną zmianę w obowiązującym stanie
prawnym (por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 5 maja 2005 r., w sprawie II UK
219/04, OSNP 2005 r. nr 22, poz. 361; z dnia 5 maja 2005 r., w sprawie II UK
215/04, OSNP 2005 r. nr 22, poz. 360). Na jej treść nie pozostaje także bez wpływu
zmiana dokonana kolejną ustawą z dnia 1 lipca 2005 r., jednakże wyjaśnienia
8
wymaga, czy miała ona wpływ na kwalifikację urlopu nauczycielskiego dla
poratowania zdrowia. Mianowicie, wymaga wyjaśnienia, czy okres urlopu dla
poratowania zdrowia jest okresem niewykonywania pracy w rozumieniu art. 32 ust.
1a pkt 1, czy też okresem, w którym na mocy szczególnych przepisów pracownik
został zwolniony ze świadczenia pracy wynikającym z art. 32 ust. 1a pkt 2 ustawy
(uchylonym z dniem 1 listopada 2005 r.)
Tak ujęty problem prawny rozważany był w wyroku Sądu Najwyższego z
dnia 17 września 2007 r. III UK 51/07 (niepublikowanym), a zawarta w nim
argumentacja została zaaprobowania przez Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 22
lutego 2008 r., I UK 228/07 (niepublikowanym). W wyrokach tych stwierdzono, że art.
32 ust. 1a pkt 1 nie posługuje się pojęciem „wynagrodzenia za czas niezdolności do
pracy” (tak w art. 7 pkt 1 lit. a ustawy o emeryturach i rentach w związku z art. 92
k.p.), a za okres niewykonywania pracy uznaje również okres pobierania zasiłku
macierzyńskiego, pomimo tego, że okres ten jest okresem składkowym w rozumieniu
art. 6 ust. 1 pkt 7 ustawy. Oznacza to, że art. 32 ust. 1a pkt 1 odnosi się do okresów
faktycznego niewykonywania pracy, za które pracownik otrzymał wynagrodzenie,
niezależnie od tego, czy niewykonywanie pracy spowodowane było niezdolnością do
pracy, czy też inną przyczyną i niezależnie od tego, czy okres, za który pracownik
otrzymał wynagrodzenie, stanowi okres składkowy, czy też okres nieskładkowy. Taka
kwalifikacja faktycznego niewykonywania pracy w szczególnych warunkach lub w
szczególnym charakterze w okresie trwania zatrudnienia jest uzasadniona
charakterem prawa do wcześniejszej emerytury dla osób zatrudnionych w
szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze. Prawo to stanowi bowiem
konsekwencję szybszej utraty zdolności do zarobkowania z uwagi na szczególne
warunki lub szczególny charakter pracy (por. uzasadnienie wyroku Trybunału
Konstytucyjnego z dnia 4 stycznia 2000 r. K 18/99, OTK 2000 nr 1, poz. 1). Wymóg
okresu pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze powinien
więc odnosić się do okresu faktycznego wykonywania takiej pracy, z wyłączeniem
okresów wyłącznie formalnego pozostawania w zatrudnieniu, w których pracownik –
zgodnie z treścią łączącego go z pracodawcą stosunku pracy – zajmuje stanowisko,
z którym łączy się wykonywanie pracy w szczególnych warunkach lub w
szczególnym charakterze, lecz w rzeczywistości pracy tej nie wykonuje, a tym
9
samym nie jest narażony na uciążliwość związaną z warunkami lub charakterem
pracy. Okres niewykonywania pracy nie wpływa zatem na szybszą utratę zdolności
pracownika do zarobkowania. W rezultacie, okres niewykonywania pracy w
rozumieniu art. 32 ust. 1a pkt 1 ustawy to nie tylko okres niezdolności do pracy, za
który pracownik otrzymał wynagrodzenie określone w art. 92 k.p. lub świadczenia z
ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa, ale także każdy inny
okres, w którym pracownik pozostawał w stosunku pracy i otrzymywał
wynagrodzenie, jednakże pracy faktycznie nie świadczył (nie wykonywał). Takim
okresem niewykonywania pracy jest również okres urlopu dla poratowania zdrowia.
