Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 80/14
UCHWAŁA
Dnia 26 listopada 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Katarzyna Tyczka-Rote (przewodniczący)
SSN Grzegorz Misiurek
SSN Barbara Myszka (sprawozdawca)
Protokolant Bożena Kowalska
w sprawie z powództwa "R. Z." sp. z o.o. w K.
przeciwko W. Z.
o zapłatę,
po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym
w dniu 26 listopada 2014 r.,
zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Apelacyjny
postanowieniem z dnia 26 czerwca 2014 r.,
"Czy w przypadku uchylenia przez Sąd Najwyższy zapadłego
w drugiej instancji wyroku uchylającego wyrok sądu pierwszej
instancji sąd drugiej instancji, któremu sprawa została przekazana do
ponownego rozpoznania, rozpoznawać ją może w tym samym
składzie?"
podjął uchwałę:
W razie uchylenia przez Sąd Najwyższy, na skutek zażalenia
przewidzianego w art. 3941
§ 11
k.p.c., wyroku sądu drugiej
instancji uchylającego wyrok sądu pierwszej instancji
i przekazującego sprawę do ponownego rozpoznania, sąd
drugiej instancji może rozpoznać sprawę w tym samym składzie.
2
UZASADNIENIE
Sąd Okręgowy w K. – po ponownym rozpoznaniu sprawy z powództwa „R.
Z.” sp. z o.o. w K. przeciwko W. Z. o zapłatę – wyrokiem z dnia 15 grudnia 2011 r.
zasądził od pozwanego na rzecz powódki kwotę 2 123 946 zł z ustawowymi
odsetkami od dnia 30 września 2009 r. oraz kwotę 154 417 zł z tytułu kosztów
procesu. Apelację pozwanego od tego wyroku Sąd Apelacyjny oddalił wyrokiem z
dnia 18 kwietnia 2012 r.
Na skutek skargi kasacyjnej pozwanego, Sąd Najwyższy wyrokiem z dnia
14 czerwca 2013 r. uchylił wyrok Sądu Apelacyjnego z dnia 18 kwietnia 2012 r.
i przekazał sprawę temu Sądowi do ponownego rozpoznania. Sąd Apelacyjny
z kolei, po ponownym rozpoznaniu sprawy na skutek apelacji pozwanego od
wyroku Sądu Okręgowego z dnia 15 grudnia 2011 r., wyrokiem z dnia
4 października 2013 r. uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę do ponownego
rozpoznania Sądowi Okręgowemu.
Powódka, uznając uchylenie wyroku Sądu pierwszej instancji i przekazanie
sprawy do ponownego rozpoznania za bezpodstawne, na podstawie art. 3941
§ 11
k.p.c. zaskarżyła wyrok Sądu Apelacyjnego zażaleniem. Po rozpoznaniu zażalenia
Sąd Najwyższy postanowieniem z dnia 6 marca 2014 r. uchylił wyrok Sądu
Apelacyjnego z dnia 4 października 2013 r. i stwierdził, że – wbrew odmiennej
ocenie tego Sądu – w sprawie nie wystąpiły określone w art. 386 § 4 k.p.c.
przesłanki uzasadniające wydanie wyroku kasatoryjnego.
Przy ponownym rozpoznaniu sprawy na skutek apelacji pozwanego, Sąd
Apelacyjny powziął poważną wątpliwość co do składu sądu, w którym sprawa
powinna być rozpoznawana, i w związku z tym przedstawił Sądowi Najwyższemu
do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne przytoczone na wstępie uchwały.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Istota przedstawionego zagadnienia prawnego sprowadza się do
rozstrzygnięcia kwestii, w jakim składzie sąd drugiej instancji rozpoznaje sprawę po
uchyleniu przez Sąd Najwyższy, na skutek zażalenia przewidzianego w art. 3941
§ 11
k.p.c., wyroku uchylającego wyrok sądu pierwszej instancji i przekazującego
sprawę do ponownego rozpoznania. Sąd Apelacyjny powziął wątpliwość, czy
w takim wypadku może rozpoznać sprawę w tym samym składzie, czy też –
3
odpowiednie zastosowanie przepisów art. 39821
, 397 § 2 i 386 § 5 w związku z art.
3941
§ 3 k.p.c. – powoduje konieczność rozpoznania jej w innym składzie.
