Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II PK 246/09
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 2 marca 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Beata Gudowska (przewodniczący)
SSN Zbigniew Myszka
SSN Jolanta Strusińska-Żukowska (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa Ministerstwa […]
przeciwko Z. K.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 2 marca 2010 r.,
skargi kasacyjnej pozwanego od wyroku Sądu Okręgowego w W.
z dnia 6 kwietnia 2009 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu w W. do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia
o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Sąd Okręgowy – Sąd Pracy w W. wyrokiem z dnia 6 kwietnia 2009 r. oddalił
apelację pozwanego od wyroku Sądu Rejonowego– Sądu Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w W. z dnia 22 września 2008 r., którym zasądzono od Z. K. na rzecz
Ministerstwa kwotę 30.462,48 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 25 kwietnia 2008
r. do dnia zapłaty.
Sąd odwoławczy zaakceptował podstawę faktyczną rozstrzygnięcia, w której
przyjęto, że pozwany był pracownikiem Ministerstwa od 1 lipca 2005 r. W dniu 8
września 2006 r. pracodawca wypowiedział pozwanemu stosunek pracy na
podstawie art. 13 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 16 września 1982 r. o pracownikach
urzędów państwowych. Pracownik odwołał się od wypowiedzenia do Sądu Pracy,
żądając przywrócenia do pracy. Po rozwiązaniu stosunku pracy, w okresie od 1
stycznia 2007 r. do 30 czerwca 2007 r., powód wypłacał pozwanemu świadczenie
pieniężne na podstawie art. 131
ust. 1 ustawy o pracownikach urzędów
państwowych, które łącznie wyniosło 30.462, 48 zł. Wyrokiem z dnia 7 stycznia
2008 r. Sąd Pracy przywrócił Z. K. do pracy w Ministerstwie, stwierdzając iż
wypowiedzenie było nieuzasadnione. Stosunek pracy między stronami został
reaktywowany. Pismem z dnia 11 kwietnia 2008 r. powód wezwał pozwanego, na
podstawie art. 410 k.c., do zwrotu nienależnie pobranego świadczenia w kwocie
30.462, 48 zł. Pozwany odmówił zwrotu tej należności.
Według Sądu drugiej instancji, prawidłowo również Sąd Rejonowy uznał
roszczenie powoda za uzasadnione. Sąd Okręgowy wskazał, że podstawa do
wypłaty świadczenia pieniężnego w myśl art. 131
ust. 1 ustawy o pracownikach
urzędów państwowych istniała do czasu uprawomocnienia się wyroku
przywracającego Z. K. do pracy, zaś w momencie uprawomocnienia się tego
orzeczenia odpadła, a zatem zaistniała przesłanka określona w art. 410 § 2 k.c.
Pozwany jednak powinien liczyć się z obowiązkiem zwrotu wypłaconych świadczeń
już od chwili, gdy wystąpił z powództwem o uznanie wypowiedzenia za
bezskuteczne. Tym samym nie ma możliwości uwzględnienia jego zarzutu
odnoszącego się do naruszenia art. 409 k.c. Nie można uznać również, iż
spełnienie świadczenia pieniężnego, o którym mowa w art. 131
ust. 1 ustawy o
3
pracownikach urzędów państwowych, w sytuacji nieobjętej zakresem normowania
tego przepisu, a także przy przyjęciu, iż pozwany mógł podjąć pracę u innego
pracodawcy, czyniło zadość zasadom współżycia społecznego w rozumieniu art.
411 pkt 2 k.c.
