Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 303/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 9 listopada 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Krzysztof Strzelczyk (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Mirosław Bączyk
SSN Marta Romańska
Protokolant Katarzyna Jóskowiak
w sprawie z powództwa Gminy B. - Zarządu Mienia Komunalnego
przeciwko T. Ż.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 9 listopada 2012 r.,
skargi kasacyjnej pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 23 lutego 2012 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę do ponownego
rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu pozostawiając temu Sądowi
rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Wyrokiem z dnia 28 września 2011 r. Sąd Okręgowy w B. zasądził od
pozwanej T. Ż. na rzecz powódki Gminy B. kwotę 66.355,70 złotych z ustawowymi
odsetkami od dnia 5 listopada 2010 r. odpowiadającą wartości czynszu za
zajmowany lokal nr 60 przy ul. Z. 11 za lata 2000 – 2006. Jednocześnie Sąd
Okręgowy umorzył postępowanie w zakresie kwoty 30.358,75 złotych oraz oddalił
powództwo wobec pozwanej E. W.
Jak ustalił Sąd Okręgowy, decyzją wydaną w dniu 15 stycznia 1985 r. T. Ż.
uzyskała przydział lokalu przedmiotowego lokalu mieszkalnego, a uprawnioną do
jego zajmowania była także jej córka E., obecnie z męża W. W dniu 18 września
1997 r. powódka wypowiedziała najem tego lokalu, a wyrokiem z dnia 15
października 1997 r. Sąd Rejonowy nakazał powódce opróżnienie i wydanie lokalu,
do którego doszło dopiero w dniu 3 sierpnia 2006 r. Sąd Okręgowy uznał
powództwo wobec T. Ż. za uzasadnione w znacznej części. Odnosząc się do
zarzutu przedawnienia roszczenia, Sąd Okręgowy wskazał, że zgodnie z art. 18
ust. 1 ustawy z dnia 21 czerwca 2001r. o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym
zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego (jedn. tekst Dz. U. z 2005 r., Nr 31,
poz. 266 ze zm., dalej jako u.o.p.pl.), osoby zajmujące lokal bez tytułu prawnego
są obowiązane do dnia opróżnienia lokalu, co miesiąc uiszczać odszkodowanie
w wysokości czynszu właściciel mógłby otrzymać z tytułu najmu. Podkreślił,
że przepis ten odkreśla jedynie wysokość należnego świadczenia, nie przesądza
zaś o okresowym jego charakterze. Dochodzona pozwem kwota została wyliczona,
zgodnie z art. 18 ust. 2 u.o.p.l. i odpowiada wartości czynszu za dochodzony okres.
Ponieważ pozwana E. W. w okresie objętym pozwem nie zajmowała
przedmiotowego lokalu, Sąd Okręgowy uznał, że nie ma podstaw do obciążania jej
obowiązkiem zapłaty odszkodowania.
Pozwana T. Ż. wniosła apelację od wyroku Sądu pierwszej instancji.
Zarzuciła w niej naruszenie art. 18 ust. 1 u.o.p.l. oraz art. 225, 224 § 1, 232 oraz
316 § 2 k.p.c. przez otwarcie na nowo rozprawy przez Sąd pierwszej instancji,
zobowiązanie powódki do przedłożenia dokumentów potwierdzających zasadność
dochodzonego roszczenia a w końcu dopuszczenie dowodu z tych dokumentów.
3
Wyrokiem z dnia 23 lutego 2012 r., Sąd Apelacyjny oddalił apelację powódki.
