SK 6/11
-
Data orzeczenia:
-
Organ orzekający:
-
Skład sędziowski:
Powołane przepisy:
Dodatkowe informacje:
Pełny tekst orzeczenia
130/10/A/2012
POSTANOWIENIE
z dnia 26 listopada 2012 r.
Sygn. akt SK 6/11
Trybunał Konstytucyjny w składzie:
Zbigniew Cieślak – przewodniczący
Marek Kotlinowski – sprawozdawca
Piotr Tuleja
Sławomira Wronkowska-Jaśkiewicz
Marek Zubik,
po rozpoznaniu, na posiedzeniu niejawnym w dniu 26 listopada 2012 r., skargi konstytucyjnej spółki „Izopanel” spółka z ograniczoną odpowiedzialnością o zbadanie zgodności:
art. 4241 § 1 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.) w związku z art. 4171 § 2 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93, ze zm.), rozumianego w ten sposób, że orzeczenie niezgodne z prawem, powodujące odpowiedzialność odszkodowawczą Skarbu Państwa, to takie orzeczenie, które jest niewątpliwie sprzeczne z zasadniczymi i niepodlegającymi różnej wykładni przepisami, z ogólnie przyjętymi standardami rozstrzygnięć albo zostało wydane w wyniku szczególnie rażąco błędnej wykładni lub niewłaściwego zastosowania prawa, które jest oczywiste i nie wymaga głębszej analizy prawniczej, z art. 77 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej,
p o s t a n a w i a:
na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, z 2000 r. Nr 48, poz. 552 i Nr 53, poz. 638, z 2001 r. Nr 98, poz. 1070, z 2005 r. Nr 169, poz. 1417, z 2009 r. Nr 56, poz. 459 i Nr 178, poz. 1375, z 2010 r. Nr 182, poz. 1228 i Nr 197, poz. 1307 oraz z 2011 r. Nr 112, poz. 654) umorzyć postępowanie.
UZASADNIENIE
I
1. W skardze konstytucyjnej z 28 października 2008 r. spółka „Izopanel” spółka z ograniczoną odpowiedzialnością (dalej: skarżąca) wniosła o stwierdzenie niezgodności: 1) art. 4241 § 1 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: k.p.c.) w związku z art. 417 § 1 i art. 4171 § 2 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93, ze zm.; dalej: k.c.), rozumianego w ten sposób, że orzeczenie niezgodne z prawem, powodujące odpowiedzialność odszkodowawczą Skarbu Państwa, to takie orzeczenie, które jest niewątpliwie sprzeczne z zasadniczymi i niepodlegającymi różnej wykładni przepisami, z ogólnie przyjętymi standardami rozstrzygnięć albo zostało wydane w wyniku szczególnie rażąco błędnej wykładni lub niewłaściwego zastosowania prawa, które jest oczywiste i nie wymaga głębszej analizy prawniczej, z art. 77 ust. 1 Konstytucji; 2) art. 42412 w związku z art. 3989 § 2 k.p.c. w zakresie, w jakim przewiduje orzekanie przez Sąd Najwyższy na podstawie art. 4249 k.p.c. o odmowie przyjęcia skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia na posiedzeniu niejawnym, z art. 45 ust. 1 Konstytucji; 3) art. 4249 w związku z art. 3941 § 1 k.p.c. w zakresie, w jakim uniemożliwia zaskarżenie postanowienia Sądu Najwyższego o odmowie przyjęcia do rozpoznania skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia, z art. 78 w związku z art. 176 Konstytucji.
2. Postanowieniem z 30 czerwca 2010 r., sygn. Ts 336/08, Trybunał Konstytucyjny odmówił nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej w zakresie badania zgodności art. 417 § 1 i art. 4171 § 2 k.c. z art. 77 ust. 1 Konstytucji, art. 42412 w związku z art. 3989 § 2 k.p.c. z art. 45 ust. 1 Konstytucji oraz art. 4249 w związku z art. 3941 § 1 k.p.c. z art. 78 w związku z art. 176 Konstytucji. Na powyższe postanowienie skarżąca wniosła zażalenie, które zostało uwzględnione w zakresie badania zgodności art. 4171 § 2 k.c. z art. 77 ust. 1 Konstytucji postanowieniem Trybunału z 26 stycznia 2011 r., sygn. Ts 336/08.
Merytorycznej kontroli Trybunału Konstytucyjnego podlega zatem art. 4241 § 1 k.p.c. w związku z art. 4171 § 2 k.c. rozumiany w ten sposób, że orzeczenie niezgodne z prawem, powodujące odpowiedzialność odszkodowawczą Skarbu Państwa, to takie orzeczenie, które jest niewątpliwie sprzeczne z zasadniczymi i niepodlegającymi różnej wykładni przepisami, z ogólnie przyjętymi standardami rozstrzygnięć albo zostało wydane w wyniku szczególnie rażąco błędnej wykładni lub niewłaściwego zastosowania prawa, które jest oczywiste i nie wymaga głębszej analizy prawniczej. Regulacji tej skarżąca zarzuca naruszenie art. 77 ust. 1 Konstytucji.
