Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 405/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 4 kwietnia 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Krzysztof Strzelczyk (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Maria Szulc
SSN Kazimierz Zawada
w sprawie ze skargi D. P.
o wznowienie postępowania zakończonego prawomocnym wyrokiem
Sądu Okręgowego w Ł. z dnia 23 listopada 2007 r.,
wydanym w sprawie z powództwa D. P.
przeciwko J.T.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 4 kwietnia 2014 r.,
skargi kasacyjnej skarżącego - powoda
od wyroku Sądu Okręgowego w Ł.
z dnia 22 stycznia 2013 r.,
1) oddala skargę kasacyjną,
2) nie obciąża wnoszącego skargę D. P. kosztami
postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Powód D. P. wniósł skargę o wznowienie postępowania zakończonego
prawomocnym wyrokiem z dnia 23 listopada 2007 r., którym Sąd Okręgowy w Ł.
oddalił jego apelację od wyroku Sądu Rejonowego w P. z dnia 24 maja 2007 r.
rozstrzygającego negatywnie o skierowanym przeciwko J. T. żądaniu zwrotu
udzielonej mu pożyczki w wysokości 50.000 złotych.
W uzasadnieniu skargi powód podniósł, że wyrok Sądu Okręgowego został
oparty na zeznaniach świadków W. T. oraz Z. N. co do faktu zwrotu powodowi
kwoty 50.000 złotych. Zeznania te okazały się fałszywe, co zostało stwierdzone
prawomocnymi wyrokami karnymi: skazującym wobec W. T. oraz warunkowo
umarzającym postępowanie wobec Z. N. Powód w toku postępowania rozszerzył
podstawę skargi o oparcie rozstrzygnięcia na fałszywych zeznaniach pozwanego J.
T. co do zwrotu pożyczki, za co został skazany prawomocnym wyrokiem karnym.
Wyrokiem z dnia 22 stycznia 2013 r. Sąd Okręgowy w Ł. oddalił skargę
powoda o wznowienie postępowania. Jak ustalił ten Sąd, wyrokiem z dnia 24 maja
2007 r. Sąd Rejonowy w P. oddalił powództwo D. P. przeciwko J. T. o zapłatę
kwoty 50.000 złotych z odsetkami ustawowymi od dnia 24 marca 2004 r. do dnia
zapłaty. Rozstrzygnięcie to zostało oparte na ustaleniu, że pozwany zakupił w dniu
31 grudnia 2003 r. od powoda ciągnik siodłowy „Man”, który z tego tytułu wystawił
fakturę z oznaczeniem, jako zapłaconej, ceny w kwocie 7.500 złotych. Pomimo
wydania pojazdu pozwany nie przerejestrował na siebie ciągnika. W czerwcu 2004
r. ciągnik siodłowy wraz z dowodem rejestracyjnym znalazł się powtórnie w
posiadaniu powoda. W dniu 7 grudnia 2005 r. pozwany złożył zawiadomienie o
popełnieniu przez powoda na jego szkodę przestępstwa przewłaszczenia
przedmiotowego ciągnika. Pozwany podpisał na żądanie powoda nieopatrzone
datą oświadczenie, z którego wynika, że pozwany w dniu 24 stycznia 2004 r.
pożyczył od powoda kwotę 50.000 złotych, którą to kwotę zobowiązał się zwrócić
do 24 marca 2004 r. Po tej dacie zastrzeżone zostały odsetki w wysokości 20%. Na
podstawie opinii biegłego Sąd Rejonowy ustalił wartość ciągnika siodłowego z
chwili jego sprzedaży pozwanemu na kwotę 34.000 złotych. Sąd pierwszej instancji
3
przyjął, że strony nie miały woli i nie zawarły umowy pożyczki a oświadczenie
pozwanego dotyczyło zapłaty reszty ceny za ciągnik i spełniało rolę „quasi weksla
gwarancyjnego”. Skoro zaznaczona w oświadczeniu umowa pożyczki miała
pozorny charakter, to zgodnie z art. 83 § 1 k.c. jest ona nieważna. Pomimo
ustalenia, że pozwany nie zapłacił powodowi kwoty 50.000 złotych, Sąd Rejonowy,
odwołując się do wynikającego z art. 321 k.p.c. związania podstawą żądania,
oddalił powództwo oparte na nieważnej umowie pożyczki.