Uznał, że dowody przedstawione przez powódkę po otwarciu na nowo zamkniętej
rozprawy stanowiły jedynie rozwinięcie wyliczeń wysokości odszkodowania, jakie
zostały złożone w odpowiedzi na zarzuty zawarte w sprzeciwie pozwanych od
nakazu zapłaty i dlatego zarzucanego uzupełnienia materiału dowodowego nie
można traktować jako naruszenia przepisów postępowania mającego wpływ na
wynik postępowania. Odnosząc się do zarzutu przedawnienia roszczenia, Sąd
Apelacyjny wskazał, że w uchwałach z dnia 24 października 1972 r., III CZP 70/72
(OSNCP 1973, nr 6, poz. 102) oraz z dnia 18 kwietnia 1974 r., III CZP 20/74
(OSNCP 1974, nr 12, poz. 208) Sąd Najwyższy zajął stanowisko, że roszczenia
właściciela z tytułu bezumownego korzystania z jego rzeczy, które mogą powstać
w razie korzystania z niej po wygaśnięciu stosunku najmu czy dzierżawy, nie są
roszczeniami o świadczenia okresowe i przedawniają się z upływem 10 – o
letniego terminu. Zdaniem Sądu Apelacyjnego, stanowisko to jest aktualne także
pod rządem przepisów ustawy z dnia 21 czerwca 2001 r. W wypadku wygaśnięcia
umowy najmu, najem przestaje istnieć, a korzystający nadal z cudzej rzeczy
(lokalu), której pomimo obowiązku nie zwraca właścicielowi, powinien płacić mu,
zgodnie z przepisem ustawy, odszkodowanie, które jest świadczeniem
jednorazowym za cały okres korzystania. Dlatego Sąd Apelacyjny podzielił
stanowisko Sądu pierwszej instancji, że żądanie powoda znajduje oparcie w treści
art. 18 ust. 1 u.o.p.l.
Pozwana T. Ż. wniosła skargę kasacyjną od wyroku Sądu Apelacyjnego.
Zarzuciła w niej naruszenie art. 378 § 1 k.p.c. w zw. z art. 316 § 2, 225, 232 dz. 2
k.p.c. przez niedostatecznie wnikliwą ocenę i rozważenie wszystkich zarzutów
apelacji i nieuwzględnienie, że otwarcie rozprawy na nowo z uwagi na stwierdzenie
nieudowodnienia wysokości roszczenia i przeprowadzenie przez sąd dowodu z
urzędu wyłącznie w interesie jednej ze stron, stanowi uchybienie procesowe, które
daje podstawę do zakwestionowania dowodów przeprowadzonych w wyniku tych
czynności. W ramach podstawy wymienionej w art. 3983
§ 1 k.p.c. pozwana
zarzuciła: błędną wykładnię art. 18 ust.1 u.o.p.l. przez uznanie, że przewidziane w
tym przepisie roszczenie jest roszczeniem o świadczenie jednorazowe;
niezastosowanie art. 117 § 2 k.c., pomimo że roszczenie powódki uległo
4
trzyletniemu przedawnieniu; niewłaściwe zastosowanie art. 455, 481 § 1 w zw. z
art. 482 § 1 k.c. na skutek nieuwzględnienia, że roszczenie powódki mogło stać się
wymagalne dopiero po wezwaniu pozwanej do spełnienia świadczenia, w
konsekwencji nieuzasadnione przyjęcie do kapitalizacji odsetek liczonych od dnia 4
listopada 2007 r. do dnia 10 lutego 2010 r.; niewłaściwe zastosowanie art. 32 ust. 1
i art. 45 ust. 1 Konstytucji RP na skutek nieuwzględnienia, że działanie sądu z
urzędu prowadziło do naruszenia prawa do bezstronnego sądu oraz naruszenia
zasady równego traktowania stron.
Na tych podstawach pozwana wniosła o uchylenie zaskarżonego orzeczenia
i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania, ewentualnie o uchylenie
zaskarżonego orzeczenia i jego zmianę przez oddalenie w całości powództwa.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Z przytoczonego w skardze kasacyjnej art. 378 § 1 zdanie pierwsze k.p.c.
wynika powinność Sądu drugiej instancji rozpoznania sprawy w granicach apelacji.