3. Skarga została złożona w związku z następującym stanem faktycznym:
Skarżąca wniosła do Sądu Okręgowego pozew o zapłatę, wskutek czego ten sąd wydał 22 marca 2004 r. nakaz zapłaty w postępowaniu upominawczym (sygn. akt VI GNc 106/04). Od nakazu zapłaty pozwani wnieśli sprzeciw. Po rozpoznaniu sprawy Sąd Okręgowy wyrokiem z 19 maja 2005 r. (sygn. akt VI GC 94/04) oddalił powództwo. Apelacja skarżącej wniesiona od tego orzeczenia została oddalona przez Sąd Apelacyjny wyrokiem z 7 lutego 2006 r. (sygn. akt I ACa 1417/05). Skarżąca zakwestionowała ten wyrok skargą o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia, w której podniosła zarzut naruszenia art. 505 pkt 4 k.c. w związku z art. 493 § 3 k.p.c. przez uwzględnienie w postępowaniu nakazowym zarzutu potrącenia wierzytelności z tytułu obniżenia ceny rzeczy sprzedanej, która nie została udowodniona dokumentami, o których mowa w art. 485 k.p.c. Sąd Najwyższy postanowieniem z 24 czerwca 2008 r. (sygn. akt V CNP 35/08), odmówił przyjęcia skargi do rozpoznania z uwagi na jej oczywistą bezzasadność. W uzasadnieniu SN powołał się na swoje utrwalone orzecznictwo, zgodnie z którym niezgodność z prawem, powodująca odpowiedzialność Skarbu Państwa przewidzianą w art. 4241 k.p.c. w związku z art. 417 i art. 4171 § 1 i 2 k.c., musi polegać na oczywistej i rażącej obrazie prawa, a skarżone orzeczenie musi być niewątpliwie rażąco sprzeczne z zasadniczymi i niepodlegającymi różnej wykładni przepisami, z ogólnie przyjętymi standardami rozstrzygnięć albo wydane w wyniku rażąco błędnej wykładni lub oczywiście niewłaściwego zastosowania prawa, którego rozumienie nie budzi żadnej wątpliwości.
Zdaniem skarżącej, przyjęte w orzecznictwie SN rozumienie zakwestionowanych przepisów praktycznie wyklucza odpowiedzialność odszkodowawczą władzy sądowniczej, zagwarantowaną w art. 77 ust. 1 Konstytucji, przewidującym odpowiedzialność państwa za niezgodne z prawem działanie władzy publicznej. Skarżąca podnosi, że judykatura SN, zmierzająca do obwarowania pojęcia niezgodności z prawem określeniami o charakterze subiektywnym, oznacza de facto przyjęcie odpowiedzialności Skarbu Państwa za bezprawie judykacyjne na zasadzie winy, pomimo że, zgodnie z art. 77 ust. 1 Konstytucji, odpowiedzialność ta powinna mieć charakter obiektywny i niezależny od winy. Zdaniem skarżącej, należy przyjąć, że zgodnie z intencją ustawodawcy niezgodność z prawem w rozumieniu przepisów o skardze o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia może polegać na jakimkolwiek, a nie tylko na „oczywistym” naruszeniu prawa. W ocenie skarżącej, wykładnia przyjęta przez SN nie daje się obronić na gruncie wykładni językowej, uwzględniając dyrektywę zakazu wykładni synonimicznej.
4. W piśmie z 23 marca 2011 r. stanowisko w sprawie w imieniu Sejmu zajął jego Marszałek. Wniósł o umorzenie postępowania ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.
Zdaniem Marszałka, wbrew twierdzeniom skarżącej, w rozpatrywanej sprawie nie doszło do naruszenia jej konstytucyjnego prawa do wynagrodzenia szkody wyrządzonej przez niezgodne z prawem działanie władzy publicznej, bo postanowienie SN odmawiające przyjęcia do rozpoznania skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem wyroku Sądu Apelacyjnego nie narusza konstytucyjnego prawa zagwarantowanego w art. 77 ust. 1 Konstytucji. Na poparcie tego twierdzenia Marszałek powołał się na orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego dotyczące pojęcia „niezgodności z prawem” (bezprawności) na gruncie art. 77 ust. 1 Konstytucji w odniesieniu do prawomocnych orzeczeń sądowych, z którego wynika, że Trybunał rozumie to pojęcie wąsko, przyjmując, że za bezprawne na gruncie tego przepisu mogą być uznane jedynie niewątpliwie i rażąco wadliwe orzeczenia, w których sądy przekroczyły zakres przysługującej im swobody decyzyjnej. Badanie konstytucyjności art. 4241 § 1 k.p.c. w sytuacji, gdy skarżąca nie wykazała w sposób wystarczający naruszenia jej konstytucyjnego prawa wynikającego z art. 77 ust. 1 Konstytucji, miałoby charakter kontroli abstrakcyjnej, co jest niedopuszczalne w świetle obowiązującego w polskim systemie prawnym modelu skargi konstytucyjnej.
W sprawie skarżącej SN stwierdził, że nie było podstaw przyjęcia skargi do rozpoznania, bo w odniesieniu do wyroku Sądu Apelacyjnego z 7 lutego 2006 r. nie można mówić o oczywistej i rażącej obrazie prawa. W opinii Marszałka, możliwe jest założenie, że SN uznał, iż wyrok ten jest zgodny z prawem, co uzasadnia dodatkową konkluzję, że kwestionowany w skardze zakres normy art. 4241 § 1 k.p.c. nie był podstawą rozstrzygnięcia SN.