Pozwany wywiódł skargę kasacyjną od tego wyroku, opierając ją na zarzutach
naruszenia przepisów prawa materialnego, tj.:
- art. 409 k.c. w związku z art. 5 k.p. i art. 300 k.p. przez błędną wykładnię
polegającą na wyrażeniu nietrafnego poglądu prawnego, zgodnie z którym
powinność liczenia się z obowiązkiem zwrotu korzyści obejmuje zarówno
sytuację, w której wzbogacony wie, że korzyść mu się nie należy, jak
również sytuację, gdy wzbogacony subiektywnie jest przekonany o tym, że
korzyść mu się należy, mimo że obiektywnie takie przekonanie nie jest
uzasadnione, podczas gdy powinność liczenia się z obowiązkiem zwrotu jest
kwestią wyłącznie świadomości wzbogaconego, niezależnie od tego, czy
jego przekonanie jest obiektywnie uzasadnione;
- art. 409 k.c. w związku z art. 410 § 1 k.c., art. 5 k.p. i art. 300 k.p. przez
błędną wykładnię polegającą na wyrażeniu nietrafnego poglądu prawnego,
zgodnie z którym pracownik od momentu wystąpienia z powództwem o
uznanie wypowiedzenia za bezskuteczne powinien liczyć się z obowiązkiem
zwrotu świadczeń wypłaconych mu na podstawie art. 131
ust. 1 ustawy z
dnia 16 września 1982 r. o pracownikach urzędów państwowych, podczas
gdy pracownik, który na mocy orzeczenia Sądu został przywrócony do pracy,
nie może liczyć się z obowiązkiem zwrotu spełnionych świadczeń, zanim taki
obowiązek powstał;
- art. 411 pkt 2 k.c. w związku z art. 5 k.p. i art. 300 k.p. przez błędną
wykładnię polegającą na wyrażeniu nietrafnego poglądu prawnego, iż
wypłacone pracownikowi urzędu państwowego świadczenia nie czynią
zadość zasadom współżycia społecznego w sytuacji, gdy pracownik mógł
podjąć pracę u innego pracodawcy chociażby na czas trwania postępowania
sądowego, podczas gdy świadczenia, o których mowa w art. 131
ust. 1
ustawy o pracownikach urzędów państwowych, mają charakter
alimentacyjny, a zatem mają zapewnić urzędnikom mianowanym, z którymi
4
rozwiązano stosunek pracy, środki utrzymania w okresie poszukiwania
nowej pracy.
Opierając skargę na takiej podstawie, skarżący wniósł o uchylenie i zmianę
zaskarżonego wyroku poprzez oddalenie powództwa oraz o zasądzenie od powoda
kosztów postępowania, ewentualnie o uchylenie tego wyroku i przekazanie sprawy
Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach
postępowania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z art. 13 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 16 września 1982 r. o
pracownikach urzędów państwowych (jednolity tekst: Dz. U. z 2001 r. Nr 86, poz.
953 ze zm.), rozwiązanie stosunku pracy z urzędnikiem państwowym mianowanym
może nastąpić w drodze wypowiedzenia w razie likwidacji urzędu lub jego
reorganizacji, jeżeli nie jest możliwe przeniesienie urzędnika państwowego
mianowanego na inne stanowisko w tym samym urzędzie. Przepis art. 131
ust. 1 tej
ustawy stanowi, że w razie rozwiązania stosunku pracy z urzędnikiem państwowym
mianowanym, z przyczyn określonych w art. 13 ust. 1 pkt 2, w okresie między
ustaniem zatrudnienia w likwidowanym lub reorganizowanym urzędzie a podjęciem
pracy lub działalności gospodarczej, urzędnikowi temu przysługuje świadczenie
pieniężne ze środków budżetu państwa, przez okres nie dłuższy niż sześć
miesięcy, obliczane jak ekwiwalent pieniężny za urlop wypoczynkowy. Świadczenie
to nie przysługuje urzędnikowi państwowemu, który nabył prawo do emerytury. Z
art. 131
ust. 1 wynika, że przesłanką nabycia przez pracownika prawa do
świadczenia pieniężnego jest rozwiązanie stosunku pracy z urzędnikiem
państwowym mianowanym z powodu likwidacji urzędu lub jego reorganizacji. Już
literalna wykładnia tego przepisu prowadzi do wniosku, że wystarczy samo
rozwiązanie stosunku motywowane takim względem. Nie ma znaczenia to, czy
rozwiązanie to jest uzasadnione, czy nieuzasadnione lub wadliwe z innej
przyczyny. Decydujące znaczenie ma fakt rozwiązania stosunku pracy uzasadniony
przez pracodawcę powodem wskazanym w art. 13 ust. 1 pkt 2 ustawy.