Oznacza to, między innymi, nakaz wzięcia pod uwagę, rozważenia i oceny
wszystkich podniesionych w apelacji zarzutów i wniosków. Wówczas obrazę tego
przepisu stanowi nierozpoznanie zarzutów apelacji (zob. m.in.: postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 21 sierpnia 2003 r., III CKN 392/01, OSNC 2004, nr 10,
poz. 161 oraz wyroki Sądu Najwyższego z dnia 19 lutego 1998 r., III CKN 372/97,
niepubl., z dnia 23 lutego 1998 r., II CKN 284/97, niepubl.; z dnia 17 lipca 2009 r.,
IV CSK 110/09, niepubl.; z dnia 23 listopada 2011 r., IV CSK 157/11 oraz z dnia
2 lutego 2012, II CSK 303/11 niepubl.). Tymczasem w skardze kasacyjnej zarzut
naruszenie art. 378 § 1 k.p.c. łączy się jedynie z nie dość wnikliwą oceną
wszystkich zarzutów apelacji.
Innym usprawiedliwieniem naruszenia art. 378 § 1 k.p.c. związanym z treścią
art. 316 § 2, 225 oraz 232 zdanie drugie k.p.c. jest nieuwzględnienie jednego
z zarzutów apelacji, dotyczącego otwarcia na nowo zamkniętej rozprawy
i przeprowadzenia z urzędu nowych dowodów. Przepis art. z art. 232 zdanie
drugie k.p.c. pozostawia sądowi możliwość inicjatywy dowodowej z urzędu. Decyzja
o dopuszczeniu dowodu z urzędu nie została jednak pozostawiona do swobodnego
uznania sądu, a określona w tym przepisie możliwość oznacza powinność
5
dopuszczenia dowodu z urzędu w sytuacji, w której istnieją szczególnie
uzasadnione przyczyny nakazujące jej podjęcie w celu prawidłowego wyjaśnienia
sprawy. Ocena wyjątkowości sytuacji musi odnosić się do konkretnych okoliczności
danej sprawy, a zarazem powinna pozostawać w zgodzie z celem i zasadami
procesu. Pomimo wielu zmian ustawodawczych wzmacniających zasadę
kontradyktoryjności, pozostawiono w systemie prawnym opisaną regulację, która
jest wyrazem nadal funkcjonującej w ograniczonym zakresie zasady prawdy
materialnej. Wśród tych wyjątkowych sytuacji kwalifikowanych w orzecznictwie
Sądu na użytek wykładni art. 232 zdanie drugie k.p.c. wymienia się także wysokie
uprawdopodobnienie zasadności dochodzonego (zob. wyroki Sądu Najwyższego:
z dnia 5 września 2008 r., I CSK 117/08, niepubl. oraz z dnia 15 stycznia 2010 r.,
I CSK 199/09, niepubl. z dnia 22 marca 2012 r., IV CSK 330/11, niepubl.). Sąd
Najwyższy w wyroku z dnia 22 lutego 2006 r. (sygn. akt III CK 341/05, OSNC
2006/10/174) oceniając krytycznie próby ograniczania zakresu stosowania art. 232
zdanie drugie k.p.c., wskazał ponadto, że władza sędziego, w tym wypadku
określona przez ustawodawcę w sposób bliski dyskrecjonalności, nie może być
w drodze wykładni zwężana lub w inny sposób ograniczana; jeżeli ustawodawca
chciałby tę władzę zredukować albo wyznaczyć jej granice, musiałby uczynić to
wyraźnie. Teza ta dałaby się uzasadnić, ale tylko wtedy, gdy sąd, mimo oczywistej
potrzeby albo wręcz konieczności, nie podjął inicjatywy dowodowej z urzędu; w tych
wyjątkowych sytuacjach można twierdzić - powołując się na interes publiczny
– że uprawnienie sądu staje się jego obowiązkiem. Można wówczas sądowi
zarzucać niedopuszczenie jakiegoś dowodu z urzędu, mimo że zachodziły ku temu
powody, nie można natomiast wytykać mu, że jakiś dowód dopuścił, czyli
że skorzystał z przyznanej mu dyskrecjonalnie władzy (por. także uchwała składu
siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 19 maja 2000 r., III CZP 4/00, OSNC
2000, nr 11, poz. 195 oraz wyroki z dnia 5 listopada 1997 r., III CKN 244/97, OSNC
1998, nr 3, poz. 52; z dnia 10 października 1997 r., II CKN 378/97, OSP 1998, nr 6,
poz. 111; z dnia 25 maja 2011 r. IV CSK 397/10, niepubl.). W judykaturze Sądu
Najwyższego podkreśla się, że dopuszczenie przez sąd dowodu z urzędu nie może
być uznane co do zasady za działanie naruszające bezstronność sądu i zasadę
równości stron. Nie można też sądowi zarzucać, naruszenia przepisów
6
postępowania jedynie przez dopuszczenie dowodu z urzędu tj. wytykać mu,
że skorzystał z przysługującego mu uprawienia. Natomiast ewentualne naruszenie
z tego powodu równowagi stron, zasady kontradyktoryjności, czy obowiązku
bezstronności podlega na zarzut strony badaniu indywidualnie w okolicznościach
każdego przypadku (zob. wyrok wymieniony wyrok z dnia 22 marca 2012 r.).