5. W piśmie z 28 marca 2011 r. Rzecznik Praw Obywatelskich poinformował, że nie przystępuje do postępowania w sprawie rozpatrywanej skargi konstytucyjnej.
6. W piśmie z 5 października 2011 r. stanowisko w sprawie zajął Prokurator Generalny. Wniósł o umorzenie postępowania ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.
W uzasadnieniu Prokurator przytoczył orzecznictwo Trybunału odnoszące się do wymogów formalnych skargi konstytucyjnej. W tym kontekście uznał za konieczne rozstrzygnięcie, czy zaskarżona norma w ogóle stanowiła podstawę ostatecznego orzeczenia w sprawie skarżącej. Zdaniem Prokuratora, z treści postanowienia SN z 24 czerwca 2008 r. wynika, że SN ocenił prawomocny wyrok Sądu Apelacyjnego jako niewykazujący nie tyle „kwalifikowanej”, ile jakiejkolwiek niezgodności z prawem. Znaczy to, że wprawdzie przepisy art. 4241 § 1 k.p.c. w związku z art. 4171 § 2 k.c. stanowiły ogólną podstawę ostatecznego orzeczenia w sprawie skarżącej, jednakże wywiedziona z obu tych przepisów norma, wskazująca, że niezgodność z prawem musi być oczywista, rażąca i przybrać postać kwalifikowaną, nie była w ogóle przez SN konfrontowana w tej sprawie, przez co nie mogła wywołać skutku ocenianego przez skarżącą w kategoriach naruszenia jej konstytucyjnego prawa podmiotowego. Zaskarżona norma nie mogła być zatem źródłem ewentualnego naruszenia konstytucyjnego prawa skarżącej. W związku z tym merytoryczne rozpoznanie przez Trybunał rozpatrywanej skargi prowadziłoby do niedopuszczalnej w postępowaniu inicjowanym w tym trybie, abstrakcyjnej kontroli zaskarżonej normy.
II
Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:
1. Przedmiotem kontroli w rozpatrywanej skardze konstytucyjnej jest art. 4241 § 1 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: k.p.c.) w związku z art. 4171 § 2 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93, ze zm.; dalej: k.c.). Zgodnie z art. 4241 § 1 k.p.c. „Można żądać stwierdzenia niezgodności z prawem prawomocnego wyroku sądu drugiej instancji kończącego postępowanie w sprawie, jeżeli przez jego wydanie stronie została wyrządzona szkoda, a zmiana lub uchylenie tego wyroku w drodze przysługujących stronie środków prawnych nie było i nie jest możliwe”. Powołany jako pozostający w związku z zaskarżonym przepisem art. 4171 § 2 k.c. stanowi zaś, że „Jeżeli szkoda została wyrządzona przez wydanie prawomocnego orzeczenia lub ostatecznej decyzji, jej naprawienia można żądać po stwierdzeniu we właściwym postępowaniu ich niezgodności z prawem, chyba że przepisy odrębne stanowią inaczej. Odnosi się to również do wypadku, gdy prawomocne orzeczenie lub ostateczna decyzja zostały wydane na podstawie aktu normatywnego niezgodnego z Konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub ustawą”. Zdaniem skarżącej spółki „Izopanel” spółka z ograniczoną odpowiedzialnością (dalej: skarżąca), niekonstytucyjność powołanych przepisów polega na takim rozumieniu występującego na ich gruncie pojęcia niezgodności z prawem, że w odniesieniu do prawomocnych orzeczeń sądowych niezgodność ta zaistnieje wyłącznie w sytuacji, w której orzeczenie jest niewątpliwie sprzeczne z zasadniczymi i niepodlegającymi różnej wykładni przepisami, z ogólnie przyjętymi standardami rozstrzygnięć albo zostało wydane w wyniku szczególnie rażąco błędnej wykładni lub niewłaściwego zastosowania prawa oczywistego i niewymagającego głębszej analizy prawniczej. Takie rozumienie niezgodności z prawem, przyjęte w orzecznictwie Sądu Najwyższego, powoduje, w ocenie skarżącej, znaczne zawężenie ochrony, jaką każdemu przyznaje art. 77 ust. 1 Konstytucji, przewidujący odpowiedzialność odszkodowawczą państwa za niezgodne z prawem działanie organu władzy publicznej.
W tym miejscu należy zwrócić uwagę, że po wniesieniu skargi konstytucyjnej art. 4241 § 1 k.p.c. został znowelizowany. W dniu złożenia skargi miał on następujące brzmienie: „Skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia przysługuje od prawomocnego orzeczenia sądu drugiej instancji kończącego postępowanie w sprawie, gdy przez jego wydanie stronie została wyrządzona szkoda, a zmiana lub uchylenie tego orzeczenia w drodze przysługujących stronie środków prawnych nie było i nie jest możliwe”, przy czym wskutek wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 1 kwietnia 2008 r., sygn. SK 77/06 (OTK ZU nr 3/A/2008, poz. 39) utracił moc obowiązującą (od 9 kwietnia 2008 r.) zwrot „kończącego postępowanie w sprawie”. Ustawą z dnia 22 lipca 2010 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny, ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz ustawy – Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz. U. Nr 155, poz. 1037) art. 4241 § 1 k.p.c. otrzymał obecne brzmienie. Nowelizacja nie spowodowała jednak zmiany w treści normy zakwestionowanej w skardze konstytucyjnej, a zatem nie wpływa na dopuszczalność jej merytorycznej kontroli.
