Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 114/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 6 grudnia 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Grzegorz Misiurek (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Marta Romańska
SSN Bogumiła Ustjanicz
w sprawie z powództwa R. Ż.
przeciwko M. E. i J. S.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 6 grudnia 2013 r.,
skargi kasacyjnej pozwanych od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 4 października 2012 r.,
uchyla wyrok Sądu Apelacyjnego w zaskarżonej części (pkt I
ppkt 1 i 3, pkt III, IV i V) i w tym zakresie przekazuje sprawę
Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania
i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Powód R. Ż. wniósł o zasądzenie na swoją rzecz solidarnie od pozwanych J.
S. i M. E. kwoty 130.490,05 zł z odsetkami ustawowymi od dnia wniesienia pozwu.
W uzasadnieniu wskazał, że egzekucja tej należności - zasądzonej na jego rzecz
od P. spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w W. prawomocnym wyrokiem Sąd
Okręgowego w W. - okazała się bezskuteczna. Pozwani, jako zarządcy Spółki P.
ponoszą odpowiedzialność za jej zobowiązania na podstawie art. 299 § 1 k.s.h.
Sąd Okręgowy w W. wyrokiem z dnia 29 stycznia 2010 r. uwzględnił
powództwo w całości. Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 23 listopada 2010 r. uchylił
powyższy wyrok i przekazał sprawę Sądowi Okręgowemu do ponownego
rozpoznania.
Po ponownym rozpoznaniu sprawy Sąd Okręgowy zasądził na rzecz
powoda solidarnie od pozwanych kwotę 35.821 zł z odsetkami ustawowymi od dnia
31 marca 2011 r. oraz od pozwanego M. E. kwotę 26.303,08 zł z odsetkami
ustawowymi od dnia 7 marca 2011 r., oddalił powództwo w pozostałej części i
orzekł o kosztach procesu, przyjmując za podstawę rozstrzygnięcia następujące
ustalenia i wnioski.
Sąd Okręgowy w W. wyrokiem z dnia 7 stycznia 2005 r. zasądził od P.
spółki z ograniczoną odpowiedzialnością na rzecz powoda - tytułem
wynagrodzenia za pracę brutto za okres od sierpnia 2002 r. do kwietnia 2003 r.
oraz za czerwiec i lipiec 2003 r. - łącznie 130.490,05 zł z odsetkami ustawowymi od
konkretnych kwot składających się na tę sumę. Zasądzone należności wynikają ze
zobowiązania spółki P. powstałego w czasie, kiedy jej zarządcami byli pozwani; ich
egzekucja okazała się bezskuteczna. Złożony w dniu 10 lutego 2003 r. wniosek o
ogłoszenie upadłości tej spółki był spóźniony, gdyż przestała ona trwale regulować
swoje długi z dniem 31 grudnia 2002 r. Pozwani nie wykazali istnienia przesłanek
uwalniających ich od odpowiedzialności za zobowiązania spółki (art. 299 § 2 k.s.h.).
Powództwo jest zatem - co do zasady - usprawiedliwione (art. 299 § 1 k.s.h.).
Powód może jednak dochodzić skutecznie od pozwanych z tytułu zasądzonych
należności jedynie wynagrodzenia netto, tj. kwoty 26.580,95 zł za 2002 r. i kwoty
3
35.544,70 zł za 2003 r., przy czym pozwany J. S. odpowiada za wypłatę
wynagrodzenia za ten ostatni okres jedynie w 26 %, gdyż został odwołany z funkcji
członka zarządu spółki P. z dniem 12 lutego 2003 r. Dochodzone roszczenia nie
uległy przedawnieniu, gdyż termin przewidziany w art. 442 § 1 k.c. rozpoczął swój
bieg w dniu wydania przez komornika sądowego postanowienia o umorzeniu
egzekucji, tj. 19 czerwca 2006 r., zaś pozew został wniesiony w dniu 7 marca 2007
r.
Sąd Apelacyjny, po rozpoznaniu apelacji obu stron, wyrokiem zaskarżonym
skargą kasacyjną zmienił wyrok Sądu Okręgowego w ten sposób, że zasądził od
pozwanych solidarnie na rzecz powoda kwotę 99.578,05 zł z odsetkami
ustawowymi od dnia 7 marca 2007 r., oddalił powództwo i apelację powoda w
pozostałej części oraz apelację pozwanych w całości i orzekł o kosztach procesu.