Ponadto, jak wywiedziono w powyższym wyroku, urlop dla poratowania zdrowia nie
był i nie jest okresem, w którym na mocy szczególnych przepisów pracownik został
zwolniony ze świadczenia pracy. Definicję pojęcia „zwolnienie od pracy” zawiera § 4
wydanego na podstawie art. 2982
k.p. rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki
Socjalnej z dnia 15 maja 1996 r. w sprawie sposobu usprawiedliwiania nieobecności
w pracy oraz udzielania pracownikom zwolnień od pracy (Dz.U. Nr 60, poz. 281). W
myśl przytoczonego przepisu zwolnienie pracownika od pracy następuje w
przypadku, gdy obowiązek taki wynika z Kodeksu pracy, z przepisów wykonawczych
do Kodeksu pracy albo z innych przepisów prawa. Wymienione w § 4 rozporządzenia
akty prawne są z pewnością przepisami szczególnymi w stosunku do ustawy o
emeryturach i rentach, a zawarte w nich unormowania wprost stanowią o obowiązku
pracodawcy zwolnienia pracownika od pracy (jej świadczenia) w ściśle określonych
sytuacjach, np.: art. 37 § 1 k.p., zgodnie z którym w okresie co najmniej
dwutygodniowego wypowiedzenia umowy o pracę dokonanego przez pracodawcę
pracownikowi przysługuje zwolnienie na poszukiwanie pracy, z zachowaniem prawa
do wynagrodzenia; § 5 - § 15 powołanego wyżej rozporządzenia z dnia 15 maja 1996
r., wymieniające przypadki przysługujących pracownikowi zwolnień od pracy, z
zachowaniem prawa do wynagrodzenia lub bez zachowania takiego prawa; § 4 ust. 1
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 11 czerwca 1996 r. w sprawie trybu udzielania
urlopu bezpłatnego i zwolnień od pracy pracownikom pełniącym z wyboru funkcje w
związkach zawodowych oraz zakresu uprawnień przysługujących pracownikom w
czasie urlopu bezpłatnego i zwolnień od pracy (Dz.U. Nr 71, poz. 336), zgodnie z
którym pracodawca jest obowiązany, na wniosek zakładowej organizacji związkowej,
10
zwolnić pracownika z obowiązku świadczenia pracy na okres kadencji w zarządzie tej
organizacji z zachowaniem prawa do wynagrodzenia; art. 21 ust. 2 Karty
Nauczyciela, w myśl którego nauczyciela zmieniającego miejsce zamieszkania w
związku z przeniesieniem zwalnia się od pełnienia obowiązków służbowych na
odpowiedni okres czasu, nie dłuższy niż 7 dni; art. 25 ust. 3 ustawy z dnia 8 marca
1990 r. o samorządzie gminnym (jednolity tekst: Dz.U. z 2001 r., Nr 142, poz. 1591
ze zm.), nakazujący pracodawcy zwolnienie radnego od pracy zawodowej w celu
umożliwienia mu brania udziału w pracach organów gminy. Wszystkie te przykładowo
wymienione przepisy posługują się pojęciem „zwolnienia od pracy”, „zwolnienia od
pracy zawodowej”, „zwolnienia z obowiązku świadczenia pracy” lub „zwolnienia od
pełnienia obowiązków służbowych” i brak jest podstaw do uznania jurydycznej
odmienności ich natury. Takiego zwrotu nie zawiera i nigdy nie zawierał art. 73 Karty
Nauczyciela, stanowiący o obowiązku dyrektora szkoły udzielenia nauczycielowi, po
spełnieniu określonych warunków, płatnego urlopu dla poratowania zdrowia w celu
przeprowadzenia zaleconego leczenia. Okres urlopu dla poratowania zdrowia nie był
co prawda (i nie jest) „okresem niezdolności do pracy z powodu choroby”, jednakże
był „okresem powstrzymywania się pracownika od pracy w celu przeprowadzenia
zaleconego leczenia”, określanym również jako „przerwa w pracy”, „nieobecność w
pracy” lub „okres powstrzymywania się od pracy, niezbędny do regeneracji sił i
zapewnienia możności dalszego wykonywania pracy” (por. wyroki Sądu
Najwyższego z dnia 19 września 1996 r., I PRN 67/96, OSNAPiUS 1997 nr 6, poz.