2. W wyniku wstępnego rozpoznania w trybie art. 49 w związku z art. 36 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK) Trybunał Konstytucyjny nadał skardze konstytucyjnej bieg. Jednakże skład rozpoznający sprawę merytorycznie nie jest związany stanowiskiem zajętym w zarządzeniu lub postanowieniu zamykającym rozpoznanie wstępne. Kontrolowanie, czy nie zachodzi któraś z ujemnych przesłanek wydania wyroku, skutkujących obligatoryjnym umorzeniem postępowania, konieczne jest bowiem na każdym etapie postępowania. Trybunał w niniejszym składzie kontynuuje ustabilizowaną w tym zakresie linię orzeczniczą (zob. postanowienia TK z: 21 listopada 2001 r., sygn. K 31/01, OTK ZU nr 8/2001, poz. 264; 28 maja 2002 r., sygn. K 7/02, OTK ZU nr 3/A/2002, poz. 39; 27 stycznia 2004 r., sygn. SK 50/03, OTK ZU nr 1/A/2004, poz. 6; 14 grudnia 2004 r., sygn. SK 29/03, OTK ZU nr 11/A/2004, poz. 124; 30 maja 2007 r., sygn. SK 3/06, OTK ZU nr 6/A/2007, poz. 62). W szczególności Trybunał Konstytucyjny zobowiązany jest rozważyć, zgodnie z art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK, czy wydanie orzeczenia w toczącym się przed nim postępowaniu nie jest zbędne lub niedopuszczalne. W razie stwierdzenia negatywnej przesłanki procesowej postępowanie obligatoryjnie się umarza.
3. Zaskarżona norma prawna, dekodowana z art. 4241 § 1 k.p.c., była już przedmiotem kontroli Trybunału. W wyroku z 27 września 2012 r., sygn. SK 4/11, Trybunał orzekł, że art. 4241 § 1 k.p.c., rozumiany w ten sposób, że skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia sądu drugiej instancji przysługuje tylko wtedy, kiedy niezgodność ta jest oczywista, rażąca i przybiera postać kwalifikowaną, jest zgodny z art. 77 ust. 1 Konstytucji. Sentencja tego wyroku została opublikowana w Dzienniku Ustaw z 5 października 2012 r. pod poz. 1104.
4. W związku ze stanem prawnym zaistniałym po wyroku Trybunału w sprawie o sygn. SK 4/11 konieczne jest umorzenie postępowania w rozpatrywanej obecnie sprawie z uwagi na zbędność wydania orzeczenia (art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK). Trybunał podzielił przy tym pogląd, że w takiej sytuacji podstawą umorzenia postępowania nie jest niedopuszczalność jego kontynuowania, lecz zbędność wydania wyroku. Nie ma bowiem podstaw do rozważenia zasady res iudicata ze względu na brak tożsamości podmiotowej i przedmiotowej skargi konstytucyjnej. Jednak, zgodnie z dotychczasowym orzecznictwem TK, brak podstaw do przyjęcia powagi rzeczy osądzonej nie oznacza, że wcześniejsze rozpatrzenie kwestii konstytucyjności określonego przepisu z punktu widzenia tych samych zarzutów pozostaje bez znaczenia dla dalszego biegu sprawy, w której przedmiotem kontroli jest ów przepis. Stabilizację sytuacji powstałych wskutek ostatecznego orzeczenia zapewnia zasada ne bis in idem, rozumiana w postępowaniu przed TK z uwzględnieniem specyfiki tego postępowania (por. np. postanowienia Trybunału Konstytucyjnego z: 4 maja 2006 r., sygn. SK 53/05, OTK ZU nr 5/A/2006, poz. 60; 24 października 2006 r., sygn. SK 2/06, OTK ZU nr 9/A/2006, poz. 141; 29 maja 2006 r., sygn. P 29/05, OTK ZU nr 5/A/2006, poz. 61; 24 października 2006 r., sygn. SK 27/06, OTK ZU nr 9/A/2006, poz. 143; 23 października 2006 r., sygn. SK 66/05, OTK ZU nr 9/A/2006, poz. 139; 9 maja 2007 r., sygn. SK 98/06, OTK ZU nr 6/A/2007, poz. 56). W takiej sytuacji Trybunał dokonuje oceny w kategoriach pragmatycznych, ocenia celowość prowadzenia postępowania i orzekania w kwestii, która została już jednoznacznie i ostatecznie rozstrzygnięta przez ten organ.
5. W rozpatrywanej skardze konstytucyjnej został wprawdzie powołany dodatkowy przepis – art. 4171 § 2 k.c., jako pozostający w związku z art. 4241 § 1 k.p.c. Skarżąca nie sformułowała jednak wobec niego zarzutów; jedynie posłużył do rekonstrukcji zaskarżonej normy – tożsamej z normą zakwestionowaną w sprawie o sygn. SK 4/11. W obu skargach powołany został ten sam wzorzec kontroli, tj. art. 77 ust. 1 Konstytucji. Tym samym istnieje przesłanka umorzenia postępowania ze względu na zbędność wydania orzeczenia z uwagi na uprzednie rozstrzygnięcie przez Trybunał kwestii konstytucyjności art. 4241 § 1 k.p.c.