Nie budzi wątpliwości, że pozwanemu wypowiedziano w dniu 8 września 2006
r. stosunek pracy na podstawie art. 13 ust. 1 pkt 2 ustawy o pracownikach urzędów
państwowych. Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z 13 grudnia 1996 r., I PKN
5
41/96 (OSNP 1997 nr 15, poz. 268), kardynalną regułą prawa pracy jest możliwość
wzruszenia skutków prawnych wadliwego wypowiedzenia, tj. wypowiedzenia
nieuzasadnionego lub naruszającego przepisy o wypowiadaniu umów o pracę,
wyłącznie na drodze sądowej, uruchamianej przez odwołanie się pracownika do
sądu rejonowego - sądu pracy (art. 44 i 45 k.p.), w kodeksowym terminie prawa
materialnego 7 dni od dnia doręczenia mu pisma wypowiadającego umowę o pracę
(art. 264 § 1 k.p.). Oznacza to, że wadliwe wypowiedzenie jest czynnością prawną
zaskarżalną, niekiedy określaną jako względnie bezskuteczna, ale nie jest
działaniem bezskutecznym samoistnie, ponieważ bez jego zaskarżenia w
kodeksowym terminie do sądu pracy, także wadliwe wypowiedzenie doprowadza
do skutecznego rozwiązania stosunku pracy z upływem okresu wypowiedzenia
(zob. również wyroki Sądu Najwyższego z: 7 marca 1997 r., I PKN 33/97, OSNP
1997 nr 22 poz. 431; 17 listopada 1997 r., I PKN 351/97, OSNP 1998 nr 17, poz.
501; 16 maja 1997 r., I PKN 170/97, OSNP 1998 nr 8, poz. 239). Oznacza to, że
wypowiedzenie dokonane pozwanemu, niezależnie od tego, iż kwestionował on
jego zasadność, odwołując się do Sądu Pracy, doprowadziło do rozwiązania
stosunku pracy z upływem okresu wypowiedzenia. Od tej chwili istniała zatem
podstawa do wypłaty świadczenia, o którym mowa w art. 131
ust. 1 ustawy o
pracownikach urzędów państwowych.
Bezsporne jest, że Z. K. został przywrócony do pracy w Ministerstwie
wyrokiem Sądu Pracy. Z utrwalonego orzecznictwa Sądu Najwyższego wynika, że
konstytutywny charakter tego orzeczenia wyraża się w tym, że doprowadza ono do
powstania stosunku pracy, jaki istniał przed zakwestionowanym rozwiązaniem
stosunku pracy (por. uzasadnienie mającej moc zasady prawnej uchwały składu
siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 28 maja 1975 r., V PZP 12/75 – OSNC
1976 nr 9, poz. 187, czy uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 26
listopada 2003 r., I PK 490/02 – OSNP 2004 nr 20, poz. 353). Skoro zaś dochodzi
do reaktywacji uprzednio istniejącego między stronami stosunku pracy, to nie
można uznać, iż doszło do jego rozwiązania, spełnienie której to przesłanki
uzasadnia wypłatę świadczenia po myśli art. 131
ust. 1 ustawy o pracownikach
urzędów państwowych. Podstawa prawna świadczenia wypłaconego pozwanemu
odpadła zatem z chwilą reaktywacji stosunku pracy na skutek orzeczenia Sądu.
6
Nienależne świadczenie jest w ujęciu Kodeksu cywilnego jednym z wypadków
bezpodstawnego wzbogacenia. Świadczenie jest nienależne w sytuacjach
określonych w art. 410 § 2 k.c., w tym także, jeżeli odpadła jego podstawa.
Świadczenie nienależne podlega zwrotowi (art. 410 § 1 w związku z art. 405
k.c.). Obowiązek zwrotu wygasa jednak wtedy, gdy ten, kto uzyskał nienależne
świadczenie, zużył je lub utracił w taki sposób, że nie jest już wzbogacony, chyba
że wyzbywając się korzyści lub zużywając ją powinien był liczyć się z obowiązkiem
zwrotu (art. 410 § 1 w związku z art. 409 k.c.). O zakresie zwrotu decyduje więc
powinność przewidywania obowiązku zwrotu, a nie jak w sytuacji określonej w art.
