Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 311/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 30 czerwca 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Krzysztof Strzelczyk (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Dariusz Dończyk
SSN Marta Romańska
w sprawie ze skargi Zbigniewa K.
o wznowienie postępowania,
w sprawie z powództwa Ewy i Ryszarda D.
przeciwko Zbigniewowi K.
o zapłatę,
zakończonego wyrokiem Sądu Apelacyjnego
z dnia 9 sierpnia 2009 r., po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie
Cywilnej
w dniu 30 czerwca 2011 r.,
skargi kasacyjnej pozwanego Zbigniewa K.
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 5 maja 2010 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę do ponownego
rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu pozostawiając temu Sądowi
rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 21 stycznia 2010 r. w wyniku ponownego
rozpoznania skargi pozwanego Zbigniewa K. o wznowienie postępowań, w których
zostały wydane prawomocne nakazy zapłaty dnia 11 września 2004 r. w sprawie
sygn. akt I Nc 124/03, dnia 23 września 2003 r. w sprawie sygn. akt I Nc 125/03
oraz dnia 24 listopada 2003 r. w sprawie sygn. akt I Nc 159/03, przeciwko
pozwanemu oraz Przedsiębiorstwu Produkcyjno-Handlowo-Usługowemu N. Sp. z
o.o. (dalej: „N. Sp. z o.o.”), uchylił wymienione nakazy w stosunku do pozwanego i
zasądził od niego na rzecz powodów Ewy i Ryszarda D. solidarnie kwotę 250.000
złotych z odsetkami ustawowymi, ograniczając odpowiedzialność pozwanego do
kwoty 350.000 złotych i ustalając, że pozwany odpowiada solidarnie ze spółką
Nova sp. z o.o. stosownie do wymienionych nakazów zapłaty.
Wyrokiem z dnia 5 maja 2010 r. Sąd Apelacyjny oddalił apelację pozwanego
od wyroku sądu pierwszej instancji.
Za podstawę rozstrzygnięcia Sąd Apelacyjny przyjął ustalenia, poczynione
przez Sąd Okręgowy, który ponownie rozpoznawał skargi o wznowienie
postępowań wobec uchylenia wydanego po raz pierwszy przez ten sąd wyroku z
dnia 9 kwietnia 2009 r., którym skargi pozwanego o wznowienie postępowań
zostały oddalone.
Według tych ustaleń, dnia 1 sierpnia 2002 r. powodowie zawarli z N. Sp. z
o.o. umowę o odpłatne dostarczanie węgla, która spisana została na pięciu
stronach. Na ostatniej stronie, oprócz powodów, podpisy złożyli Damian W. jako
prezes zarządu N. Sp. z o.o. oraz Zbigniew K. jako prokurent N. Sp. z o.o. Na
każdej stronie w lewym dolnym rogu znajdowały się parafy powodów, zaś w
prawym dolnym rogu – parafa Damiana W. Ostatnia strona umowy została
wydrukowana na innym papierze i z użyciem innego urządzenia drukującego niż
pozostałe strony. Środki kryjące, za pomocą których nakreślono parafy na każdej
ze stron umowy, nie wykazują różnic. W § 4 umowy przewidziano m.in.
zabezpieczenie należności sprzedawcy w postaci złożonego przez kupujących
weksla własnego in blanco wraz z deklaracją wekslową. W wykonaniu tego
postanowienia wystawione zostały weksle in blanco podpisane przez Damiana W.,
3
zaciągającego zobowiązanie w imieniu N. Sp. z o.o., oraz przez Zbigniewa K., przy
którego podpisie brakuje słowa „poręczam” lub innego równoznacznego zwrotu. W
dniu 1 sierpnia 2002 r. została również sporządzona deklaracja wekslowa, która
została dołączona do powyższej umowy. Według treści tej deklaracji Damian W.,
działając w imieniu N. Sp. z o.o., złożył do dyspozycji powodów weksle in blanco do
kwoty 350.000 zł, zaś Zbigniew K. poręczył za te weksle. Podpis Zbigniewa K.
złożony na tej deklaracji jest autentyczny. W związku z niewykonywaniem
zobowiązań przez N. Sp. z o.o. powodowie uzupełnili trzy weksle na kwoty
odpowiednio 100.000 zł, 100.000 zł oraz 50.000 zł. Na podstawie tych weksli Sąd
Okręgowy wydał wyżej wymienione nakazy zapłaty, w których zobowiązał N. Sp. z
o.o. oraz Zbigniewa K. solidarnie do zapłaty na rzecz powodów wskazanych kwot
wraz z bliżej określonymi odsetkami ustawowymi oraz do zapłaty kosztów
postępowania. Wyrokiem z dnia 21 września 2006 r., sygn. akt I C 451/05, Sąd
Okręgowy oddalił powództwo Zbigniewa K. przeciwko powodom o pozbawienie
wykonalności powyższych nakazów zapłaty. Apelacja Zbigniewa K. od tego wyroku
została oddalona wyrokiem Sądu Apelacyjnego z dnia 4 kwietnia 2007 r., sygn. I
ACa 1936/06.
