Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 318/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 6 kwietnia 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Zbigniew Hajn (przewodniczący)
SSN Zbigniew Myszka
SSN Małgorzata Wrębiakowska-Marzec (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku Tomasza J.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddziałowi we W.
o umorzenie należności likwidowanego funduszu alimentacyjnego,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 6 kwietnia 2011 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 18 marca
2010 r.,
I. oddala skargę kasacyjną,
II. przyznaje adwokatowi K. P. tytułem pomocy prawnej
udzielonej z urzędu w postępowaniu kasacyjnym kwotę 1200
(jeden tysiąc dwieście) zł powiększoną o podatek od towarów i
usług - z funduszy Skarbu Państwa (kasa Sądu Apelacyjnego )
2
U z a s a d n i e n i e
Wyrokiem z dnia 18 marca 2010 r. Sąd Apelacyjny oddalił apelację Tomasza
J. od wyroku z dnia 14 września 2009 r. Sądu Okręgowego - Sądu Pracy
Ubezpieczeń Społecznych, którym oddalono odwołanie wnioskodawcy od decyzji
Zakładu Ubezpieczeń Społecznych - Oddziału we W. (zwanego dalej organem
rentowym) z dnia 2 czerwca 2009 r. odmawiającej umorzenia należności
likwidowanego funduszu alimentacyjnego oraz 5% opłaty na pokrycie kosztów
związanych z działalnością funduszu za okres od września 1994 r. do kwietnia
2004 r. w łącznej kwocie 10.510, 97 zł.
W skardze kasacyjnej od powyższego wyroku wnioskodawca zarzucił
naruszenie przepisów postępowania, a to „art. 89 § 1 w związku z art. 379 ust. 2
k.p.c. wyrażającego się w prowadzeniu postępowania z udziałem pełnomocników
uczestnika postępowania - ZUS Oddziału we W. - którzy nie byli należycie
umocowani, albowiem pełnomocnictwo główne zostało poświadczone przez
pełnomocnika substytucyjnego, zaś pełnomocnictwo substytucyjne zostało
przedłożone w formie nieuwierzytelnionej kserokopii, co powoduje nieważność
postępowania”.
Wskazując na powyższy zarzut skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego
wyroku oraz poprzedzającego go wyroku Sądu pierwszej instancji, zniesienie
postępowania przed tymi Sądami oraz przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu
do ponownego rozpoznania.
W uzasadnieniu skargi kasacyjnej skarżący wskazał na poglądy Sądu
Najwyższego odnośnie do możliwości powoływania się na niewłaściwe
umocowanie pełnomocnika zarówno własnego jak również innych stron
postępowania (wyroki z dnia 13 lutego 2004 r., IV CK 269/02; z dnia 23 czerwca
2006 r., IV CSK 115/05; postanowienie z dnia 9 lipca 2009 r., III CZP 119/09;
uzasadnienie uchwały z dnia 8 lipca 2008 r., III CZP 154/07) oraz przyjmujące, że
przedłożenie kserokopii pełnomocnictwa poświadczonej przez pełnomocnika
substytucyjnego - radcę prawnego, nie stanowi prawidłowego „odpisu” dokumentu
pełnomocnictwa w rozumieniu art. 89 § 1 k.p.c. (uchwała z dnia 23 stycznia 2009 r.,
III CZP 118/08, w której stwierdzono, że pełnomocnik dalszy nie może uwierzytelnić
3
odpisu pełnomocnictwa podstawowego, albowiem nie jest to pełnomocnictwo
udzielone „jemu” w rozumieniu art. 89 § 1 k.p.c.). Skarżący wskazał, że po
prawomocnym zakończeniu postępowania potwierdzenie czynności pełnomocnika
jest niedopuszczalne, co koreluje z art. 39813
§ 2 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Skarga kasacyjna jest nieusprawiedliwiona.
Skarżący podnosi zarzut nieważności postępowania przed Sądami obu
instancji, upatrując jej w nienależytej reprezentacji organu rentowego wskutek
nienależytego umocowania jego pełnomocnika - dyrektora Oddziału Zakładu oraz
pełnomocników substytucyjnych.