Oceniając w tym kontekście zarzuty skargi kasacyjnej dotyczące otwarcia
zamkniętej rozprawy i przeprowadzenia z urzędu dowodów uzupełniających, należy
przyjąć, iż nie doszło do naruszenia przepisów postępowania, a także nie doszło
do naruszenia wskazanych w skardze kasacyjnej przepisów Konstytucji RP.
Zważyć bowiem trzeba, że przedstawione przez powoda zestawienie obrazowało
wysokość dochodzonego roszczenia, a jak wskazał Sąd drugiej instancji, dowody
dołączone po otwarciu na nowo rozprawy nie wnosiły do sprawy nic nowego
i istotnego, a w zasadzie były rozwinięciem wyliczeń przedstawionych przez
powódkę w odpowiedzi na zarzuty zawarte w sprzeciwie pozwanej złożonym od
nakazu zapłaty. Poza tym, pozwana kwestionowała wysokość dochodzonego
roszczenia przede wszystkim w związku z przyjmowaną podstawą ustalania
odszkodowania odpowiadającą wysokości czynszu najmu.
Wobec podniesienia w skardze kasacyjnej zarzutu bezpodstawnej
kapitalizacji odsetek ustawowych od dnia 4 listopada 2007, kiedy możliwość ta
mogłaby powstać dopiero po wezwaniu pozwanej do spełnienia świadczenia,
należy przede wszystkim podkreślić brak stosownych ustaleń co do wezwania
pozwanej do zapłaty świadczenia odszkodowawczego. Można wobec tego jedynie
podnieść, że przyjęcie istnienia stanu opóźnienia jest możliwe wówczas, gdy
dłużnik nie spełnia w terminie świadczenia pieniężnego określonego co do
wysokości. Warunkiem istnienia stanu opóźnienia dłużnika w spełnieniu
świadczenia pieniężnego jest to, aby dłużnik znał treść obowiązku, jaki ma spełnić
(wysokość świadczenia pieniężnego) względnie czynniki, które pozwalają ustalić
wysokość tego świadczenia. Tę wiedzę uzyskuje dłużnik bez wątpienia z chwilą
dotarcia do niego wezwania do zapłaty wystosowanego przez wierzyciela
(zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17 czerwca 2010 r., III CSK 308/09, niepubl.
por. też wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 30 marca 1998 r., III CKN 330/97,
7
niepubl; z dnia 15 stycznia 2004 r., II CSK 352/02, niepubl. oraz z dnia 10 lutego
2010 r., V CSK 269/09, OSNC 2010, nr 5, poz. 13).
Słusznie zarzuca się w skardze kasacyjnej błędną wykładnię art. 18 ust. 1
u.o.p.l. i uznanie, że przewidziane w tym artykule roszczenia przedawniają się
w dziesięcioletnim terminie, a przez to także, niezastosowanie do tego roszczenia
art. 117 § 2 k.c., przewidującego trzyletni termin przedawnienia. Kwestie dotyczące
odszkodowania za zajmowanie lokalu bez tytułu prawnego były wielokrotnie
przedmiotem rozważań Sądu Najwyższego na tle różnych stanów prawnych.