Opierając się na powyższych ustaleniach, Sąd Apelacyjny podzielił wniosek
Sądu Okręgowego, że skoro pozwany Zbigniew K. nie złożył podpisu na
wspomnianych wekslach jako poręczyciel stosownie do wymogów art. 31 ustawy z
dnia 26 kwietnia 1936 r. – Prawo wekslowe (Dz. U. Nr 37, poz. 228 ze zm.; dalej –
„pr. weksl.”), to nie ponosi odpowiedzialności z tytułu poręczenia wekslowego.
Jednakże w ocenie Sądów obu instancji, wskazana wyżej deklaracja wekslowa
zawiera wszystkie niezbędne cechy, które pozwalają na przyjęcie, iż pozwany
udzielił ważnego poręczenia cywilnego za dług przyszły, przewidzianego w art. 878
§ 1 k.c. Z deklaracji tej wynika bowiem, że pozwany złożył pisemne oświadczenie o
poręczeniu za zobowiązania N. Sp. z o.o., wynikające z umowy z dnia 1 sierpnia
2002 r., maksymalnie do kwoty 350.000 zł. Oświadczenia tego nie deprecjonuje zaś
to, że pod treścią tej deklaracji widnieje podpis pozwanego jako prokurenta N. Sp.
z o.o., bowiem ani art. 876 § 2 k.c., ani art. 78 § 1 k.c. nie przewiduje wymogu
oddzielnego – w istocie dwukrotnego - złożenia podpisu pod dokumentem przez
osobę działającą równocześnie w imieniu swoim i w imieniu danej osoby prawnej.
4
Sądy obu instancji uznały, że brak jest podstaw do przyjęcia bezskuteczności
wskazanego poręczenia na podstawie art. 36 § 2 zd. drugie w zw. z art. 37 § 1 i § 2
k.r.o. w brzmieniu obowiązującym przed dniem 20 stycznia 2005 r. Ciężar dowodu
odnośnie okoliczności, które mogłyby świadczyć o tym, że udzielone przez
pozwanego poręczenie przekraczało zakres zwykłego zarządu majątkiem
wspólnym jego i małżonka spoczywał bowiem na pozwanym. Istnienia takich
okoliczności pozwany jednak nie wykazał. Ponadto Sądy obu instancji uznały,
że skoro o zakresie zobowiązania poręczyciela rozstrzyga każdoczesny zakres
zobowiązania dłużnika oraz że zakres i wymagalność długu N. Sp. z o.o., za który
poręczył pozwany, wynika z treści weksli uzupełnionych przez powodów, to
zasadnym było zasądzenie od pozwanego na rzecz powodów solidarnie kwoty
250.000 zł. Podkreślenia wymaga bowiem to, że ani w rozpoznawanej sprawie, ani
w sprawach o sygn. akt I Nc 124/03, I Nc 125/03, I Nc 159/03 i I C 451/05 pozwany
nie wykazał, aby kwoty, na które powodowie uzupełnili weksle, nie odpowiadały
rzeczywistym zobowiązaniom N. Sp. z o.o. wynikającym z umowy z dnia 1 sierpnia
2002 r. Zdaniem Sądów obu instancji, w okolicznościach rozpoznawanej sprawy
brak było podstaw do przyjęcia daty wymagalności zobowiązania innej niż
ujawniona na wekslach. Biorąc natomiast pod uwagę to, że poręczenie pozwanego
dotyczyło długu przyszłego do wysokości 350.000 zł, należało stosownie do tego
ograniczyć jego odpowiedzialność. Z kolei na podstawie art. 881 k.c. należało
przyjąć, iż pozwany odpowiada solidarnie z N.Sp. z o.o. stosownie do wyżej
wymienionych nakazów zapłaty.
Odnosząc się do zarzutów zawartych w apelacji pozwanego, Sąd Apelacyjny
uznał, że Sąd Okręgowy nie naruszył art. 321 § 1 k.p.c., bowiem w sprawach o
sygn. akt I Nc 123/03, I Nc 124/03 oraz I Nc 159/03 powodowie wnosili o wydanie
bliżej określonych nakazów zapłaty, a w razie skierowania sprawy do postępowania
procesowego – o zasądzenie wyrokiem odpowiednich kwot, zaś do pozwów
dołączyli zarówno weksle, jak i deklaracje wekslowe. Stąd, w ocenie Sądu
Apelacyjnego, wynika, że podstawą faktyczną żądań pozwów objęte zostały
deklaracje wekslowe podpisane przez pozwanego jako poręczyciela. Nadto Sąd
podkreślił, że w treści odrzuconych zarzutów od nakazów zapłaty, wniesionych
przez pozwanego w sprawach o sygn. akt I Nc 123/03 oraz I Nc 124/03, nie został
5
podniesiony zarzut niedostarczenia N. Sp. z o.o. przez powodów węgla
odpowiadającego wartością kwotom, na które uzupełnione zostały weksle. Sąd
wskazał również, że przeniesienie sporu z płaszczyzny stosunku wekslowego na
płaszczyznę stosunku cywilnoprawnego nie stanowi zmiany powództwa, zaś
przyjęcie innej podstawy prawnej rozstrzygnięcia niż wskazana przez strony nie
stanowi wyjścia poza granice żądania.