Sąd Okręgowy w Ł. wyrokiem z dnia 23 listopada 2007 r. oddalił apelację,
jaką wniósł powód od wyroku Sądu pierwszej instancji. W ocenie tego Sądu strony
miały zamiar zaciągnięcia nowego zobowiązania w celu uchylenia wątpliwości
wynikających z częściowo ustnego charakteru umowy sprzedaży (co do
rzeczywistej ceny) i w miejsce umowy sprzedaży zawarły umowę pożyczki.
Oddalenie apelacji wiązało się natomiast z odmienną oceną zapłaty kwoty 50.000
złotych przez pozwanego. Sąd odwoławczy przyjął na podstawie zeznań świadków
[…], że pozwany spłacił swój dług. Fakt ten miały potwierdzać także inne dowody
wskazujące na pochodzenie pieniędzy przeznaczonych na spłatę długu.
Prawomocnym wyrokiem Sądu Rejonowego w P. z dnia 21 marca 2012 r. W.
T. został skazany na karę 6 miesięcy pozbawienia wolności z warunkowym
zawieszeniem wykonania kary za to, że w krótkich odstępach czasu i w wykonaniu
z góry powziętego zamiaru w dniach 28 grudnia 2005 r. i 7 marca 2007 r. w P.
złożył fałszywe zeznania mające służyć za dowód w postępowaniu
przygotowawczym, które to postępowanie prowadzone było co do zaistniałego faktu
zwrotu D. P. przez J. T. kwoty 50.000 złotych. Postępowanie karne, jakie toczyło
się przeciwko Z. N. w związku z postawionym podobnym zarzutem, zostało
wyrokiem Sądu Rejonowego w P. z dnia 18 marca 2010 r. umorzone na dwuletni
okres próby. W końcu wyrokiem z dnia 10 września 2012 r. Sąd Rejonowy w P.
uznał J. T. za winnego tego, że w dniach 22 lipca 2005 r., 1 sierpnia 2005 r., 8
grudnia 2005 r. i 19 października 2006 r. P., działając w krótkich odstępach czasu,
z góry powziętym zamiarem złożył zawiadomienie o popełnionym na jego szkodę
przestępstwie fałszywie oskarżając o jego popełnienie D. P. przez złożenie
nieprawdziwych zeznań mających służyć za dowód w postępowaniu
4
przygotowawczym i w postępowaniu karnym przed Sądem Rejonowym w P. co do
okoliczności nabycia i rozliczeń finansowych za samochód marki „Man” w
szczególności co do zwrotu D. P. kwoty 50.000 złotych za co został skazany na
karę jednego roku i sześciu miesięcy pozbawienia wolności z warunkowym
zawieszeniem wykonania kary na okres czterech lat.
W ocenie Sądu Okręgowego, jakkolwiek skarga o wznowienie została oparta
na ustawowej podstawie, to jednak brak było podstaw do uznania – jak to uczynił
Sąd Okręgowy w wyroku z dnia 23 listopada 2007 r., że strony w istocie miały
zamiar dokonania odnowienia zobowiązania wynikającego ze sprzedaży przez
pozwanego ciągnika siodłowego marki „Man”. Stanowisko stron w tym zakresie
było rozbieżne a zamiar odnowienia nie był dostatecznie uzewnętrzniony. Poza tym,
w treści oświadczenia pozwanego o pożyczce, strony nie odwoływały się do umowy
sprzedaży ciągnika. Zdaniem Sądu rozpoznającego skargę o wznowienie,
przemawia to za przychyleniem się do stanowiska Sądu Rejonowego, według
którego przedstawione przez powoda oświadczenie pozwanego o pożyczeniu
w dniu 24 stycznia 2004 r. od D. P. kwoty 50.000 złotych stanowi w istocie
dokument potwierdzający umowę pożyczki mającą charakter pozorny. Umowa ta
została zawarta dla ukrycia innej czynności prawnej dotyczącej pozostałej ceny
sprzedaży pojazdu (przy szacunku biegłego na 34.000 złotych) nieujętej w fakturze
z dnia 31 grudnia 2003 r. opiewającej na 7.320 złotych. Sąd Okręgowy
zaaprobował także stanowisko Sądu Rejonowego odnośnie do związania podstawą
prawną pozwu ze względu na treść art. 321 k.p.c. W tej sytuacji straciła na
znaczeniu okoliczność, że pozwany nie zapłacił powodowi kwoty 50.000 złotych. Z
tych względów Sąd Okręgowy oddalił skargę powoda o
wznowienie postępowania.