Z powyższych względów Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.
POSTANOWIENIE
z dnia 26 listopada 2012 r.
Sygn. akt SK 6/11
Trybunał Konstytucyjny w składzie:
Zbigniew Cieślak – przewodniczący
Marek Kotlinowski – sprawozdawca
Piotr Tuleja
Sławomira Wronkowska-Jaśkiewicz
Marek Zubik,
po rozpoznaniu, na posiedzeniu niejawnym w dniu 26 listopada 2012 r., skargi konstytucyjnej spółki „Izopanel” spółka z ograniczoną odpowiedzialnością o zbadanie zgodności:
art. 4241 § 1 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.) w związku z art. 4171 § 2 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93, ze zm.), rozumianego w ten sposób, że orzeczenie niezgodne z prawem, powodujące odpowiedzialność odszkodowawczą Skarbu Państwa, to takie orzeczenie, które jest niewątpliwie sprzeczne z zasadniczymi i niepodlegającymi różnej wykładni przepisami, z ogólnie przyjętymi standardami rozstrzygnięć albo zostało wydane w wyniku szczególnie rażąco błędnej wykładni lub niewłaściwego zastosowania prawa, które jest oczywiste i nie wymaga głębszej analizy prawniczej, z art. 77 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej,
p o s t a n a w i a:
na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, z 2000 r. Nr 48, poz. 552 i Nr 53, poz. 638, z 2001 r. Nr 98, poz. 1070, z 2005 r. Nr 169, poz. 1417, z 2009 r. Nr 56, poz. 459 i Nr 178, poz. 1375, z 2010 r. Nr 182, poz. 1228 i Nr 197, poz. 1307 oraz z 2011 r. Nr 112, poz. 654) umorzyć postępowanie.
UZASADNIENIE
I
1. W skardze konstytucyjnej z 28 października 2008 r. spółka „Izopanel” spółka z ograniczoną odpowiedzialnością (dalej: skarżąca) wniosła o stwierdzenie niezgodności: 1) art. 4241 § 1 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: k.p.c.) w związku z art. 417 § 1 i art. 4171 § 2 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93, ze zm.; dalej: k.c.), rozumianego w ten sposób, że orzeczenie niezgodne z prawem, powodujące odpowiedzialność odszkodowawczą Skarbu Państwa, to takie orzeczenie, które jest niewątpliwie sprzeczne z zasadniczymi i niepodlegającymi różnej wykładni przepisami, z ogólnie przyjętymi standardami rozstrzygnięć albo zostało wydane w wyniku szczególnie rażąco błędnej wykładni lub niewłaściwego zastosowania prawa, które jest oczywiste i nie wymaga głębszej analizy prawniczej, z art. 77 ust. 1 Konstytucji; 2) art. 42412 w związku z art. 3989 § 2 k.p.c. w zakresie, w jakim przewiduje orzekanie przez Sąd Najwyższy na podstawie art. 4249 k.p.c. o odmowie przyjęcia skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia na posiedzeniu niejawnym, z art. 45 ust. 1 Konstytucji; 3) art. 4249 w związku z art. 3941 § 1 k.p.c. w zakresie, w jakim uniemożliwia zaskarżenie postanowienia Sądu Najwyższego o odmowie przyjęcia do rozpoznania skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia, z art. 78 w związku z art. 176 Konstytucji.
2. Postanowieniem z 30 czerwca 2010 r., sygn. Ts 336/08, Trybunał Konstytucyjny odmówił nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej w zakresie badania zgodności art. 417 § 1 i art. 4171 § 2 k.c. z art. 77 ust. 1 Konstytucji, art. 42412 w związku z art. 3989 § 2 k.p.c. z art. 45 ust. 1 Konstytucji oraz art. 4249 w związku z art. 3941 § 1 k.p.c. z art. 78 w związku z art. 176 Konstytucji. Na powyższe postanowienie skarżąca wniosła zażalenie, które zostało uwzględnione w zakresie badania zgodności art. 4171 § 2 k.c. z art. 77 ust. 1 Konstytucji postanowieniem Trybunału z 26 stycznia 2011 r., sygn. Ts 336/08.
Merytorycznej kontroli Trybunału Konstytucyjnego podlega zatem art. 4241 § 1 k.p.c. w związku z art. 4171 § 2 k.c. rozumiany w ten sposób, że orzeczenie niezgodne z prawem, powodujące odpowiedzialność odszkodowawczą Skarbu Państwa, to takie orzeczenie, które jest niewątpliwie sprzeczne z zasadniczymi i niepodlegającymi różnej wykładni przepisami, z ogólnie przyjętymi standardami rozstrzygnięć albo zostało wydane w wyniku szczególnie rażąco błędnej wykładni lub niewłaściwego zastosowania prawa, które jest oczywiste i nie wymaga głębszej analizy prawniczej. Regulacji tej skarżąca zarzuca naruszenie art. 77 ust. 1 Konstytucji.