W dalszej kolejności Sąd Apelacyjny przyjął, że Sąd Okręgowy nie dopuścił
się naruszenia art. 233 § 1 k.p.c., bowiem uwzględnił wszystkie przeprowadzone w
sprawie dowody, natomiast pozwany w apelacji dokonywał wybiórczej ich oceny,
podnosząc zarzuty uzupełnienia weksla niezgodnie z deklaracją wekslową oraz
nieistnienia zobowiązania wynikającego ze wspomnianej umowy z dnia 1 sierpnia
2002 r. w związku z jej sfałszowaniem. Przy tym Sąd Apelacyjny podkreślił, że ani
w niniejszym postępowaniu, ani w postępowaniu o sygn. akt I C 451/05, ani nawet
w postępowaniu, którego dotyczy skarga o wznowienie, pozwany nie podnosił
zarzutów dotyczących wysokości roszczeń przysługujących powodom. Z tego
względu za trafną uznał ocenę Sądu Okręgowego, że wysokość tych roszczeń
wynikająca z weksli nie była kwestionowana przez pozwanego i określa dług, za
który pozwany poręczył.
Ponadto Sąd Apelacyjny uznał, że skoro pozwany nie kwestionował
wysokości długu, to powodowie nie musieli jej wykazywać, a Sąd Okręgowy nie
naruszył art. 6 k.c., bowiem nie przerzucił na pozwanego ciężaru dowodu w tym
zakresie. Za chybiony uznany został również podniesiony przez pozwanego zarzut
naruszenia art. 10 pr. weksl., w którego uzasadnieniu odwołano się jedynie do
uznanych wcześniej za niezasadne zarzutów a poza tym nadto podstawą
rozstrzygnięcia nie był wekslowy, lecz cywilnoprawny stosunek poręczenia.
W ocenie Sąd Apelacyjnego, nie zasługiwały na uwzględnienie wnioski
dowodowe pozwanego zgłoszone w postępowaniu apelacyjnym, jako spóźnione i
dotyczące kwestii objętych wcześniejszym postępowanie dowodowym. Nie można
bowiem przyjąć, że dopiero uzasadnienie wyroku Sądu Okręgowego spowodowało
konieczność ich powołania, skoro ponowne postępowanie toczyło się zgodnie ze
wskazaniami sądu drugiej instancji, z którymi należało się liczyć.
6
Od wyroku Sądu Apelacyjnego skargę kasacyjną wniósł pozwany,
zaskarżając go w całości. W ramach podstawy przewidzianej w art. 3983
§ 1 pkt 2
k.p.c. zarzucił mające wpływ na wynik postępowania:
- naruszenie art. 3 i 232 k.p.c. w zw. z art. 6 k.c. polegające na przyjęciu,
że powodowie nie byli obowiązani do wskazywania faktów i dowodów celem
wykazania przesłanek odpowiedzialności pozwanego jako rzekomego
poręczyciela cywilnego;
- naruszenie art. 378 § 1 k.p.c. oraz art. 328 § 2 w zw. z art. 391 § 1 k.p.c.
polegające na nierozpatrzeniu zarzutów pozwanego odnoszących się do
nieistnienia zobowiązania, za które pozwany rzekomo poręczył,
niewykazania jego wymagalności i wysokości oraz jego przedawnienia, jak
również nieważności rzekomego poręczenia jako czynności przekraczającej
zakres zwykłego zarządu majątkiem wspólnym dokonanej bez zgody
małżonka pozwanego;
- naruszenie art. 321 § 1 w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. polegające na
wyrokowaniu co do przedmiotu nieobjętego żądaniem powodów, którzy
dochodzili zasądzenia na podstawie weksla i nie wskazali jakichkolwiek
okoliczności faktycznych i dowodów uzasadniających odpowiedzialność
pozwanego na podstawie rzekomego poręczenia cywilnego;
- naruszenia art. 386 § 6 k.p.c. polegające na wyrokowaniu bez uwzględnienia
uprzedniej oceny prawnej odnośnie do przerobienia umowy z dnia 1 sierpnia
2002 r.;
- naruszenia art. 381 k.p.c. polegające na nieuwzględnieniu zgłoszonego
przez pozwanego w postępowaniu apelacyjnym wniosku o dopuszczenie
dowodu z uzupełniającej opinii biegłego na okoliczność przerobienia
wspomnianej umowy oraz deklaracji wekslowej;
- naruszeniu art. 372 i art. 98 § 1 k.p.c. polegające na przyjęciu, że wniesienie
przez powodów odpowiedzi na apelację po upływie przepisanego terminu
uzasadniało zasądzenie na ich rzecz kosztów postępowania apelacyjnego.