408 k.c. - stan wiedzy wzbogaconego. „Powinność" oznacza zarówno sytuację, w
której zobowiązany do zwrotu wiedział, że korzyść mu się nie należy, jak również
sytuację, gdy co prawda był subiektywnie przekonany, iż korzyść mu się należy,
lecz na podstawie okoliczności sprawy obiektywnie powinien się liczyć z
możliwością obowiązku zwrotu (por. J. Pietrzykowski, w: Komentarz 1972, s. 966;
K. Pietrzykowski, w: Kodeks cywilny. Komentarz. Tom I, 2008, s. 1190). Pracownik,
wnosząc powództwo o przywrócenie do pracy, musi liczyć się z tym, że zostanie
ono uwzględnione. Żądając zatem ochrony prawnej po dokonaniu wypowiedzenia
stosunku pracy przez przywrócenie do pracy skarżący powinien był wiedzieć, że
skuteczne zakwestionowanie oświadczenia woli pracodawcy doprowadzi do
odpadnięcia podstawy do wypłaty świadczenia z art. 131
ust. 1 ustawy o
pracownikach urzędów państwowych. Jak już bowiem wskazano, podstawą do
wypłaty świadczenia jest rozwiązanie stosunku pracy, a zatem reaktywacja tego
stosunku prawnego na skutek wyroku sądu musi spowodować odpadnięcie
podstawy świadczenia, z czego skarżący powinien zdawać sobie sprawę. Takie
stanowisko wpisuje się w dotychczasowy nurt orzecznictwa Sądu Najwyższego,
który w wyroku z dnia 26 czerwca 2006 r., II PK 330/05 (OSNP 2007 nr 13 – 14,
poz. 188) stwierdził, iż pracownik, wnosząc pozew o przywrócenie do pracy, musi
liczyć się z tym, że powództwo może zostać uwzględnione i wtedy odpadnie
podstawa zapłaty odprawy z art. 8 ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r. o szczególnych
zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn dotyczących
zakładu pracy, a odprawa wypłacona stanie się świadczeniem nienależnym, zaś w
wyroku z dnia 3 października 2005 r., III PK 82/05 (OSNP 2006 nr 15 – 16, poz.
7
239) uznał, iż pracownik, który odwołał się od wypowiedzenia umowy o pracę,
złożonego na podstawie art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r. o
szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z
przyczyn dotyczących zakładu pracy, kwestionując istnienie przyczyny
wypowiedzenia, powinien liczyć się z obowiązkiem zwrotu odprawy z art. 8 tej
ustawy.
Zarzuty skarżącego odnoszące się do naruszenia art. 409 k.c. uwzględnione
być więc nie mogą.
Trafny jest natomiast zarzut dotyczący naruszenia art. 411 pkt 2 k.c., zgodnie
z którym nie można żądać świadczenia jako nienależnego, jeżeli jego spełnienie
czyni zadość zasadom współżycia społecznego. W judykaturze przyjęto, że przepis
art. 411 pkt 2 k.c. ma zastosowanie w sytuacji gdy ten, kto spełnił świadczenie, nie
był prawnie zobowiązany, lecz można mu przypisać moralny obowiązek wobec
przyjmującego świadczenie; w takiej sytuacji spełnienie świadczenia czyni zadość
zasadom współżycia społecznego (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 21
września 2004 r., II PK 18/2004, OSNP 2005 nr 6, poz. 84). Jednocześnie o tym,
czy świadczenie czyni zadość zasadom współżycia społecznego decyduje
każdorazowo całokształt okoliczności konkretnego przypadku; czynią zadość
zasadom współżycia społecznego zwłaszcza tzw. świadczenia quasi-alimentacyjne
(por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17 lutego 2000 r., I PKN 537/99, OSNP 2001
nr 14, poz. 461).