Powód wniósł skargę kasacyjną od wyroku Sądu Okręgowego. Zarzucił
w niej mające istotny wpływ na wynik sprawy naruszenie:
- art. 403 § 1 pkt 2 w związku z art. 412 § 2 k.p.c. przez przyjęcie za uzasadnioną
podstawę wznowienia przy jednoczesnym zajęciu stanowiska, co do braku jej
wpływu na treść merytoryczną rozstrzygnięcia,
5
- art. 11 k.p.c. przez jego niezastosowanie pomimo prawomocnego skazania
pozwanego za składanie fałszywych zeznań m. in. co do okoliczności nabycia
i rozliczeń finansowych za samochód marki „Man”.
Ponadto powód zarzucił naruszenie:
- art. 83 § 1 k.c. przez jego niewłaściwe zastosowanie polegające na przyjęciu
pozorności umowy pożyczki zawartej pomiędzy stronami,
- art. 720 § 1 k.c. przez jego niezastosowanie i bezzasadne przyjęcie, że pozwany
nie jest dłużnikiem powoda z tytułu zawartej umowy pożyczki,
- art. 6 k.c. przez bezzasadne przyjęcie, że pozwany wykazał pozorność umowy
pożyczki.
Na tych podstawach powód wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku
i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Przed przystąpieniem do oceny skargi kasacyjnej trzeba podkreślić, iż Sąd
Najwyższy, poza uwzględnieniem z urzędu nieważności postępowania, rozpoznaje
skargę kasacyjną w granicach jej podstaw (art. 398 13
§ 1 k.p.c.). Oznacza to,
że Sąd Najwyższy nie może uwzględniać naruszenia żadnych innych przepisów
niż wskazane przez skarżącego. Sąd Najwyższy nie jest bowiem uprawniony do
samodzielnego dokonywania konkretyzacji zarzutów lub też stawiania hipotez co do
tego, jakiego aktu prawnego (przepisu) dotyczy podstawa skargi. Nie może także
zastąpić skarżącego w wyborze podstawy kasacyjnej, jak również w przytoczeniu
przepisów, które mogłyby być naruszone przy wydawaniu zaskarżonego
orzeczenia. Sąd Najwyższy może zatem skargę kasacyjną rozpoznawać tylko
w ramach tej podstawy, na której ją oparto, odnosząc się jedynie do tych
przepisów, których naruszenie zarzucono w skardze (zob. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 22 lutego 2010 r., I UK 235/09, niepubl.).
6
Rozpoznanie skargi kasacyjnej w granicach wskazanych w niej podstaw
uzasadnia wniosek, iż nie doszło do naruszenia wymienionych przez powoda
przepisów postępowania i to w sposób wskazany w skardze kasacyjnej.
Odnośnie zarzucanego naruszenia art. 403 § 1 pkt 2 oraz art. 412 § 2 k.p.c.
wystarczy wskazać, że Sąd drugiej instancji uznał za uzasadnione do wznowienia
postępowania, oparte na treści art. 403 § 1 pkt 2 k.p.c., podstawy wskazane przez
powoda w samej skardze jak i w toku wznowionego postępowania, Wymieniony
w skardze kasacyjnej obok tego przepisu art. 412 § 2 k.p.c. określa jedynie jakie
rozstrzygnięcia mogą zapaść po rozpoznaniu sprawy na skutek wznowienia
postępowania. Ponieważ wyrok Sądu Okręgowego odpowiada jednemu
z wymienionych w art. 412 § 2 wariantów rozstrzygnięcia, jakie mogą być wydane
po ponownym rozpoznaniu sprawy w wyniku wznowienia postępowania, nie może
odnieść skutku podniesiony w skardze kasacyjnej zarzut naruszenia tego przepisu.