W ramach podstawy przewidzianej w art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c. pozwany
zarzucił:
7
- naruszenie art. 6 k.c. polegające na przyjęciu, że na pozwanym spoczywa
ciężar dowodu w zakresie do faktów prawotwórczych, z których miałaby
wynikać jego rzekoma odpowiedzialność cywilnoprawna;
- naruszenie art. 37 § 1 w zw. z art. 36 § 2 k.r.o. w brzmieniu przed dniem
20 stycznia 2005 r. polegające na nieuwzględnieniu zarzutu nieważności
rzekomego poręczenia cywilnego wobec braku wymaganej zgody małżonka
pozwanego;
- naruszenie art. 554 w zw. z art. 883 § 1 k.c. polegające na nieuwzględnieniu
zarzutu przedawnienia wierzytelności powodów względem NOVA Sp. z o.o.,
zabezpieczonej rzekomym poręczeniem cywilnym pozwanego.
W konkluzji pozwany wnosił o uchylenie w całości wyroku Sądu
Apelacyjnego i przekazanie sprawy temu Sądowi do ponownego rozpoznania,
ewentualnie także o uchylenie stosownej części wyroku Sądu Okręgowego i
przekazanie sprawy temu Sądowi do ponownego rozpoznania, oraz o zasądzenie
kosztów postępowania kasacyjnego.
Odpowiedź na skargę kasacyjną wniesiona przez powodów została
zwrócona na podstawie art. 132 § 1 k.p.c.
Prokurator Generalny wyraził pogląd, że skarga kasacyjna powinna zostać
uwzględniona.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
I. 1. Zważywszy na związanie Sądu Najwyższego granicami postaw skargi
kasacyjnej, za wyjątkiem nieważności postępowania branej pod rozwagę z urzędu
w granicach zaskarżenia (art. 39813
§ 1 k.p.c.) a także w związku z przebiegiem
dotychczasowego postępowania wywołanego skargą o wznowienie, niezbędne jest
odniesienie się do charakteru prawnego skargi o wznowienie postępowania różnie
ocenianego zarówno w doktrynie, jak i judykaturze Sądu Najwyższego.
Obok wypowiedzi, że wznowienie postępowania nie oznacza powrotu do sytuacji
procesowej istniejącej przed wydaniem orzeczenia zaskarżonego skargą
o wznowienie, a skarga taka – podobnie jak pozew w procesie lub wniosek
w postępowaniu nieprocesowym – rozpoczyna nowe postępowanie sądowe, które
nie stanowi kontynuacji postępowania uprzednio zakończonego prawomocnym
orzeczeniem (por. postanowienia Sądu Najwyższego: z dnia 23 kwietnia 1992 r.,
8
II CRN 1/92, niepubl.; z dnia 7 kwietnia 1994 r., III CZP 41/94, Przegląd Sądowy
1998, nr 2, s. 100 i nast.; z dnia 26 listopada 2009 r., III CZ 50/09, OSNC 2010,
nr 7-8, poz. 112) już w okresie obowiązywania Kodeksu postępowania cywilnego
z 1930 r. (por. orzeczenia Sądu Najwyższego: z dnia 8 listopada 1935 r., C.II.
1284/35, Zb. Urz. 1936 r., poz. 208; z dnia 12 kwietnia 1937 r., C.III. 3278/36, Zb.
Urz. 1938 r., poz. 252; z dnia 19 stycznia 1937 r., C.II. 1803/37, Przegląd Sądowy
1938, nr 3, poz. 450), jak i obecnie (por. postanowienia Sądu Najwyższego: z dnia
2 grudnia 1965 r., II CZ 100/65, OSNCP 1966, nr 5, poz. 87; postanowienie z dnia
8 maja 1981 r., I PZ 17/81, nie publ.; z dnia 26 stycznia 2000 r., III CZ 173/99,
OSNC 2000, nr 7-8, poz. 144; z dnia 5 grudnia 2001 r., I CZ 163/01, OSNC 2002,
nr 9, poz. 115; z dnia 13 sierpnia 2002 r., I PZ 62/02, OSNP 2004, nr 11, poz. 195)
przyjmuje się, że na skutek wznowienia postępowania sprawa wraca do stanu
sprzed uprawomocnienia się orzeczenia zaskarżonego skargą. Na poparcie tego
stanowiska wskazuje się, że skarga o wznowienie postępowania stanowi rodzaj
środka zaskarżenia, co wynika z treści art. 405, 409, 412 § 2 i art. 414 k.p.c.
operujących pojęciem „zaskarżonego wyroku”. Ponadto rozpoznawanie skargi
następuje w granicach jej podstaw ( art. 412 § 1 k.p.c.) a sposoby rozstrzygnięcia,
określone w art. 412 § 2 k.p.c. są charakterystyczne dla rozpoznania środka
zaskarżenia. Na tej podstawie przyjmuje się, że postępowanie wywołane
wniesieniem skargi o wznowienie stanowi dalszy ciąg postępowania wywołanego
wytoczeniem powództwa. Ewentualne jego wznowienie prowadzi do ponownego
rozpoznania sprawy, począwszy od momentu zaistnienia wady stanowiącej
podstawę wznowienia. Jeżeli skarga o wznowienie zaskarża wyrok sądu drugiej
instancji, wznowienie postępowania oznacza powrót do tej fazy postępowania.
2. Biorąc pod uwagę te stanowiska uprawnione jest zakwalifikowanie skargi
o wznowienie postępowania jako swoistego rodzaju środka prawnego
zawierającego zarówno elementy środka zaskarżenia, jak i powództwa
(por. uzasadnienie uchwały składy siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia
5 czerwca 2008 r., III CZP 142/07, OSNC 2008, nr 11, poz. 122).