Sąd Apelacyjny - dokonując korekty ustaleń faktycznych poczynionych przez Sąd
Okręgowy - przyjął, że pozwany J. S. pozostawał członkiem zarządu spółki P. do
dnia 3 czerwca 2003 r. Uznał jednak, że pozwany ten ponosi odpowiedzialność na
równi z pozwanym M. E., skoro zobowiązanie spółki wynikło z umowy zawartej w
czasie, kiedy byli oni jej zarządcami. Pozwani odpowiadają na podstawie art. 299
k.s.h. za szkodę, jakiej doznał powód w następstwie niewyegzekwowania od spółki
P. sumy zasądzonej w 2006 r. wyrokiem Sądu Pracy, a nie na skutek
niewypłacenia mu wynagrodzenia w latach 2002-2003. Gdyby zasądzona
należność została wyegzekwowana, to komornik pobrałby od niej - na podstawie
art. 42e ust. 1 ustawy z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób
fizycznych (jedn. tekst: Dz. U. z 2012 r., poz. 361) - zaliczkę na podatek
dochodowy w wysokości 30.912 zł; nie podlegałyby natomiast odliczeniu od
wyegzekwowanej należności składki na ubezpieczenie społeczne. Powództwo jest
zatem usprawiedliwione do kwoty 99.578,05 zł płatnej z odsetkami ustawowymi od
dnia wniesienia pozwu.
W skardze kasacyjnej, opartej na obu podstawach określonych w art. 398 §
1 k.p.c., pozwani zarzucili naruszenie:
- art. 4421
' art. 120 § 1 k.c. i art. 299 k.s.h. przez błędną wykładnię i uznanie,
że wybór przez powoda sposobu dowodzenia bezskuteczności egzekucji,
4
tj. powołanie się na postanowienie komornika o umorzeniu egzekucji z tej
przyczyny przesądza o tym, że od tego zdarzenia należy liczyć bieg terminu
przedawnienia dochodzonych przez niego roszczeń, a nie od dnia wydania
postanowienia o umorzeniu postępowania upadłościowego z uwagi brak środków
na pokrycie kosztów tego postępowania;
- art. 201 § 4 k.s.h. przez błędną wykładnię i przyjęcie, że niezłożenie przez spółkę
wniosku o wykreślenie członka zarządu z rejestru przedsiębiorców skutkuje
nieważnością uchwały o odwołaniu członka zarządu z funkcji, a także art. 328 § 2
k.p.c. przez niewyjaśnienie przesłanek, z powodu których odwołanie członka
zarządu zaprotokołowane w formie aktu notarialnego jest skuteczne, zaś w formie
zwykłej pisemnej - nie;
- art.299 § 1 k.s.h. przez błędną wykładnię i uznanie, że odpowiedzialność członka
zarządu za zobowiązania spółki rozciąga się na zobowiązania powstałe po dniu
ustania funkcji członka zarządu;
- art. 24 ust. 2 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń
społecznych (jedn. tekst: Dz. U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585 ze zm.) w brzmieniu
obowiązującym w czerwcu 2003 r. przez jego niezastosowanie wskutek przyjęcia,
że w przypadku egzekucji wynagrodzenia za pracę przez komornika sądowego
pracodawca nie jest zobowiązany do opłacenia składek na ubezpieczenie
społeczne;
- art. 361 k.c. przez błędną wykładnię i przyjęcie, że szkoda powoda polegała na
nieotrzymaniu wynagrodzenia brutto pomniejszonego jedynie o podatek
dochodowy;
- art. 328 § 2 k.p.c. przez nie wyjaśnienie podstaw odmowy mocy dowodowej
uchwale z dnia 11 lutego 2003 r. odwołującej J. S. z funkcji członka zarządu oraz
przyjęcia - z naruszeniem art. 47912
art. 368 § 1 pkt 4 i art. 381 k.p.c. - jako
dowodów w sprawie dokumentów z sądu rejestrowego, a także brak odniesienia
się do dowodów wskazujących na to, ze powód wiedział o bezskuteczności
egzekucji wobec spółki P. w chwili wydania postanowienia o oddaleniu wniosku o
ogłoszenie upadłości oraz
5
- art. 4791
§ 2, art. 47912
§ 1 oraz art. 368 § 1 pkt 4 i art. 381 k.p.c. przez ich
niezastosowanie i oparcie rozstrzygnięcia na dowodach sprekludowanych.