Inną natomiast rzeczą jest, podnoszone w uzasadnieniu tej samej podstawy
skargi kasacyjnej, a przypisywane Sądowi drugiej instancji, stanowisko odnośnie
braku wpływu przyjętych podstaw wznowienia postępowania na merytoryczną treść
rozstrzygnięcia. Zagadnienie to, uregulowane w art. 412 § 1 k.p.c., którego nie
wymienia się w skardze kasacyjnej, wiąże się z różnie ocenianymi
w piśmiennictwie naukowym oraz w orzecznictwie Sądu Najwyższego granicami
ponownego rozpoznania zakończonej sprawy uprzednio osądzonej. Chodzi
mianowicie o to, czy stosownie do treści art. 412 § 1 k.p.c. sąd, rozpoznając sprawę
na nowo w granicach, jakie zakreśla podstawa wznowienia postępowania,
rozpoznaje sprawę po raz kolejny w pełnym zakresie, tak jak to czyni sąd pierwszej
lub drugiej instancji, czy też zakres ponownego rozpoznania sprawy obejmuje
jedynie ustalenie istnienia powołanej podstawy wznowienia oraz jej wpływu na treść
poprzednio wydanego orzeczenia (zob. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 16 maja
2007 r., III CSK 56/07, niepubl.; z dnia 30 czerwca 2011 r., III CSK 311/10, niepubl.;
z dnia 19 stycznia 2012 r., I PK 82/11, OSNP 2012/23-24/288; z dnia
14 października 2011 r., III CSK 273/10, niepubl. oraz postanowienie z dnia
25 lutego 2009 r., II CSK 501/08, niepubl.). Odniesienie się do tej kwestii jest
jednak niemożliwe ze względu na ograniczony do podstaw zakres rozpoznania
7
skargi kasacyjnej przez Sąd Najwyższy (art. 39813
§ 1 k.p.c.). Z tej samej przyczyny
pozostaje poza kontrolą kasacyjną Sądu Najwyższego przyjęte przez Sąd drugiej
instancji związania podstawą prawną pozwu, które miało znajdować oparcie w
treści art. 321 k.p.c.
Nie ma podstaw do uwzględnienia zarzutu naruszenia art. 11 k.p.c. przez
Sąd drugiej instancji. Wynikające z art. 11 k.p.c. związanie sądu w postępowaniu
cywilnym dotyczy znamion przestępstwa, a także okoliczności jego popełnienia,
dotyczących czasu, miejsca, poczytalności sprawcy itp. ale, co wymaga
podkreślenia, ustalonych w sentencji wydanego w postępowaniu karnym
prawomocnego wyroku. Z treści wyroków karnych wydanych przeciwko J. T., W. T.
oraz Z. N. wynika wprost, iż dotyczyły one popełnienia przestępstwa polegającego
na składaniu fałszywych zeznań co istotnej okoliczności, która doprowadziła do
oddalenia powództwa w zakończonym wcześniej postępowaniu a mianowicie
zaistnienia faktu zwrotu D. P. przez J. T. kwoty 50.000 złotych. W odniesieniu do
W. T. oraz Z. N. były to jedyne zarzuty stawiane w postępowaniu karnym a brak
zapłaty uwzględnił Sąd drugiej instancji przy wyrokowaniu uznając jedynie, że z
innych przyczyn okoliczność ta nie ma znaczenia dla rozstrzygnięcia.
Jak wynika z sentencji wyroku karnego wydanego przeciwko J. T. przez Sąd
Rejonowy w P., prawomocne skazanie obejmowało złożenie nieprawdziwych
zeznań nie tylko co do zwrotu D. P. kwoty 50.000 złotych ale także co do
okoliczności nabycia i rozliczeń za samochód marki „Man”. Wobec tego trzeba
zważyć, że przyjętym w art. 11 k.p.c. związaniem objęte są ustalenia zawarte w
sentencji prawomocnego wyroku skazującego. Tymczasem w prawomocnym
wyroku karnym skazującym J. T. brak jest bliższego przytoczenia nieprawdziwej
wersji jaką podtrzymywał skazany J. T. w postępowaniu przygotowawczym oraz w
postępowaniu karnym toczącym się przed Sądem Rejonowym w P. przeciwko D. P.
z zawiadomienia J. T., zwłaszcza, że w tych postępowaniach J. T. składał zeznania
kilkakrotnie i podawał w nich różne wersje rozliczeń z D. P.
Wymieniony w skardze kasacyjnej w ramach naruszenia prawa materialnego
art. 6 k.c. rozstrzyga o ciężarze dowodu w sensie materialnoprawnym i wskazuje,
kogo obciążają skutki niewypełnienia obowiązku udowodnienia istnienia prawa. Do
8
jego naruszenia dochodzi wtedy, gdy sąd orzekający przypisuje obowiązek
dowodowy innej stronie, niż ta, która z określonego faktu wywodzi skutki prawne.