Według szczególnej (por. art. 406 in fine k.p.c.) regulacji zawartej w art. 410 § 1
k.p.c. niedopuszczalna skarga o wznowienie postępowania podlega odrzuceniu,
podobnie jak wniesiona po upływie przepisanego terminu lub nieoparta
9
na ustawowej podstawie. Jednakże nie oznacza to, że skarga o wznowienie
postępowania, która okazuje się niedopuszczalna i winna być odrzucona,
może zostać potraktowana tak jak pozew, wniesiony o to samo roszczenie między
tymi samymi stronami w sprawie prawomocnie już osądzonej, skutkujący
nieważnością postępowania (art. 379 pkt 3 k.p.c.) i ulegający odrzuceniu w oparciu
o art. 39819
k.p.c., stosowany odpowiednio w postępowaniu ze skargi o wznowienie
postępowania (art. 406 in principio k.p.c.). Odrzuceniu z tych względów podlegać
może bowiem jedynie pozew wszczynający postępowanie, dotknięte wadą
uzasadniającą skargę o jego wznowienie.
3. Poczynione dotychczas rozważania zmierzają do wykazania,
że uzasadnione jest zaniechanie dokonania przez sąd kasacyjny z urzędu oceny
dopuszczalności wniesienia skargi o wznowienie postępowania w sprawach,
w których wydane zostały postanowienia o odrzuceniu zarzutów od nakazu zapłaty
(zob. akta spraw I Nc 123/03 oraz I Nc 124/03 a także 399 § 1 i 2 k.p.c. jak również
postanowienia Sądu Najwyższego: z dnia 6 maja 2003 r., I CO 7/03, OSNC 2004,
nr 1 poz. 14; z dnia 16 września 2003 r., IV CO 16/03, nie publ.; z dnia 24 lutego
2004 r., III CO 21/03, nie publ.; z dnia 21 listopada 2003 r., V CO 29/03, nie publ.;
z dnia 21 sierpnia 2003 r., III CO 9/03, OSNC 2004, nr 4, poz. 68;
z dnia 8 października 2003 r., III CO 15/03, nie publ.; z dnia 28 listopada 2003 r.,
IV CO 14/03, nie publ.; z dnia 14 listopada 2008 r., I CZ 89/08, nie publ.).
Ponadto wskazać należy na określenie w komparycji zaskarżonego wyroku – jako
przedmiotu rozpoznania – skargi o wznowienie postępowania w sprawie
z powództwa Ewy i Ryszarda D. przeciwko Zbigniewowi K., zakończonego
wyrokiem Sądu Apelacyjnego z dnia 9 sierpnia 2009 r. sygn. akt I ACa 632/09. Z
ustaleń Sądu drugiej instancji wynika zaś, że wyrok ten jest uchylającym wyrok
Sądu pierwszej instancji i przekazującym sprawę do ponownego rozpoznania.
II. 1. Podstawy wznowienia postępowanie określone są ściśle w art. 401 –
404 k.p.c. Według art. 412 § 1 k.p.c. w wyniku skargi o wznowienie postępowania
sąd rozpoznaje sprawę na nowo w granicach, jakie zakreśla podstawa
wznowienia. Oznacza to, że nie rozpoznaje sprawy po raz kolejny w pełnym
zakresie, tak jak czyni to sąd pierwszej czy drugiej instancji, którego dotyczy wada
powołana jako podstawa wznowienia. Ponadto sąd związany jest podstawą
10
wznowienia podaną w skardze. Zatem skarżący, opierający skargę na konkretnej
podstawie wznowienia, ukierunkowuje czynności sądu na ustalenie, czy podana
w skardze postawa wznowienia zaistniała oraz – w przypadkach przewidzianych
w art. 403 i 404 k.p.c. – czy miała istotny wpływ na treść wyroku zaskarżonego
skargą (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 13 maja 2009 r., III UK 5/09, OSNP
2011, nr 1-2, poz. 17; z dnia 16 maja 2007 r., III CSK 56/07, nie publ.).
2. Z ustaleń przyjętych za podstawę zaskarżonego wyroku wynika,
że podstawą skargi o wznowienie wniesionej przez pozwanego było oparcie wyżej
wymienionych nakazów zapłaty na deklaracji wekslowej, której treść miała zostać
przerobiona i na której podpis pozwanego miał zostać podrobiony oraz
na przerobionej umowie sprzedaży. W związku z tym pozwany powołał się
również na wykrycie okoliczności faktycznych i środków dowodowych, które mogły
mieć wpływ na wynik zakończonych spraw, a z których poprzednio nie mógł
skorzystać. W ten sposób na podstawie art. 403 § 1 pkt 1 i § 2 k.p.c. wytyczone
zostały granice rozpoznania sprawy na nowo. Skoro wspomniane nakazy zapłaty
oparte zostały na wekslach, zarówno przerobienie lub podrobienie deklaracji
wekslowej, jak też przerobienie umowy mogłoby mieć znaczenie jedynie
w kontekście ewentualnych zarzutów uzupełnienia weksli niezgodnie
z porozumieniem wekslowym. Sąd drugiej instancji, rozpoznając po raz pierwszy
apelację wnoszącego skargę, przyjął brak odpowiedzialności z tytułu poręczenia
wekslowego uchylił powyższe nakazy zapłaty w stosunku do pozwanego, bowiem,
przyjął w ślad za sądem pierwszej instancji, że pozwany nie jest zobowiązany jako
poręczyciel wekslowy z uwagi na brak przy jego podpisie złożonym na wekslu
wyrażenia „poręczam” lub innego równoważnego, stosownie do art. 31 pr. weksl.