Powołując się na tak ujęte podstawy kasacyjne, pozwani wnieśli o uchylenia
zaskarżonego wyroku w części uwzględniającej powództwo oraz oddalającej ich
apelację i przekazanie sprawy w tym zakresie Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania bądź wydanie orzeczenia co do istoty sprawy i oddalenie
powództwa w całości.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W orzecznictwie Sądu Najwyższego zostało już wyjaśnione, że zarzut
naruszenia art. 328 § 2 w związku z art. 391 § 1 k.p.c. może usprawiedliwiać
podstawę kasacyjna naruszenia przepisów postępowania wyjątkowo wtedy, gdy
uzasadnienie zaskarżonego orzeczenia nie posiada wszystkich koniecznych
elementów lub zawiera braki uniemożliwiające przeprowadzenie jego kontroli
kasacyjnej (zob. m.in. wyroki; z dnia 24 stycznia 2008 r., I CSK 347/07, nie publ.,
z dnia 27 marca 2008 r., III CSK 315/07, nie publ., z dnia 21 lutego 2008 r. III CSK
264/07, nie publ.). Uzasadnienie zaskarżonego wyroku nie jest dotknięte takimi
mankamentami. Argumentacja, którą posłużył się Sąd Apelacyjny, nie stwarza
trudności w zrekonstruowaniu ustaleń faktycznych i ocen prawnych przyjętych za
podstawę zaskarżonego wyroku, a tym samym nie stanowi przeszkody do
dokonanie jego kontroli kasacyjnej. Zarzut naruszenia art. 328 § 2 k.p.c. należało
zatem uznać za chybiony. Tylko na marginesie należy zauważyć, że został on
skonstruowany- wadliwie - bez powiazania z art. 391 § 1 k.p.c.
Z motywów zaskarżonego wyroku wynika jednoznacznie, iż u podstaw
obciążenia obu pozwanych odpowiedzialnością za zobowiązania spółki P. wobec
powoda w jednakowym zakresie legło stwierdzenie, że zobowiązania te wynikły z
umowy zawartej w czasie, kiedy byli oni członkami jej zarządu.
Na tle regulacji zawartej w art. 299 k.s.h. w orzecznictwie jest prezentowany
pogląd, zgodnie z którym odpowiedzialność związaną z bezskutecznością
egzekucji określonego zobowiązania z majątku spółki ponoszą osoby będące
członkami jej zarządu w czasie istnienia tego zobowiązania, a ścisłej rzecz ujmując
- jego podstawy. Zapatrywanie to nie jest - jak zarzucają skarżący - odosobnione;
6
znalazło ono wyraz nie tylko w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 11 lutego 2010 r.,
I CSK 269/09 (nie publ.), ale również w innych orzeczeniach (zob. m.in. wyroki:
z dnia 17 czerwca 2011 r., II CSK 571/10, nie publ., z dnia 9 lutego 2011 r., V CSK
188/10, nie pub., z dnia 25 listopada 2010 r., III CNP 3/10, nie publ. oraz
uzasadnienie uchwały z dnia 28 lutego 2008 r., III CZP 143/07, OSNC 2009, nr 3,
poz. 38). W jego uzasadnieniu wskazuje się, że - zgodnie z art. 299 k.s.h. -
członkowie zarządu spółki nie odpowiadają za dług spółki, czy za niespełnione
świadczenia wynikające z zobowiązania spółki, lecz „za zobowiązania" spółki.
Objęcie odpowiedzialnością członków zarządu wszystkich zobowiązań spółki,
których podstawa istnieje w czasie sprawowania przez niego funkcji, a więc także
zobowiązań jeszcze wtedy niewymagalnych, jest usprawiedliwione tym,
że ogłoszenie upadłości, o które członkowie zarządu powinni wystąpić w celu
przeciwdziałania bezskuteczności egzekucji, spowodowałoby wymagalność także
zobowiązań niemających dotychczas takiej cechy (zob. art. 91 p.u.n.).
Sąd Apelacyjny, nawiązując do przytoczonego stanowiska, aprobowanego
przez skład orzekający - wbrew twierdzeniom skarżących - nie naruszył art. 299
k.s.h. W konsekwencji zamierzonego skutku nie mogły odnieść zarzuty naruszenia
art. 204 § 4 k.s.h., art. 4791
§ 2 pkt 1, art. 47912
§ 1, art. 368 § 1 pkt 4 i art. 381
k.p.c., zmierzające do podważenia ustalenia, że pozwany J. S. przestał pełnić
funkcje członka zarządu spółki P. w czerwcu - a nie w lutym - 2003 r.
Wierzyciel powołujący się na bezskuteczność egzekucji przeciwko spółce
i kierujący swoje roszczenia przeciwko członkom jej zarządu - na podstawie art.
299 k.s.h. - powinien w każdym wypadku legitymować się tytułem egzekucyjnym
przeciwko spółce (zob. wyroki Sadu Najwyższego: z dnia 21 października 2003 r.,
I CK 160/02, nie publ.; z dnia 26 stycznia 2012 r., I PK 78/11, OSNP 2013, nr 1-2,
poz. 4; z dnia 23 maja 2013 r., IV CSK 660/12, nie publ. oraz uchwałę z dnia
15 czerwca 1999 r., III CZP 10/99, OSNC 1999, nr 12, poz. 203). Jedynie w razie
utraty przez spółkę bytu prawnego w związku z wykreśleniem jej z rejestru można
uznać, że zachodzi szczególnie uzasadniony wypadek, usprawiedliwiający
odstępstwo od wskazanej zasady i pozwalający - w drodze wyjątku - na wykazanie
istnienia wierzytelności wobec spółki w procesie przeciwko członkom jej zarządu
(zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 grudnia 2006 r., II CSK 300/06, nie publ.).