Podejmując ten problem trzeba podkreślić, że przepisy o składzie sądu mają
charakter norm ustrojowych, z których naruszeniem jest związana sankcja
nieważności postępowania (art. 379 pkt 4 k.p.c.). W przepisach o postępowaniu
apelacyjnym i kasacyjnym ustawodawca – obok instytucji wyłączenia sędziego
z mocy ustawy uregulowanej w art. 48 k.p.c. – przewidział obowiązek rozpoznania
sprawy „w innym składzie”. Zgodnie z art. 386 § 5 k.p.c., w razie uchylenia
zaskarżonego wyroku przez sąd drugiej instancji i przekazania sprawy do
ponownego rozpoznania, sąd pierwszej instancji rozpoznaje ją w innym składzie.
Z kolei zgodnie z art. 39815
§ 2 k.p.c., w razie uchylenia zaskarżonego orzeczenia
na skutek skargi kasacyjnej i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania
sądowi, który wydał orzeczenie, lub innemu sądowi równorzędnemu albo – w razie
uchylenia także orzeczenia sądu pierwszej instancji – sądowi temu samemu lub
równorzędnemu – sąd rozpoznaje ją w innym składzie. Przez przewidziany w tych
przepisach „inny skład” należy rozumieć skład, w którym nie uczestniczy żaden
z sędziów biorących udział w wydaniu zaskarżonego i później uchylonego wyroku
sądu pierwszej lub drugiej instancji (zob. uchwały Sądu Najwyższego z dnia
29 maja 1963 r., III PO 10/63, OSNCP 1963, nr 11, poz. 239, z dnia 7 października
1986 r., III CZP 71/86, nie publ., z dnia 28 listopada 1986 r., III CZP 76/86, nie publ.
i z dnia 18 października 1990 r., III CZP 59/90, OSNCP 1991, nr 5-6, poz. 58 oraz
postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 7 października 1963 r., III CR 86/63,
OSNCP 1964, nr 11, poz. 226 i z dnia 16 stycznia 1987 r., I CR 385/86, OSNCP
1988, nr 5, poz. 66).
Zgodnie z art. 3941
§ 3 k.p.c., do postępowania przed Sądem Najwyższym
toczącego się na skutek zażalenia stosuje się odpowiednio art. 394 § 2 i 3, art. 395,
art. 397 § 1, art. 3986
§ 3, art. 39810
, art. 39814
, art. 39815
§ 1 zdanie pierwsze, art.
39816
, art. 39817
i art. 39821
. W postępowaniu tym mają więc zastosowanie
wskazane przepisy dotyczące postępowania zażaleniowego przed sądem drugiej
instancji oraz postępowania kasacyjnego. Są to przepisy regulujące termin do
wniesienia zażalenia, jego wymagania formalne, tryb przedstawiania akt
z zażaleniem, możliwość uchylenia zaskarżonego postanowienia przez sąd, który
4
je wydał, i rozpoznanie zażalenia na posiedzeniu niejawnym. Z kolei spośród
przepisów regulujących postępowanie kasacyjne odpowiednie zastosowanie mają
przepisy dotyczące odrzucenia skargi, która podlegała odrzuceniu przez sąd drugiej
instancji, albo zwrotu skargi temu sądowi w celu usunięcia dostrzeżonych braków,
składu sądu, oddalenia skargi, jeżeli nie ma ona uzasadnionych podstaw albo jeżeli
zaskarżone orzeczenie mimo błędnego uzasadnienia odpowiada prawu, uchylenia
zaskarżonego orzeczenia w całości lub w części i przekazania sprawy do
ponownego rozpoznania sądowi, który wydał orzeczenie, lub innemu sądowi
równorzędnemu, wydania orzeczenia reformatoryjnego i wreszcie przedstawienia
zagadnienia prawnego powstałego przy rozpoznawaniu skargi do rozstrzygnięcia
powiększonemu składowi Sądu Najwyższego. Poza tym, z racji odesłania do art.
39821
k.p.c., w postępowaniu zażaleniowym przed Sądem Najwyższym –
w zakresie nieuregulowanym w przepisach wymienionych w art. 3941
§ 3 k.p.c. –
stosuje się odpowiednio przepisy o apelacji. Katalog przepisów, do których odsyła
w art. 3941
§ 3 k.p.c., trzeba uznać za zamknięty.