3. Skoro jednak w wyniku ponownego rozpoznania skargi pozwanego
o wznowienie postępowania uchylone zostały nakazy zapłaty w stosunku do
niego i na podstawie art. 878 § 1 k.c. zasądzono od niego kwoty odpowiadające
wysokością sumom wekslowym, jednakże z korzystnym ograniczeniem
odpowiedzialności do sumy poręczenia wynoszącej 350.000 złotych,
a rozstrzygnięcie takie nie zostało zaskarżone przez powodów, to zgodnie z art.
384 k.p.c. ograniczenie to powinno zostać utrzymane, bez względu na końcowy
wynik postępowania. Rozstrzygnięcie takie, wbrew twierdzeniom zawartym
11
w skardze kasacyjnej, nie stanowi naruszenia art. 321 § 1 k.p.c. w związku
z art. 391 § 1 k.p.c. Zważyć bowiem trzeba, że dochodząc należności na
podstawie weksli, powodowie dołączyli do pozwów, oprócz weksli, również
deklarację wekslową, obejmującą oświadczenie pozwanego dotyczące
poręczenia wykonania zobowiązań wynikających z umowy z dnia 1 sierpnia 2002
r. Jednocześnie na wypadek niemożności wydania nakazów zapłaty, wnieśli
o zasądzenie kwot odpowiadających wysokością sumom wekslowym. To zaś –
według trafnej oceny Sądu drugiej instancji – pozwala uznać, że podstawę
faktyczną żądań objętych pozwami stanowiło także oświadczenie pozwanego
o poręczeniu zawarte w deklaracji wekslowej. Przyjęcie, że podstawa faktyczna
żądań pozwów odnosi się jedynie do zobowiązań z weksli uzupełnionych przez
powodów, byłoby uprawnione jedynie wówczas, gdyby do pozwu nie została
dołączona deklaracja wekslowa (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia
26 stycznia 2001 r., II CKN 25/00, OSNC 2001, nr 7-8, poz. 117 i z dnia
5.08.2005 r. II CK 14/05 nie publ.). W judykaturze Sądu Najwyższego jednolicie
uznaje się zaś możliwość przyjęcia w procesie wekslowym odpowiedzialności
pozwanego na podstawie stosunku cywilnoprawnego zabezpieczanego
wystawionym wekslem, na wypadek nieskuteczności zobowiązania wekslowego
(por. uchwała z dnia 24 kwietnia 1972 r., III PZP 17/70, OSNCP 1973, nr 5, poz.
72, oraz wyroki: z dnia 14 marca 1997 r., I CKN 48/97, OSNC 1997, nr 9, poz.
124; z dnia 14 listopada 2006 r., II CSK 205/06, OSNC 2007, nr 9, poz. 139; oraz
z dnia 7 maja 2009 r., IV CSK 549/08, nie publ.). Zgłoszenie w pozwie o wydanie
nakazu zapłaty na podstawie weksla żądania obejmującego także wierzytelność
zabezpieczoną wekslem wywołuje określone skutki w zakresie przerwania biegu
terminu przedawnienia roszczenia ze stosunku cywilnoprawnego, którego
wykonanie miał gwarantować weksel (zob. wymieniony wyrok Sądu Najwyższego
z dnia 26 stycznia 2001 r.).
III. 1. Zanegowanie odpowiedzialności wekslowej pozwanego i przyjęcie
jego odpowiedzialności w oparciu o stosunek cywilnoprawny, łączący go
z powodami i zakwalifikowany jako poręczenie przewidziane w art. 878 § 1 k.p.c.,
chociaż nie stanowiło wyjścia poza granice żądań w myśl art. 321 § 1 k.p.c.,
12
to jednak wyznaczało nowe obowiązki dowodowe i zmieniało rozkład ciężaru
dowodu.
2. Zgodnie z art. 32 pr. weksl., zobowiązanie poręczyciela jest ważne,
chociażby nawet zobowiązanie, za które poręcza, było nieważne z jakiejkolwiek
przyczyny z wyjątkiem wady formalnej. W doktrynie i judykaturze Sądu
Najwyższego jednolicie przyjmuje się, że norma ta wyraża zasadę jedynie
formalnej akcesoryjności zobowiązania poręczyciela wekslowego (awalisty)
względem zobowiązania wekslowego podmiotu, za którego wekslowo poręczono
(awalanta). Odpowiedzialność awalisty co do zasady nie jest bowiem uzależniona
od tego, czy istnieje ważne zobowiązanie wekslowe awalanta. Jedynie wówczas,
gdy zobowiązanie awalanta dotknięte jest nieważnością wskutek wady formalnej,
awalista nie ponosi odpowiedzialności (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 31
maja 1994 r., III CZP 75/94, OSNCP 1994, nr 12, poz. 238 oraz wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 12 grudnia 2008 r., II CSK 360/08 nie publ.).