Co do nieważności postępowania przez Sądem pierwszej instancji należy
stwierdzić, że w myśl art. 3981
§ 1 k.p.c. skarga kasacyjna przysługuje od
prawomocnego wyroku wydanego przez sąd drugiej instancji. Zgodnie z art. 3983
§
1 k.p.c. podstawą skargi kasacyjnej może być naruszenie prawa materialnego (pkt
1) lub przepisów postępowania, jeżeli to ostatnie uchybienie mogło mieć istotny
wpływ na wynik sprawy (pkt 2). Stosownie do art. 39813
§ 1 k.p.c. Sąd Najwyższy
rozpoznaje skargę kasacyjną w granicach zaskarżenia oraz w granicach podstaw, a
w granicach zaskarżenia bierze z urzędu pod rozwagę jedynie nieważność
postępowania. Granice podstaw kasacyjnych wyznaczone są przez sposób ujęcia
przytoczonych w skardze kasacyjnej przepisów prawa, których naruszenie zarzuca
się zaskarżonemu wyrokowi oraz ich uzasadnienia (art. 3984
§ 1 pkt 2 k.p.c.).
Chodzi zatem o wywiedzenie, na czym - zdaniem skarżącego - polega obraza
przez sąd drugiej instancji konkretnych przepisów przytoczonych w podstawach
kasacyjnych i wykazanie - w przypadku podstawy określonej w art. 3983
§ 1 pkt 2
k.p.c. - że naruszenie to mogło mieć istotny wpływ na wynik sprawy.
Przytoczone przepisy wskazują, że w postępowaniu kasacyjnym zarzut
nieważności może dotyczyć bezpośrednio tylko postępowania przed sądem drugiej
instancji. Skoro Sąd Najwyższy zobowiązany jest do rozważenia z urzędu w
ramach granic zaskarżenia nieważności postępowania zachodzącej przed sądem
drugiej instancji, przeto skarżący może powoływać się na taką nieważność
niezależnie od tego, czy dotyka ona jego czy też strony przeciwnej. Ponadto,
ponieważ uchybieniom sądu drugiej instancji prowadzącym do nieważności
4
postępowania przed tym sądem ustawodawca nadał tak istotne znaczenie, że są
one uwzględniane przez Sąd Najwyższy niezależnie od przytoczenia stosownego
zarzutu w ramach podstawy kasacyjnej określonej w art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c., to
należy przyjąć, że przy ich wystąpieniu zbędne jest wykazywanie, iż mogły mieć
istotny wpływ na wynik sprawy (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 13 lutego
2004 r., IV CK 269/02, LEX nr 151640; z dnia 23 marca 2006 r., IV CSK 115/05,
LEX nr 182902; z dnia 10 stycznia 2006 r., I PK 96/05, OSNP 2006 nr 21-22, poz.
326). Inaczej jest z zawartym w skardze kasacyjnej zarzutem nieważności
postępowania przed sądem pierwszej instancji. W tym zakresie w judykaturze Sądu
Najwyższego dominuje pogląd, że nieważność postępowania nieuwzględniona
przez sąd drugiej instancji z urzędu lub na zarzut strony stanowi uzasadnioną
podstawę skargi tylko wtedy, gdy miała znaczenie dla wyniku sprawy (por. np.
wyroki Sądu Najwyższego z dnia 21 listopada 1997 r., I CKN 825/97, OSNC 1998
nr 5, poz. 81; z dnia 10 lutego 1998 r., II CKN 600/97, OSP 1999 nr 3, poz. 58; z
dnia 18 stycznia 2005 r., II PK 151/04, OSNP 2005 nr 17, poz. 262; z dnia 11
grudnia 2006 r., I PK 124/06, OSNP 2008 nr 3-4, poz. 27; z dnia 8 maja 2007, II PK
297/06, LEX nr 259069). Skoro bowiem skarga kasacyjna przysługuje od orzeczeń
sądu drugiej instancji, przeto wyłączone jest bezpośrednie badanie w postępowaniu
kasacyjnym naruszenia przepisów postępowania przez sąd pierwszej instancji, w
tym prowadzących do nieważności postępowania. Kwestia ta może podlegać
badaniu i rozpoznaniu przez Sąd Najwyższy jedynie pośrednio, poprzez
przytoczenie przez skarżącego w ramach drugiej podstawy z art. 3983
§ 1 k.p.c.