3. Skarga została złożona w związku z następującym stanem faktycznym:
Skarżąca wniosła do Sądu Okręgowego pozew o zapłatę, wskutek czego ten sąd wydał 22 marca 2004 r. nakaz zapłaty w postępowaniu upominawczym (sygn. akt VI GNc 106/04). Od nakazu zapłaty pozwani wnieśli sprzeciw. Po rozpoznaniu sprawy Sąd Okręgowy wyrokiem z 19 maja 2005 r. (sygn. akt VI GC 94/04) oddalił powództwo. Apelacja skarżącej wniesiona od tego orzeczenia została oddalona przez Sąd Apelacyjny wyrokiem z 7 lutego 2006 r. (sygn. akt I ACa 1417/05). Skarżąca zakwestionowała ten wyrok skargą o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia, w której podniosła zarzut naruszenia art. 505 pkt 4 k.c. w związku z art. 493 § 3 k.p.c. przez uwzględnienie w postępowaniu nakazowym zarzutu potrącenia wierzytelności z tytułu obniżenia ceny rzeczy sprzedanej, która nie została udowodniona dokumentami, o których mowa w art. 485 k.p.c. Sąd Najwyższy postanowieniem z 24 czerwca 2008 r. (sygn. akt V CNP 35/08), odmówił przyjęcia skargi do rozpoznania z uwagi na jej oczywistą bezzasadność. W uzasadnieniu SN powołał się na swoje utrwalone orzecznictwo, zgodnie z którym niezgodność z prawem, powodująca odpowiedzialność Skarbu Państwa przewidzianą w art. 4241 k.p.c. w związku z art. 417 i art. 4171 § 1 i 2 k.c., musi polegać na oczywistej i rażącej obrazie prawa, a skarżone orzeczenie musi być niewątpliwie rażąco sprzeczne z zasadniczymi i niepodlegającymi różnej wykładni przepisami, z ogólnie przyjętymi standardami rozstrzygnięć albo wydane w wyniku rażąco błędnej wykładni lub oczywiście niewłaściwego zastosowania prawa, którego rozumienie nie budzi żadnej wątpliwości.
Zdaniem skarżącej, przyjęte w orzecznictwie SN rozumienie zakwestionowanych przepisów praktycznie wyklucza odpowiedzialność odszkodowawczą władzy sądowniczej, zagwarantowaną w art. 77 ust. 1 Konstytucji, przewidującym odpowiedzialność państwa za niezgodne z prawem działanie władzy publicznej. Skarżąca podnosi, że judykatura SN, zmierzająca do obwarowania pojęcia niezgodności z prawem określeniami o charakterze subiektywnym, oznacza de facto przyjęcie odpowiedzialności Skarbu Państwa za bezprawie judykacyjne na zasadzie winy, pomimo że, zgodnie z art. 77 ust. 1 Konstytucji, odpowiedzialność ta powinna mieć charakter obiektywny i niezależny od winy. Zdaniem skarżącej, należy przyjąć, że zgodnie z intencją ustawodawcy niezgodność z prawem w rozumieniu przepisów o skardze o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia może polegać na jakimkolwiek, a nie tylko na „oczywistym” naruszeniu prawa. W ocenie skarżącej, wykładnia przyjęta przez SN nie daje się obronić na gruncie wykładni językowej, uwzględniając dyrektywę zakazu wykładni synonimicznej.
4. W piśmie z 23 marca 2011 r. stanowisko w sprawie w imieniu Sejmu zajął jego Marszałek. Wniósł o umorzenie postępowania ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.
Zdaniem Marszałka, wbrew twierdzeniom skarżącej, w rozpatrywanej sprawie nie doszło do naruszenia jej konstytucyjnego prawa do wynagrodzenia szkody wyrządzonej przez niezgodne z prawem działanie władzy publicznej, bo postanowienie SN odmawiające przyjęcia do rozpoznania skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem wyroku Sądu Apelacyjnego nie narusza konstytucyjnego prawa zagwarantowanego w art. 77 ust. 1 Konstytucji. Na poparcie tego twierdzenia Marszałek powołał się na orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego dotyczące pojęcia „niezgodności z prawem” (bezprawności) na gruncie art. 77 ust. 1 Konstytucji w odniesieniu do prawomocnych orzeczeń sądowych, z którego wynika, że Trybunał rozumie to pojęcie wąsko, przyjmując, że za bezprawne na gruncie tego przepisu mogą być uznane jedynie niewątpliwie i rażąco wadliwe orzeczenia, w których sądy przekroczyły zakres przysługującej im swobody decyzyjnej. Badanie konstytucyjności art. 4241 § 1 k.p.c. w sytuacji, gdy skarżąca nie wykazała w sposób wystarczający naruszenia jej konstytucyjnego prawa wynikającego z art. 77 ust. 1 Konstytucji, miałoby charakter kontroli abstrakcyjnej, co jest niedopuszczalne w świetle obowiązującego w polskim systemie prawnym modelu skargi konstytucyjnej.
W sprawie skarżącej SN stwierdził, że nie było podstaw przyjęcia skargi do rozpoznania, bo w odniesieniu do wyroku Sądu Apelacyjnego z 7 lutego 2006 r. nie można mówić o oczywistej i rażącej obrazie prawa. W opinii Marszałka, możliwe jest założenie, że SN uznał, iż wyrok ten jest zgodny z prawem, co uzasadnia dodatkową konkluzję, że kwestionowany w skardze zakres normy art. 4241 § 1 k.p.c. nie był podstawą rozstrzygnięcia SN.