Z kolei akcesoryjność zobowiązania poręczyciela, do którego mają zastosowanie
normy kodeksu cywilnego, wyraża się w tym, że istnienie zobowiązania
poręczyciela zależy od istnienia ważnego zobowiązania dłużnika głównego.
Jeśli zobowiązanie, do którego odnosi się poręczenie, okazuje się nieważne,
wówczas nie powstaje zobowiązanie poręczyciela, za wyjątkiem przewidzianym
w art. 877 k.c. (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 listopada 2008 r., I CSK
204/08, Biul. SN 2009, nr 3, s. 9). Nadto w myśl art. 879 § 1 k.c. zakres
odpowiedzialności poręczyciela jest wyznaczany zakresem odpowiedzialności
dłużnika głównego.
3. Z powyższych względów za błędny uznać należy wniosek Sądu
pierwszej instancji, zaakceptowany przez Sąd drugiej instancji, że zakres
i wymagalność długu N. Sp. z o.o., za który poręczył pozwany, wynika z treści
weksli uzupełnionych przez powodów. Wniosek taki mógłby być uprawniony
jedynie wówczas, gdyby poręczenie cywilne udzielone przez pozwanego odnosiło
się do zobowiązania wekslowego N. Sp. z.o.o. Jednakże w rozpoznawanej
sprawie brak jest podstaw do przyjęcia takiego wniosku, skoro według ustaleń
przyjętych za podstawę zaskarżonego wyroku pozwany w deklaracji wekslowej
złożył oświadczenie o poręczeniu za zobowiązania N. Sp. z o.o., wynikające
13
z umowy z dnia 1 sierpnia 2002 r., a nie za zobowiązania wekslowe
zabezpieczające jej wykonanie. Ponadto jeśli w ocenie Sądów obu instancji
skutkiem tego oświadczenia było udzielenie poręczenia cywilnego za dług
przyszły, przewidzianego w art. 878 § 1 k.c., to z istoty swej poręczenie takie nie
mogło odnosić się do zobowiązań wekslowych N. Sp. z o.o., które powstały już
z chwilą wystawienia weksli przez N. Sp. z o.o. i wręczenia ich powodom, nawet
jeśli wysokość wierzytelności wekslowych w nich inkorporowanych nie była ściśle
określona z tego względu, że weksle te były niezupełne w chwili ich wystawienia.
Podkreślić należy bowiem, że uzupełnienie weksla in blanco zgodnie z
porozumieniem wekslowym stanowi warunek powstania zobowiązania
wekslowego działający z mocą wsteczną, co oznacza, że odnosi swój skutek
prawny już od chwili wydania weksla in blanco remitentowi (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 5 lutego 1998 r., III CKN 342/97, OSNC 1998 Nr 9, poz. 141).
W rozpoznawanej sprawie zgodność uzupełnienia przez powodów weksli
wystawionych i wręczonych im przez N. Sp. z o.o. z porozumieniem wekslowym
łączącym powodów i N. Sp. z o.o. nie była zaś kwestionowana.
4. Jeśli zatem za podstawę odpowiedzialności pozwanego przyjęto
poręczenie przewidziane w art. 878 § 1 k.c., to ze względu na treść art. 876 § 1
i art. 878 § 1 w zw. z art. 6 k.c. należało uznać, że obowiązek udowodnienia
powstania zobowiązania, za które udzielono poręczenia oraz niewykonania tego
zobowiązania, jego wymagalności i wysokości spoczywał na powodach jako
wierzycielach żądających spełnienia świadczenia przez pozwanego jako
poręczyciela. Wykładnikiem zobowiązania poręczyciela „cywilnego” nie jest
zobowiązanie wekslowe dłużnika ani górna granica odpowiedzialności
poręczającego za dług przyszły zwłaszcza, że pozwany już przed Sądem
pierwszej instancji w piśmie z dnia 31 marca 2009 r., a następnie w apelacji z dnia
25 lutego 2010 r. podnosił zarzut nieistnienia zobowiązania wynikającego
z umowy z dnia 1 sierpnia 2002 r. Co prawda w uzasadnieniu tego zarzutu
powoływał się jedynie na przerobienie dokumentu obejmującego tą umowę,
co jednak oznaczało kwestionowanie istnienia zobowiązania z tytułu poręczenia.
Błędnie też sąd drugiej instancji przyjął, że wymagalność tych zobowiązań może
zostać określona na podstawie terminów płatności weksli. Z tych względów
14
za zasadne uznać należało podniesione w skardze kasacyjnej zarzuty naruszenia
art. 232 k.p.c. oraz art. 6 k.c., polegające na przyjęciu przez Sąd drugiej instancji
nieprawidłowego rozkładu ciężaru dowodu w niniejszym procesie odnośnie do
okoliczności skutkujących odpowiedzialnością pozwanego z tytułu poręczenia
przewidzianego w art. 878 § 1 k.c.