stosownego zarzutu naruszenia przez sąd odwoławczy art. 378 § 1 k.p.c. lub art.
386 § 2 k.p.c. Wobec tego uchybienie sądu drugiej instancji, polegające na
niewzięciu pod rozwagę - z urzędu lub w ramach zarzutu apelacyjnego -
nieważności postępowania przed sądem pierwszej instancji, stanowi
usprawiedliwioną podstawę kasacyjną z art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c. tylko wtedy, gdy
mogło mieć istotny wpływ na wynik sprawy. Tymczasem skarżący zarzutu takiego
nie formułuje, co oznacza, że kwestia ta uchyla się spod kontroli kasacyjnej (por.
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 lipca 2009 r., I UK 63/09, LEX nr 529764).
Rozważeniu podlega natomiast zarzut nieważności postępowania przed
Sądem odwoławczym. Nie budzi wątpliwości, że brak należytego umocowania
5
pełnomocnika strony w rozumieniu art. 379 pkt 2 (błędnie powoływanego przez
skarżącego jako art. 379 ust. 2) k.p.c. dotyczy sytuacji, gdy w tym charakterze
występowała osoba, która mogła być pełnomocnikiem, lecz nie została umocowana
do działania w imieniu strony, bądź istniały braki w udzieleniu pełnomocnictwa (a
nie w samym wydaniu dokumentu potwierdzającego umocowanie) między innymi
przez organ powołany do reprezentowania w procesie strony będącej osobą
prawną (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 27 lutego 2001 r., I PKN 266/00,
OSNAPiUS 2002 nr 22, poz. 544) oraz sytuacji, gdy w charakterze pełnomocnika
występowała osoba, która w ogóle pełnomocnikiem być nie mogła (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 20 sierpnia 2001 r., I PKN 586/00, OSNAPiUS 2003 nr 14, poz.
335; uchwała Sądu Najwyższego z dnia 28 lipca 2004 r., III CZP 32/04, OSNC
2006 nr 1, poz. 2).
Skarżący zdaje się w pierwszym rzędzie prezentować stanowisko, że
dyrektor właściwego oddziału Zakładu Ubezpieczeń Społecznych działa w ramach
pełnomocnictwa procesowego (zwanego przez skarżącego „głównym”) udzielonego
mu przez Prezesa Zakładu Ubezpieczeń Społecznych - jako mocodawcę, z
prawem udzielania dalszych (substytucyjnych) pełnomocnictw procesowych.