W wymienionej przez Sąd drugiej instancji uchwale z dnia 18 kwietnia 1974 r. Sąd
Najwyższy przyjął, że należności za korzystanie z lokalu po wygaśnięciu stosunku
najmu nie stanowią świadczeń okresów w rozumieniu art. 118 k.c. Stanowisko to
było usprawiedliwiane między innymi brakiem uregulowań ustawowych,
pozwalających uznać, iż należności te mają charakter okresowy. Dopiero zmiany
wprowadzone od dnia 1 stycznia 1988 r. do art. 17 ustawy z dnia 10 kwietnia
1974 r. Prawo Lokalowe (tekst jedn. Dz. U. z 1988 r., Nr 30, poz. 165 ze zm.
– dalej jako Pr. lok.) - który nakładał na osoby korzystające bez tytułu prawnego
z lokalu obowiązek opłacania wynagrodzenia miesięcznego według stawek
czynszu określonych dla tego lokalu lub w szczególnych okolicznościach
w wysokości ich wielokrotności - dały uzasadnione podstawy do uznania,
że odszkodowanie za dalsze korzystanie z lokalu bez tytułu prawnego ma
charakter okresowy.
Do art. 17 pr. lok., mówiącego o „miesięcznej” zapłacie, nawiązał Sąd
Najwyższy w uzasadnieniu uchwały z dnia 7 stycznia 1998 r. w sprawie III CZP
62/97 (OSNC 1998/6/91) wskazując, że z uwagi na cel art. 18 ust. 3 ustawy z dnia
z dnia 2 lipca 1994 r. o najmie lokali mieszkalnych i dodatkach mieszkaniowych
(jedn. tekst Dz. U. z 1998 r., Nr 120, poz. 787 ze zm. dalej jako u.o.n.l.) trzeba
przyjąć, iż od dnia wyrokowania do dnia opróżnienia lokalu zasądzone
odszkodowanie powinno przybierać postać świadczeń okresowych i roszczenie
z tego tytułu przedawnia się w terminie właściwym dla świadczeń okresowych
(art. 118 k.c.). Podobnie Sąd Najwyższy ocenił przewidziane w art. 33 ust.1 u.o.n.l.
odszkodowanie, uznając, że przez użycie w tym przepisie częstotliwej formy,
że najemca powinien „uiszczać” odszkodowanie w wysokości odpowiadającej
8
czynszowi , jaki powinien był płacić, gdyby nie wytoczono powództwa o rozwiązanie
najmu i nakazanie przez sąd opróżnienia lokalu, zasądzone świadczenie powinno
przybierać, wzorem czynszu, postać świadczeń okresowych z terminem
przedawnienia właściwym dla tych świadczeń. Kontynuacją tych rozwiązań jest
art. 18 ust. 1 u.o.p.l.
Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 18 maja 2012 r. (sygn. akt
IV CSK 490/11, niepubl.), art. 18 ust. 1 i 2 u.o.p.l. reguluje szczególną
odpowiedzialność odszkodowawczą byłego lokatora zajmującego lokal bez tytułu
prawnego. Odpowiedzialność tę kwalifikuje się jako odpowiedzialność ex contractu
opartą na zasadach art. 471 k.c. za naruszenie obowiązku zwrotu lokalu po
wygaśnięciu tytułu prawnego do korzystania z niego, zmodyfikowaną
postanowieniami dotyczącymi wysokości (odpowiadającej wysokości czynszu
– art. 18 ust. 1 u.o.p.l.) i sposobu spełniania świadczenia (co miesiąc – art. 18 ust. 1
u.o.p.l.) odszkodowawczego, odpowiadającego wysokości czynszu. Natomiast
hipotezą art. 18 ust. 3 u.o.p.l. objęte są przypadki, kiedy wobec osób uprawnionych
do lokalu zamiennego albo socjalnego sąd orzekł o wstrzymaniu wykonania
opróżnienia lokalu do czasu przedstawienia im takiego lokalu. Ponieważ
zachowania osób zajmujących lokal mieszkalny uprawnionych do lokalu socjalnego
lub zamiennego, do czasu dostarczenia tych lokali - nie można uznać za działanie
bezprawne, pomimo użytego w ustawie (art. 18 ust. 3 ) sformułowania, że osoby
uprawnione do lokalu zamiennego lub socjalnego „opłacają odszkodowanie”,
w orzecznictwie Sądu Najwyższego wskazuje się, że byłego lokatora i właściciela
łączy szczególnego rodzaju stosunek zobowiązaniowy, którego treścią jest
zapewnienie właścicielowi określonego, również płatnego periodycznie (co miesiąc
- art. 18 ust. 1 u.o.p.l.) wynagrodzenia za dalsze korzystanie z lokalu (zob. uchwałę
Sądu Najwyższego z dnia 7 grudnia 2007 r., III CZP 121.07, OSNC 2008/12/137
oraz wyrok z dnia 19 czerwca 2008 r., V CSK 31/08, OSNC-ZD, 2009/10/12).
Do obu uregulowanych w art. 18 ust. 2 i 3 u.o.p.l. obowiązków byłego
lokatora ma zastosowanie art. 18 ust. 1 u.o.p.l. przewidujący miesięczną płatność
świadczeń, określonych zbiorczo jako świadczenia odszkodowawcze.
9
Według przyjmowanych w piśmiennictwie kryteriów, świadczenie jest
okresowe, jeżeli polega na periodycznym dawaniu uprawnionemu w czasie trwania
określonego stosunku prawnego pieniędzy lub rzeczy oznaczonych co do gatunku,
których ogólna ilość nie jest z góry określona. Taki charakter mają świadczenia
określone w art. 18 ust. 1 u.o.p.l., które zgodnie z postanowieniami ustawy, osoba
zajmująca lokal obowiązana jest uiszczać miesięcznie, aż do czasu opuszczenia
lokalu. Nadanie przewidzianym w art. 18 ust. 1 u.o.p.l. świadczeniom
odszkodowawczym charakteru świadczeń okresowych, uzasadnia zastosowanie
do ich dochodzenia, właściwego dla nich, trzyletniego terminu przedawnienia
przewidzianego w art. 118 k.c.
Poza tym zakresem pozostaje uzupełniające odszkodowanie przewidziane
w art. 18 ust. 2 zdanie drugie u.o.p.l. Jak wynika z treści art. 18 ust. 1 u.o.p.l.,
trzyletni termin przedawnienia odnosi się wyłącznie do odszkodowania
odpowiadającego wysokości czynszu, jaki właściciel mógłby otrzymać z tytułu
najmu lokalu. Wysokość tej szkody zależy od indywidualnych okoliczności każdej
sprawy, a przede wszystkim od warunków na jakich właściciel, na określonym
rynku najmu, mógłby wynająć konkretne mieszkanie, w tym od możliwości
wliczenia do czynszu opłat niezależnych od właściciela ponoszonych przez niego
za dostawy do lokalu energii , gazu, wody oraz odbiór ścieków, odpadów
i nieczystości stałych. Wobec oparcia skargi kasacyjnej wyłącznie na naruszeniu
art. 18 ust. 1 u.o.p.l. można jedynie podnieść, iż jeżeli odszkodowanie
odpowiadające wysokości czynszu, jaki mógłby otrzymać właściciel z najmu tego
lokalu, nie pokrywa poniesionych strat, może on stosownie do treści art. 18 ust. 2
u.o.p.l., żądać na ogólnych zasadach odszkodowania uzupełniającego od osoby
zajmującej lokal bez tytułu prawnego. Do dochodzonego na tej podstawie
odszkodowania uzupełniającego art. 18 ust. 1 u.o.p.l. nie ma zastosowania.
Z tych wszystkich względów, ponieważ część zarzutów skargi kasacyjnej
okazała się uzasadniona, Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. orzekł
jak wyżej.
10
es