IV. 1. Podniesiony w skardze zarzut naruszenia art. 378 § 1 k.p.c.
zasługuje na częściowe uwzględnienie. Zważywszy, że pozwanemu przypisano
odpowiedzialności przewidzianą w art. 878 § 1 k.c. oraz że według art. 883 § 1
k.c. poręczyciel może podnieść przeciwko wierzycielowi wszelkie zarzuty,
które przysługują dłużnikowi, Sąd drugiej instancji, rozpoznający sprawę
w granicach apelacji pozwanego, obowiązany był rozważyć podniesione w niej
zarzuty odnoszące się do nieistnienia zobowiązania wynikającego ze
wspomnianej umowy z dnia 1 sierpnia 2002 r., nieudowodnienia jego wysokości
odpowiadającej wartości jednostkowych transakcji objętych umową ramową
a także zarzutu przedawnienia roszczenia. Odnośnie do tych kwestii uzasadnienie
zaskarżonego wyroku wskazuje jedynie, że Sąd drugiej instancji zaakceptował
błędną – jak wskazano wyżej – ocenę Sądu pierwszej instancji dotyczącą
wymagalności tego zobowiązania. Zaniechanie przez Sąd drugiej instancji
rozważenia pozostałych kwestii mogło zaś mieć istotny wpływ na treść
zaskarżonego wyroku. Sąd drugiej instancji przyjął bowiem za własne ustalenia
Sądu pierwszej instancji odnoszące się do przerobienia dokumentu obejmującego
umowę z dnia 1 sierpnia 2002 r., jednakże nie wyprowadził na ich podstawie
żadnych wniosków, rozstrzygając jedynie kwestię przerobienia deklaracji
wekslowej.
2. Podniesiony w skardze kasacyjnej zarzut naruszenia art. 378 § 1 k.p.c.
nie zasługuje zaś na uwzględnienie w części dotyczącej nierozstrzygnięcia
postawionego w apelacji pozwanego zarzutu nieważności poręczenia jako
czynności przekraczającej zakres zwykłego zarządu majątkiem wspólnym
dokonanej bez zgody małżonka pozwanego. Z uzasadnienia zaskarżonego
orzeczenia wynika bowiem, że Sąd drugiej instancji odniósł się do tej kwestii,
przyjmując za własną ocenę prawną wyrażoną przez Sąd pierwszej instancji.
Już tylko na marginesie, odnosząc się do zarzuconego w skardze kasacyjnej
15
naruszenia art. 37 § 1 w zw. z art. 36 § 2 k.r.o. w brzmieniu przed dniem
20 stycznia 2005 r., wskazać należy, że ocena ta była prawidłowa. W judykaturze
Sądu Najwyższego przyjmuje się, że ciężar dowodu w zakresie okoliczności
pozwalających na przyjęcie, że dana czynność dokonana w stanie prawnym
obowiązującym przed dniem 20 stycznia 2005 r. przekraczała zakres zwykłego
zarządu majątkiem wspólnym małżonków, spoczywa na tym, kto się na to
powołuje (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 kwietnia 2002 r., I CKN
1562/99, niepubl.). W rozpoznawanej sprawie pozwany nie przedstawił zaś
żadnych dowodów w tym zakresie.
3. Nie zasługuje na uwzględnienie zarzucone w skardze kasacyjnej
naruszenie art. 386 § 6 k.p.c. Rozpoznając sprawę poprzednio, Sąd drugiej
instancji, w oparciu o bliżej określone dowody wskazane w uzasadnieniu
wyroku z dnia 7 sierpnia 2009 r., uznał zarzut przerobienia umowy z dnia
1 sierpnia 2002 r. za uprawdopodobniony. Rozpoznając sprawę ponownie
wniosku tego nie zanegował, a jedynie nie rozważył jego konsekwencji dla wyniku
rozpoznawanej sprawy.
4. Nie jest również zasadne podniesione w skardze naruszenie art. 381
k.p.c. Sąd drugiej instancji trafnie bowiem przyjął, że dowody powołane na
okoliczność przerobienia wspomnianej umowy oraz deklaracji wekslowej pozwany
mógł i powinien był przedstawiać już w postępowaniu przed Sądem pierwszej
instancji. Przerobienie tych dokumentów uczynił przecież podstawą skargi
o wznowienie postępowań.
5. Nie zasługuje na uwzględnienie zarzut naruszenia art. 372 i art. 98 § 1
k.p.c. Naruszenie przepisów postępowania może być skutecznie podniesione
w skardze kasacyjnej jedynie wtedy gdy wytknięte uchybienie mogło mieć i to
istotny wpływ na merytoryczny wynik spraw. Takiego związku trudno doszukać się
w przyjęciu odpowiedzi powodów na apelację pozwanego, pomimo uchybienia
terminu do jej wniesienia.
Z powyższych względów, na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c., Sąd
Najwyższy orzekł jak w sentencji, pozostawiając Sądowi drugiej instancji
16
orzeczenie o kosztach postępowania kasacyjnego zgodnie z art. 108 § 2 w zw.
z art. 39821
k.p.c.
jz