Pogląd ten jest całkowicie błędny, gdyż pełnomocnictwo udzielone dyrektorowi
oddziału Zakładu Ubezpieczeń Społecznych przez Prezesa tego Zakładu nie jest
pełnomocnictwem procesowym, ale upoważnieniem dyrektora oddziału do
reprezentowania Zakładu Ubezpieczeń Społecznych - jako jego organ - w
określonym w tym upoważnieniu zakresie. Jak się wydaje, przesłanką złożenia tego
dokumentu do akt sprawy, w której wniesiona została rozpoznawana skarga
kasacyjna było przyjęcie, że nałożony na pełnomocnika procesowego w art. 89 § 1
k.p.c. obowiązek dołączenia przy pierwszej czynności procesowej do akt sprawy
pełnomocnictwa z podpisem mocodawcy w przypadku, gdy mocodawcą jest osoba
prawna obejmuje jednoczesne przedstawienie dokumentu potwierdzającego, że
osoba udzielająca pełnomocnictwa jest uprawniona do działania za mocodawcę. W
sprawach cywilnych rozpoznawanych w zwykłym postępowaniu obowiązek taki
wynika z art. 67 § 1 k.p.c. (stanowiącego, że osoby prawne mające zdolność
sądową dokonują czynności procesowych przez organy uprawnione do działania w
ich imieniu) w związku z art. 68 k.p.c. (w myśl którego organ działający w imieniu
6
osoby prawnej ma obowiązek wykazać swoje umocowanie dokumentem przy
pierwszej czynności procesowej; por. w tym zakresie uchwały Sądu Najwyższego z
dnia 19 maja 2004 r., III CZP 21/04, OSNC 2005 nr 7-8, poz. 118; z dnia 30 marca
2006 r., III CZP 14/06, OSNC 2006 nr 10, poz. 165; uchwałę składu siedmiu
sędziów z dnia 23 stycznia 2009 r., III CZP 118/08, OSNC 2009 nr 6, poz. 76 oraz
wyrok z dnia 9 stycznia 2009 r., I CSK 304/08, OSNC - Zbiór Dodatkowy 2009 nr 4,
poz. 96). Zakład Ubezpieczeń Społecznych jest osobą prawną (art. 66 ust. 1 zdanie
pierwsze ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń
społecznych, jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585 ze zm., powoływanej
dalej jako ustawa systemowa), w jego skład wchodzą oddziały jako terenowe
jednostki organizacyjne (§ 8 ust. 1 statutu Zakładu Ubezpieczeń Społecznych
stanowiącego załącznik do rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 18 lutego 2008 r.
w sprawie nadania statutu Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych, Dz.U. Nr 28, poz.
164, zwanego dalej statutem w związku z art. 67 ust. 1 pkt 2 i art. 74 ust. 5 ustawy
systemowej), organem Zakładu jest, między innymi, Prezes Zakładu (art. 72 pkt 1
ustawy systemowej), który kieruje działalnością Zakładu i reprezentuje go na
zewnątrz (art. 73 ust. 1 ustawy systemowej), Prezes Zakładu może upoważnić
pracowników Zakładu i inne osoby do reprezentowania Zakładu w określonym
przez niego zakresie, z prawem udzielenia dalszych pełnomocnictw (§ 2 ust. 2 pkt 1
statutu). Oznacza to, że udzielenie dyrektorowi oddziału przez Prezesa Zakładu
upoważnienia, o którym stanowi § 2 ust. 2 pkt 1 statutu, umocowuje tego
pierwszego do działania jako organ Zakładu, w tym do jego reprezentowania, z
prawem udzielania pełnomocnictw procesowych.
Inaczej kwestia ta przedstawia się natomiast w sprawach z zakresu
ubezpieczeń społecznych, w których zdolność sądową i procesową mają, zgodnie z
art. 460 § 1 in fine k.p.c., organy rentowe, przez które rozumie się, między innymi,
jednostki organizacyjne Zakładu Ubezpieczeń Społecznych określone w przepisach
o systemie ubezpieczeń społecznych, właściwe do wydawania decyzji w sprawach
świadczeń (art. 476 § 4 pkt 1 k.p.c.). Jednostkami tymi są terenowe jednostki
organizacyjne Zakładu stanowiące jego oddziały (§ 8 ust. 1 i § 10 ust. 1 statutu w
związku z art. 67 ust. 1 pkt 2 i art. 74 ust. 5 ustawy systemowej). Z tego względu
zdolność procesowa organu rentowego ma swoje oparcie bezpośrednio w ustawie,
7
a nie w pełnomocnictwie (upoważnieniu) udzielonym przez Prezesa Zakładu, a
posiadanie przez organ rentowy zdolności procesowej oznacza zdolność do
dokonywania przez jednostkę organizacyjną będącą takim organem wszystkich
czynności procesowych, łącznie z udzielaniem pełnomocnictwa procesowego (por.
postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 5 sierpnia 2005 r., II UZ 48/05, OSNP
2006 nr 11-12, poz. 196, wyroki z dnia 8 stycznia 2008 r., I UK 172/08, OSNP
172/07, OSNP 2009 nr 3-4, poz. 51; z dnia 16 czerwca 2009 r., I UK 24/09, LEX nr
518067 oraz uchwałę z dnia 3 listopada 2010 r., I UZP 2/10, Biuletyn SN 2010 nr
11, s. 21). Oznacza to, że złożenie do akt sprawy kserokopii pełnomocnictwa
udzielonego przez Prezesa Zakładu Ubezpieczeń Społecznych dyrektorowi organu
rentowego w ogóle nie ma znaczenia dla oceny ważności postępowania.
W dalszej kolejności skarżący wskazuje na brak uwierzytelnienia kserokopii
pełnomocnictwa procesowego udzielonego przez dyrektora organu rentowego
pełnomocnikom reprezentującym ten organ w postępowaniu apelacyjnym, łącząc
go z brakiem należytego umocowania. Co do zasady zarzut skarżącego nie jest
pozbawiony racji, jednakże brak w zakresie wykazania prawidłowego umocowania
mógł być usunięty w toku postępowania, a czynności nienależycie umocowanego
pełnomocnika - potwierdzone przez mocodawcę, w którego imieniu występowała
osoba, która mogła być pełnomocnikiem, czego się w skardze nie kwestionuje.
Oznacza to, że stwierdzenie, iż pełnomocnik organu rentowego działał bez
umocowania wymaga poczynienia dodatkowych ustaleń. Mianowicie konieczne
byłoby wyjaśnienie, po pierwsze - czy w sytuacji, gdy objęty pełnomocnictwem
procesowym radca prawny uwierzytelnił kserokopię złożonego do akt sprawy
pełnomocnictwa (upoważnienia) udzielonego dyrektorowi organu rentowego przez
Prezesa Zakładu Ubezpieczeń Społecznych (w stanie prawnym obowiązującym
przed dniem 1 stycznia 2010 r. radca prawny nie był uprawniony do
uwierzytelnienia dokumentu innego niż udzielone mu pełnomocnictwo procesowe -
art. 89 § 1 k.p.c. w brzmieniu przed wskazaną datą), brak uwierzytelnienia przez
niego pełnomocnictwa procesowego był jedynie pomyłką co do dokumentu, którego
uwierzytelnienia dokonał, czy też oznaczał brak umocowania, a po drugie - czy
czynności pełnomocnika (jeżeli nie był umocowany) nie zostały potwierdzone przez
mocodawcę (taką możliwość jednoznacznie przesądził Sąd Najwyższy w powołanej
8
wyżej uchwale z dnia 23 stycznia 2009 r., III CZP 118/08). Ustalenie tych
okoliczności wymagałoby przeprowadzenia postępowania dowodowego, a skarżący
nie składa w skardze kasacyjnej żadnych wniosków w tym przedmiocie. Wprawdzie
możliwe jest w takiej sytuacji przeprowadzenie przez Sąd Najwyższy postępowania
dowodowego z urzędu (na podstawie odpowiednio stosowanego art. 232 k.p.c.),
jednakże inicjatywa taka podejmowana jest jedynie w sytuacjach szczególnych (tak
w uchwale składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 19 maja 2000 r., III
CZP 4/00, OSNC 2000 nr 11, poz. 195 oraz wyroku tego Sądu z dnia 11 grudnia
2006 r., I PK 124/06, OSNP 2008 nr 3-4, poz. 27), które nie występują przy
rozpoznawaniu niniejszej skargi kasacyjnej. Skarżący jest bowiem reprezentowany
przez zawodowego pełnomocnika, który nie składa żadnych wniosków
dowodowych, a nadto powołuje się na domniemane uchybienia procesowe
dotyczące strony przeciwnej, które w żaden sposób nie wpłynęły na uprawnienia
procesowe wnioskodawcy.
Z powyższych względów skarga kasacyjna podlega oddaleniu na podstawie
art. 39814
k.p.c.