5. W piśmie z 28 marca 2011 r. Rzecznik Praw Obywatelskich poinformował, że nie przystępuje do postępowania w sprawie rozpatrywanej skargi konstytucyjnej.
6. W piśmie z 5 października 2011 r. stanowisko w sprawie zajął Prokurator Generalny. Wniósł o umorzenie postępowania ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.
W uzasadnieniu Prokurator przytoczył orzecznictwo Trybunału odnoszące się do wymogów formalnych skargi konstytucyjnej. W tym kontekście uznał za konieczne rozstrzygnięcie, czy zaskarżona norma w ogóle stanowiła podstawę ostatecznego orzeczenia w sprawie skarżącej. Zdaniem Prokuratora, z treści postanowienia SN z 24 czerwca 2008 r. wynika, że SN ocenił prawomocny wyrok Sądu Apelacyjnego jako niewykazujący nie tyle „kwalifikowanej”, ile jakiejkolwiek niezgodności z prawem. Znaczy to, że wprawdzie przepisy art. 4241 § 1 k.p.c. w związku z art. 4171 § 2 k.c. stanowiły ogólną podstawę ostatecznego orzeczenia w sprawie skarżącej, jednakże wywiedziona z obu tych przepisów norma, wskazująca, że niezgodność z prawem musi być oczywista, rażąca i przybrać postać kwalifikowaną, nie była w ogóle przez SN konfrontowana w tej sprawie, przez co nie mogła wywołać skutku ocenianego przez skarżącą w kategoriach naruszenia jej konstytucyjnego prawa podmiotowego. Zaskarżona norma nie mogła być zatem źródłem ewentualnego naruszenia konstytucyjnego prawa skarżącej. W związku z tym merytoryczne rozpoznanie przez Trybunał rozpatrywanej skargi prowadziłoby do niedopuszczalnej w postępowaniu inicjowanym w tym trybie, abstrakcyjnej kontroli zaskarżonej normy.
II
Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:
1. Przedmiotem kontroli w rozpatrywanej skardze konstytucyjnej jest art. 4241 § 1 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: k.p.c.) w związku z art. 4171 § 2 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93, ze zm.; dalej: k.c.). Zgodnie z art. 4241 § 1 k.p.c. „Można żądać stwierdzenia niezgodności z prawem prawomocnego wyroku sądu drugiej instancji kończącego postępowanie w sprawie, jeżeli przez jego wydanie stronie została wyrządzona szkoda, a zmiana lub uchylenie tego wyroku w drodze przysługujących stronie środków prawnych nie było i nie jest możliwe”. Powołany jako pozostający w związku z zaskarżonym przepisem art. 4171 § 2 k.c. stanowi zaś, że „Jeżeli szkoda została wyrządzona przez wydanie prawomocnego orzeczenia lub ostatecznej decyzji, jej naprawienia można żądać po stwierdzeniu we właściwym postępowaniu ich niezgodności z prawem, chyba że przepisy odrębne stanowią inaczej. Odnosi się to również do wypadku, gdy prawomocne orzeczenie lub ostateczna decyzja zostały wydane na podstawie aktu normatywnego niezgodnego z Konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub ustawą”. Zdaniem skarżącej spółki „Izopanel” spółka z ograniczoną odpowiedzialnością (dalej: skarżąca), niekonstytucyjność powołanych przepisów polega na takim rozumieniu występującego na ich gruncie pojęcia niezgodności z prawem, że w odniesieniu do prawomocnych orzeczeń sądowych niezgodność ta zaistnieje wyłącznie w sytuacji, w której orzeczenie jest niewątpliwie sprzeczne z zasadniczymi i niepodlegającymi różnej wykładni przepisami, z ogólnie przyjętymi standardami rozstrzygnięć albo zostało wydane w wyniku szczególnie rażąco błędnej wykładni lub niewłaściwego zastosowania prawa oczywistego i niewymagającego głębszej analizy prawniczej. Takie rozumienie niezgodności z prawem, przyjęte w orzecznictwie Sądu Najwyższego, powoduje, w ocenie skarżącej, znaczne zawężenie ochrony, jaką każdemu przyznaje art. 77 ust. 1 Konstytucji, przewidujący odpowiedzialność odszkodowawczą państwa za niezgodne z prawem działanie organu władzy publicznej.
W tym miejscu należy zwrócić uwagę, że po wniesieniu skargi konstytucyjnej art. 4241 § 1 k.p.c. został znowelizowany. W dniu złożenia skargi miał on następujące brzmienie: „Skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia przysługuje od prawomocnego orzeczenia sądu drugiej instancji kończącego postępowanie w sprawie, gdy przez jego wydanie stronie została wyrządzona szkoda, a zmiana lub uchylenie tego orzeczenia w drodze przysługujących stronie środków prawnych nie było i nie jest możliwe”, przy czym wskutek wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 1 kwietnia 2008 r., sygn. SK 77/06 (OTK ZU nr 3/A/2008, poz. 39) utracił moc obowiązującą (od 9 kwietnia 2008 r.) zwrot „kończącego postępowanie w sprawie”. Ustawą z dnia 22 lipca 2010 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny, ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz ustawy – Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz. U. Nr 155, poz. 1037) art. 4241 § 1 k.p.c. otrzymał obecne brzmienie. Nowelizacja nie spowodowała jednak zmiany w treści normy zakwestionowanej w skardze konstytucyjnej, a zatem nie wpływa na dopuszczalność jej merytorycznej kontroli.