Jak wyjaśnił Sąd Najwyższy, świadczenie przewidziane w art. 131
ust. 1
ustawy o pracownikach urzędów państwowych nie ma charakteru
odszkodowawczego, lecz jest swoistym wynagrodzeniem gwarancyjnym, rodzajem
zasiłku pozwalającego na pokrycie kosztów utrzymania pracownika (por. uchwałę
Sądu Najwyższego z 6 września 1991 r., l PZP 40/91, OSNCP 1992 nr 4, poz. 54).
Pełni więc ono wyraźnie funkcję alimentacyjną. Jak wynika z art. 131
ust. 1 ustawy,
świadczenie przysługuje pracownikowi w okresie między ustaniem zatrudnienia w
likwidowanym lub reorganizowanym urzędzie a podjęciem pracy lub działalności
gospodarczej. Prawo do tej należności nie jest uwarunkowane możliwością
podjęcia zatrudnienia po rozwiązaniu stosunku pracy, wobec czego stanowisko
Sądu Okręgowego, jakoby istnienie po stronie skarżącego możliwości podjęcia
8
pracy po ustaniu stosunku pracy łączącego go z powodem, wykluczało możliwość
przyjęcia, że spełnienie świadczenia czyniło zadość zasadom współżycia
społecznego, jest niezrozumiałe. Świadczenie to rekompensuje zwolnionemu z
pracy urzędnikowi brak pracy i brak wynagrodzenia do czasu podjęcia nowej pracy
lub działalności gospodarczej (ale nie dłużej niż przez 6 miesięcy). Nie ulega
wątpliwości, że taki cel tego świadczenia pozostaje aktualny zarówno w przypadku
pozostawania bez pracy na skutek wypowiedzenia, od którego pracownik nie
odwołał się do sądu (bądź oddalono jego powództwo o przywrócenie do pracy), jak
i pozostawania bez pracy w okresie od rozwiązania stosunku pracy do jego
reaktywacji na skutek wyroku Sądu, z tym jednakże zastrzeżeniem, iż podobną
funkcję pełni wynagrodzenie za czas pozostawania bez pracy, przysługujące
pracownikowi przywróconemu do pracy. Zwrócił na to uwagę Sąd Okręgowy,
niesłusznie jednak uznając, że prawo żądania wynagrodzenia za czas
pozostawania bez pracy przez osobę przywróconą do pracy w każdej sytuacji
wyklucza możliwość stwierdzenia, że spełnienie świadczenia przewidzianego w art.
131
ust. 1 ustawy pracownikowi przywróconemu do pracy czyni zadość zasadom
współżycia społecznego. Wynagrodzenie za cały czas pozostawania bez pracy
przysługuje bowiem tylko pracownikom chronionym przed rozwiązaniem stosunku
pracy (art. 47 zdanie drugie k.p.), a w każdej innej sytuacji jest ono limitowane
ustawowo, przysługując nie więcej niż za 2 miesiące, a gdy okres wypowiedzenia
wynosił 3 miesiące – nie więcej niż za 1 miesiąc (art. 47 zdanie pierwsze k.p.).
Dłuższy okres pozostawania bez pracy nie jest rekompensowany wynagrodzeniem,
wobec czego w tym okresie pracownik pozbawiony jest i pracy i środków
utrzymania. Trudno doszukać się racjonalnych argumentów na poparcie tezy, iż
spełnienie przez pracodawcę świadczenia z art. 131
ust. 1 ustawy o pracownikach
urzędów państwowych pracownikowi następnie przywróconemu do pracy wyrokiem
Sądu, w takim zakresie, jakiego nie rekompensuje wynagrodzenie za czas
pozostawania bez pracy, nie czyni zadość zasadom współżycia społecznego, skoro
służy zapewnieniu środków utrzymania osobie pozostającej bez pracy na skutek
wadliwych czynności pracodawcy, któremu w takiej sytuacji można bez wątpienia
przypisać moralny obowiązek świadczenia. Odmienne stanowisko Sądu
Okręgowego nie zasługuje zatem na aprobatę.
9
Mając to na uwadze, Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. i art.
39821
w związku z art. 108 § 2 k.p.c. orzekł jak w sentencji.
/tp/