99 i z dnia 30 lipca 2003 r., II UK 323/02, OSNP 2004 nr 11, poz. 197). Również więc
z tego względu okres urlopu dla poratowania zdrowia jest niewątpliwie okresem
niewykonywania pracy w rozumieniu art. 32 ust. 1a pkt 1 ustawy o emeryturach i
rentach.
Sąd Apelacyjny swoje rozstrzygnięcie oparł na poglądzie, że zastosowanie art. 32
ust. 1a ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych do okresów
poprzedzających jego wejście w życie z dniem 1 lipca 2004 r. prowadzi do naruszenia
konstytucyjnej ochrony praw słusznie nabytych oraz uchybia konstytucyjnej zasadzie
zaufania obywateli do państwa i stanowionego przez niego prawa oraz zasadzie
niedziałania prawa wstecz. Jak wynika z przedstawionej w tej kwestii argumentacji,
wskazane standardy konstytucyjne odniesione zostały do okresów urlopu dla poratowania
11
zdrowia odbytych przed nowelizacją. Zdaniem Sądu, powinny być one oceniane na
podstawie przepisów dotychczasowych. Tym samym Sąd w sposób nieuprawniony przydał
ochronę konstytucyjną jednemu z warunków prawa do emerytury, jakim jest staż
nauczycielski (praca w szczególnym charakterze). Tymczasem przesłanka ta sama w sobie
nie tworzy żadnego prawa podmiotowego, dopiero ziszczenie się wszystkich warunków
wskazanych w art. 88 ust. 1 Karty Nauczyciela powoduje powstanie prawa do emerytury
nauczycielskiej (prawa podmiotowego). Trybunał Konstytucyjny zwracał uwagę, że zasada
ochrony praw nabytych zakazuje arbitralnego znoszenia lub ograniczania praw
podmiotowych przysługujących jednostce lub innym podmiotom prywatnym występującym
w obrocie prawnym. Zapewnia ona ochronę praw podmiotowych - zarówno publicznych, jak
i prywatnych, a także maksymalnie ukształtowanych ekspektatyw tych praw, a więc sytuacji
prawnych, w których zostały spełnione wszystkie zasadnicze przesłanki ustawowe nabycia
określonych praw podmiotowych (por. wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 3 lipca
2006 r. SK 56/05 (OTK-A 2006 r. nr 7, poz. 77). Stanowisko Trybunału Konstytucyjnego co
do ekspektatyw praw jest jednolite. O ile ochroną prawną są objęte zarówno prawa nabyte
w drodze skonkretyzowanych decyzji, przyznających świadczenia, jak i prawa nabyte in
abstracto, zgodnie z ustawą, przed zgłoszeniem wniosku o ich przyznanie, to w przypadku
ekspektatyw praw podmiotowych ochrona ogranicza się do ekspektatyw maksymalnie
ukształtowanych, to jest takich, które spełniają zasadniczo wszystkie przesłanki ustawowe
nabycia praw pod rządami danej ustawy bez względu na stosunek do nich ustawy
późniejszej (por. orzeczenie z 11 lutego 1992 r., K 14/91, OTK 1992, cz. I, str. 128, wyrok z
dnia 23 listopada 1998 r., SK 7/98, OTK ZU 1997 nr 7, poz. 114, z dnia 22 czerwca 1999 r.,
K5/99, OTK 2000 nr 5, poz. 100 i z dnia 4 stycznia 2000 r., K 18/99, OTK 2000 nr 1, poz. 1).