2. W wyniku wstępnego rozpoznania w trybie art. 49 w związku z art. 36 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK) Trybunał Konstytucyjny nadał skardze konstytucyjnej bieg. Jednakże skład rozpoznający sprawę merytorycznie nie jest związany stanowiskiem zajętym w zarządzeniu lub postanowieniu zamykającym rozpoznanie wstępne. Kontrolowanie, czy nie zachodzi któraś z ujemnych przesłanek wydania wyroku, skutkujących obligatoryjnym umorzeniem postępowania, konieczne jest bowiem na każdym etapie postępowania. Trybunał w niniejszym składzie kontynuuje ustabilizowaną w tym zakresie linię orzeczniczą (zob. postanowienia TK z: 21 listopada 2001 r., sygn. K 31/01, OTK ZU nr 8/2001, poz. 264; 28 maja 2002 r., sygn. K 7/02, OTK ZU nr 3/A/2002, poz. 39; 27 stycznia 2004 r., sygn. SK 50/03, OTK ZU nr 1/A/2004, poz. 6; 14 grudnia 2004 r., sygn. SK 29/03, OTK ZU nr 11/A/2004, poz. 124; 30 maja 2007 r., sygn. SK 3/06, OTK ZU nr 6/A/2007, poz. 62). W szczególności Trybunał Konstytucyjny zobowiązany jest rozważyć, zgodnie z art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK, czy wydanie orzeczenia w toczącym się przed nim postępowaniu nie jest zbędne lub niedopuszczalne. W razie stwierdzenia negatywnej przesłanki procesowej postępowanie obligatoryjnie się umarza.
3. Zaskarżona norma prawna, dekodowana z art. 4241 § 1 k.p.c., była już przedmiotem kontroli Trybunału. W wyroku z 27 września 2012 r., sygn. SK 4/11, Trybunał orzekł, że art. 4241 § 1 k.p.c., rozumiany w ten sposób, że skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia sądu drugiej instancji przysługuje tylko wtedy, kiedy niezgodność ta jest oczywista, rażąca i przybiera postać kwalifikowaną, jest zgodny z art. 77 ust. 1 Konstytucji. Sentencja tego wyroku została opublikowana w Dzienniku Ustaw z 5 października 2012 r. pod poz. 1104.
4. W związku ze stanem prawnym zaistniałym po wyroku Trybunału w sprawie o sygn. SK 4/11 konieczne jest umorzenie postępowania w rozpatrywanej obecnie sprawie z uwagi na zbędność wydania orzeczenia (art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK). Trybunał podzielił przy tym pogląd, że w takiej sytuacji podstawą umorzenia postępowania nie jest niedopuszczalność jego kontynuowania, lecz zbędność wydania wyroku. Nie ma bowiem podstaw do rozważenia zasady res iudicata ze względu na brak tożsamości podmiotowej i przedmiotowej skargi konstytucyjnej. Jednak, zgodnie z dotychczasowym orzecznictwem TK, brak podstaw do przyjęcia powagi rzeczy osądzonej nie oznacza, że wcześniejsze rozpatrzenie kwestii konstytucyjności określonego przepisu z punktu widzenia tych samych zarzutów pozostaje bez znaczenia dla dalszego biegu sprawy, w której przedmiotem kontroli jest ów przepis. Stabilizację sytuacji powstałych wskutek ostatecznego orzeczenia zapewnia zasada ne bis in idem, rozumiana w postępowaniu przed TK z uwzględnieniem specyfiki tego postępowania (por. np. postanowienia Trybunału Konstytucyjnego z: 4 maja 2006 r., sygn. SK 53/05, OTK ZU nr 5/A/2006, poz. 60; 24 października 2006 r., sygn. SK 2/06, OTK ZU nr 9/A/2006, poz. 141; 29 maja 2006 r., sygn. P 29/05, OTK ZU nr 5/A/2006, poz. 61; 24 października 2006 r., sygn. SK 27/06, OTK ZU nr 9/A/2006, poz. 143; 23 października 2006 r., sygn. SK 66/05, OTK ZU nr 9/A/2006, poz. 139; 9 maja 2007 r., sygn. SK 98/06, OTK ZU nr 6/A/2007, poz. 56). W takiej sytuacji Trybunał dokonuje oceny w kategoriach pragmatycznych, ocenia celowość prowadzenia postępowania i orzekania w kwestii, która została już jednoznacznie i ostatecznie rozstrzygnięta przez ten organ.
5. W rozpatrywanej skardze konstytucyjnej został wprawdzie powołany dodatkowy przepis – art. 4171 § 2 k.c., jako pozostający w związku z art. 4241 § 1 k.p.c. Skarżąca nie sformułowała jednak wobec niego zarzutów; jedynie posłużył do rekonstrukcji zaskarżonej normy – tożsamej z normą zakwestionowaną w sprawie o sygn. SK 4/11. W obu skargach powołany został ten sam wzorzec kontroli, tj. art. 77 ust. 1 Konstytucji. Tym samym istnieje przesłanka umorzenia postępowania ze względu na zbędność wydania orzeczenia z uwagi na uprzednie rozstrzygnięcie przez Trybunał kwestii konstytucyjności art. 4241 § 1 k.p.c.
Z powyższych względów Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.