Tymczasem zarzut naruszenia art. 6 k.c. podniesiony opisowo w skardze
kasacyjnej polega na bezzasadnym w ocenie skarżącego uznaniu, że określone
okoliczności dotyczące pozorności umowy zostały udowodnione przez stronę
obciążoną ich wykazaniem. W takim przypadku może chodzić jedynie o naruszenie
przepisów prawa procesowego dotyczącego oceny materiału dowodowego
i czynienia ustaleń faktycznych. Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia
8 listopada 2005 r. (sygn. akt I CK 178/05, niepubl.) okoliczność, czy określony
podmiot wywiązał się ze swojego obowiązku udowodnienia faktów, z których
wywodzi skutki prawne, nie należy już do materii objętej dyspozycją art. 6 k.c.,
a stanowi aspekt mieszczący się już w domenie przepisów procesowych.
Nie zasługują na uwzględnienie pozostałe zarzuty skargi kasacyjnej
dotyczące naruszenia prawa materialnego, polegające na zastosowaniu art. 83 § 1
k.c. jak też niezastosowaniu art. 720 § 2 k.c. Przede wszystkim zarzuty te zostały
błędnie skonstruowane skoro naruszenie tych przepisów miało polegać
odpowiednio na przyjęciu, „pozorności umowy pożyczki zawartej pomiędzy
stronami, w sytuacji, gdy do tej czynności prawnej faktycznie nie doszło, co zostało
potwierdzone na piśmie po myśli art. 720 § 2 k.c.” oraz na „bezzasadnym przyjęciu,
że pozwany nie jest dłużnikiem powoda z tytułu zawartej w dniu 24 stycznia 2004 r.
umowy pożyczki”. W istocie zarzuty te zostały oparte na zakwestionowaniu przez
skarżącego ustaleń faktycznych co wobec treści art. 3983
§ 3 k.p.c. jest
niedopuszczalne w postępowaniu kasacyjnym. Zgodnie zaś z przyjmowanym
w judykaturze Sądu Najwyższego stanowiskiem, nie może być uwzględniony
zarzut skargi kasacyjnej, który ma na celu polemikę z ustaleniami faktycznymi sądu
drugiej instancji, chociażby pod pozorem błędnej wykładni lub niewłaściwego
zastosowania określonych przepisów prawa nie może być uwzględniony (por. np.
wyroki Sądu Najwyższego z dnia 27 stycznia 2012 r., II UK 108/11, niepubl.; z dnia
8 marca 2013 r., III CSK 190/12, niepubl.; z dnia 6 lutego 2014 r., I CSK 252/13,
niepubl.).
9
Ponadto, odwołując się także do utrwalonego w doktrynie i orzecznictwie
stanowiska, należało uwzględnić, iż pozorność czynności prawnej jest
okolicznością faktyczną i jako taka podlega ustaleniu przez sądy merytoryczne.
Oznacza to, że w ramach podstawy kasacyjnej przewidzianej w art. 3893
§ 1 pkt 1
k.p.c. ustalenie to nie podlega kontroli kasacyjnej (por. wyroki Sądu Najwyższego
z dnia 23 stycznia 1997 r., I CKN 51/96, OSNC 1997/6-7/79; z dnia 8 grudnia
2000 r., I CKN 1233/00, niepubl.; z dnia 9 listopada 2007 r., V CSK 278/06,
niepubl. i z dnia 26 stycznia 2011 r., I UK 281/10, niepubl.; z dnia 8 września
2011 r. (sygn. akt III CSK 349/10, niepubl.; z dnia 24 kwietnia 2013 r., IV CSK
571/12, niepubl.).
Z tych wszystkich względów, Sąd Najwyższy na podstawie art. 398 14
k.p.c.
oddalił skargę kasacyjną powoda. Sad Najwyższy uznał, że w sprawie wystąpiły
szczególne okoliczności związane z podstawą żądania wznowienia postępowania,
które usprawiedliwiają odstąpienie na podstawie art. 102 w zw. z art. 391 § 1, 39821
k.p.c. od obciążania powoda kosztami postępowania kasacyjnego.