7
W sprawie niniejszej roszczenia, na których bezskuteczną egzekucję
powołał się powód, zostały stwierdzone prawomocnym wyrokiem Sądu
Okręgowego z dnia 7 stycznia 2005 r. Nie jest zatem możliwe - jak usiłowali
wykazać to skarżący - aby termin przedawnienia roszczeń zgłoszonych przeciwko
pozwanym zarządcom spółki P. rozpoczął swój bieg z dniem wydania
postanowienia oddalającego wniosek o ogłoszenie upadłości tej spółki
(11 czerwca 2003 r.), a więc przed powstaniem tytułu egzekucyjnego przeciwko tej
spółce. Bez istnienia takiego tytułu nie mógłby powstać stan bezskuteczności
egzekucji, warunkujący odpowiedzialność członków zarządu spółki na podstawie
art. 299 k.s.h. Innymi słowy, przed dniem bezskuteczności egzekucji wierzytelności
stwierdzonej tytułem egzekucyjnym przeciwko spółce, bieg trzyletniego terminu
przedawnienia roszczenia wobec członków jej zarządu, przewidzianego w art. 4421
k.c. (będącego odpowiednikiem art. 442 § 1 k.c.), nie może się rozpocząć
(zob. uzasadnienie uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia
7 listopada 2008 r., III CZP 72/08, OSNC 2009, nr 2, poz. 20). Zarzut naruszenia
4421
i art. 120 § 1 k.c. oraz art. 299 k.s.h. oparty na odmiennym - błędnym -
założeniu należało zatem ocenić jako bezzasadny.
Chybiony okazał się również zarzut naruszenia art. 24 ust. 2 ustawy z dnia
13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych - w brzmieniu
obowiązującym w czerwcu 2003 r. Zgodnie z tym unormowaniem, składki oraz
odsetki za zwłokę, koszty egzekucyjne, dodatkowa opłata i opłata prolongacyjna,
zwane dalej "należnościami z tytułu składek", nie opłacone w terminie, podlegają
ściągnięciu w trybie przepisów o postępowaniu egzekucyjnym w administracji lub
egzekucji sądowej. Przedmiotem postępowania w sprawie niniejszej jest określenie
odpowiedzialności pozwanych za zobowiązania spółki P. wobec powoda, których
egzekucja okazała się bezskuteczna, a nie ściągnięcie na rzecz Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych należności wymienionych w powołanym przepisie.
Wskazany przepis nie został zatem naruszony.
Sąd Apelacyjny przyjął, że pozwani odpowiadają wobec powoda na
podstawie art. 299 k.s.h. nie za uszczerbek majątkowy w postaci niewypłaconego
wynagrodzenia za pracę w spółce P. w latach 2002-2003, lecz za szkodę, której
doznał on w następstwie niewyegzekwowania od tej spółki należności stwierdzonej
8
wyrokiem Sądu Pracy. Wskazał, że płatnikiem składek na ubezpieczenie społeczne,
obciążających wynagrodzenie za pracę ściągnięte w drodze egzekucji, pozostaje
pracodawca. Uznał przy tym, że nieopłacone składki stanowią szkodę powoda;
brak ich zaksięgowania na koncie powoda w ZUS odbije się na przyszłości na
wysokości jego świadczenia emerytalnego.
Przytoczona argumentacja wskazuje na wyraźną niekonsekwencję. Jeżeli
bowiem szkoda powoda polega na oddziaływaniu na wysokość przyszłego
świadczenia emerytalnego, to tak rozumianej szkody - co trafnie zarzucili skarżący
- nie można utożsamiać z sumą składek emerytalnych należnych od
niewyegzekwowanego wynagrodzenia za pracę. W świetle stanowiska Sądu
Apelacyjnego, obowiązek uiszczenia składek emerytalnych od należnego
powodowi wynagrodzenia obciąża spółkę P., a jednocześnie pozwani zobowiązani
są zapłacić powodowi odszkodowanie obejmujące te składki. Zapatrywanie takie
jest wynikiem błędnej wykładni art. 361 k.c., co nie pozwala skutecznie odeprzeć
zarzutu naruszenia tego przepisu.
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. orzekł,
jak w sentencji.
es