W powołanym wyżej wyroku z dnia 22 czerwca 1999 r., K 5/99, Trybunał stwierdził ponadto,
że państwo ma obowiązek podejmować działania, które zapewnią odpowiednie środki
finansowe niezbędne do realizacji konstytucyjnych praw socjalnych, ale musi przy tym
uwzględniać sytuację gospodarczą i konieczność zapewnienia warunków rozwoju
gospodarczego. Podejmowane przez państwo działania mające na celu zapewnienie
środków finansowych na ubezpieczenia społeczne mają swoje granice. Ubezpieczony musi
więc liczyć się z tym, że w warunkach recesji gospodarczej lub niekorzystnych trendów
demograficznych, w sytuacji gdy spadają wpływy ze składek ubezpieczeniowych, państwo
może być zmuszone zmienić obowiązujące regulacje prawne na niekorzyść, dostosowując
12
zakres realizacji praw socjalnych do warunków ekonomicznych. Zasada ochrony praw
nabytych chroni wyłącznie oczekiwania usprawiedliwione i racjonalne. Istnieją dziedziny
życia i sytuacje, w których jednostka musi liczyć się z tym, że zmiana warunków
społecznych lub gospodarczych może wymagać zmian regulacji prawnych, w tym również
zmian, które znoszą lub ograniczają dotychczas zagwarantowane prawa podmiotowe.
Usprawiedliwione oczekiwania realizacji praw nabytych powstają w szczególności w
przypadku przyznania świadczeń emerytalnych decyzją właściwych organów i wiążą się
one ze szczególnym charakterem stosunku ubezpieczeniowego. Odmienny charakter mają
natomiast sytuacje prawne osób, które nie spełniają wszystkich przesłanek nabycia prawa
do emerytury, a w szczególności przesłanki wieku emerytalnego. W tym przypadku brak
jest równie silnych argumentów przemawiających za zapewnieniem stabilności prawa. W
konsekwencji tylko osoby, które przed wejściem w życie nowych przepisów spełniły
wszystkie warunki nabycia prawa do świadczenia mogą zasadnie układać swoje plany
życiowe w zaufaniu do obowiązującego prawa zakładając, że będą mogły skorzystać z
przyznanych nim uprawnień. Ustawodawca może natomiast ingerować w ekspektatywy,
które nie mają charakteru maksymalnie ukształtowanych, pod warunkiem, że nie naruszy
istoty prawa do zabezpieczenia społecznego, którą jest zagwarantowanie osobom
uprawnionym świadczeń odpowiadających minimum życiowemu, tak aby umożliwić im
zaspokojenie podstawowych potrzeb (art. 67 ust. 1 Konstytucji).
W świetle powyższych uwag, o naruszeniu zasad wynikających z przepisów art. 2
Konstytucji RP można by mówić jedynie w sytuacji, jeśliby ubezpieczona przed dniem 1
lipca 2004 r. spełniła wszystkie przesłanki prawa do emerytury nauczycielskiej (por. wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 30 stycznia 2008 r., I UK 204/07 (niepublikowany), w którym
stwierdza się, że obowiązujący od 1 lipca 2004 r. przepis art. 32 ust. 1a ustawy o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych nie ma zastosowania do
nauczyciela, który przed tym dniem spełnił wszystkie warunki określone w art. 88 ust. 1
Karty Nauczyciela, nawet jeśli wniosek złożył po tej dacie). Tymczasem Sąd Apelacyjny nie
dokonał w tym zakresie żadnych ustaleń faktycznych, a więc zastosował przepis prawa
materialnego do nieustalonego stanu faktycznego. Z tego powodu uzasadniony jest zarzut
naruszenia prawa materialnego.
Mając na uwadze powyższe Sąd Najwyższy na mocy art. 39815
§ 1 k.p.c. orzekł jak w
13
sentencji wyroku. O kosztach postępowania kasacyjnego orzeczona na mocy art. 108 § 2
k.p.c. w związku z art. 39821
k.p.c.
/tp/