Nakazując odpowiednie stosowanie wskazanych przepisów o postępowaniu
kasacyjnym, ustawodawca wyraźnie ograniczył zakres stosowania art. 39815
§ 1
k.p.c. jedynie do zdania pierwszego. Dyrektywy wykładni językowej prowadzą
zatem do wniosku, że w postępowaniu zażaleniowym przed Sądem Najwyższym
nie ma zastosowania ani zdanie drugie art. 39815
§ 1, ani § 2, zgodnie z którym
w razie przekazania sprawy do ponownego rozpoznania, sąd rozpoznaje ją w
innym składzie.
Ze względu na odesłanie w art 3941
§ 3 do art. 39821
k.p.c., rozważenia
wymaga kwestia odpowiedniego stosowania w postępowaniu przed Sądem
Najwyższym toczącym się na skutek zażalenia art. 386 § 5 k.p.c. Regulacja
zawarta w tym przepisie nie stanowi w procedurze cywilnej novum. Nakaz zmiany
składu sądu w razie uchylenia wyroku przez sąd wyższej instancji i przekazania
sprawy sądowi niższej instancji do ponownego rozpoznania obowiązywał
w kodeksie postępowania cywilnego z 1930 r., z tym że pierwotnie dotyczył tylko
sytuacji, w której uchylenie wyroku nastąpiło w wyniku uwzględnienia skargi
kasacyjnej (art. 437 według tekstu jednolitego z 1932 r., Dz.U. z 1932 r. Nr 112,
poz. 934). Po wyeliminowaniu ustawą z dnia 20 lipca 1950 r. o zmianie przepisów
5
postępowania w sprawach cywilnych (Dz. Nr 38, poz. 349) systemu apelacyjno –
kasacyjnego i wprowadzeniu systemu rewizyjnego nie było podobnej regulacji.
Wprowadzono ją dopiero ustawą z dnia 28 marca 1958 r. o zmianie przepisów
postępowania w sprawach cywilnych (Dz.U. Nr 18, poz. 75). Zgodnie z art. 384
k.p.c. z 1930 r. w brzmieniu obowiązującym od dnia 20 kwietnia 1958 r., sąd
rewizyjny w razie uwzględnienia rewizji uchylał zaskarżone orzeczenie w całości lub
w części i przekazywał sprawę do ponownego rozpoznania w innym składzie
właściwemu sądowi pierwszej instancji lub innemu sądowi równorzędnemu.
Do kodeksu postępowania cywilnego z 1964 r. obowiązek zmiany składu po
uchyleniu przez sąd rewizyjny wyroku sądu pierwszej instancji i przekazaniu sprawy
do ponownego rozpoznania został wprowadzony w art. 388 § 1 ustawą z dnia
18 kwietnia 1985 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. Nr
20, poz. 86). Obowiązek ten został utrzymany również po ponownym
wprowadzeniu z dniem 1 lipca 1996 r. systemu apelacyjno – kasacyjnego (art. 1 pkt
44 ustawy z dnia 1 marca 1996 r. o zmianie Kodeksu postępowania cywilnego,
rozporządzeń Prezydenta Rzeczypospolitej – Prawo upadłościowe i Prawo
o postępowaniu układowym, Kodeksu postępowania administracyjnego, ustawy
o kosztach sądowych w sprawach cywilnych oraz niektórych innych ustaw, Dz.U.
Nr 43, poz. 189 ze zm.) i to zarówno w postępowaniu apelacyjnym (art. 386 § 5
k.p.c.), jak i kasacyjnym (art. 39313
§ 2, a następnie 39815
§ 2 k.p.c.).
W orzecznictwie oraz w doktrynie podkreśla się, że zmiana składu sądu
w razie uchylenia wyroku przez sąd wyższej instancji i przekazania sprawy do
ponownego rozpoznania ma na celu zapewnienie jak najdalej idącej bezstronności
składu orzekającego i poszanowanie niezawisłości sędziowskiej. Pozwala na
wyeliminowanie sytuacji, w której sędzia przy powtórnym rozpoznaniu sprawy byłby
z mocy art. 386 § 6 k.p.c. skrępowany oceną prawną i wskazaniami co do dalszego
postępowania zawartymi w uzasadnieniu orzeczenia sądu drugiej instancji
i zmuszony do podjęcia rozstrzygnięcia wbrew przekonaniu, któremu dał wyraz,
wydając uchylone orzeczenie. Chodzi zatem o zapewnienie pełnego zaufania stron
do sądów oraz ich orzeczeń, co leży w interesie praworządności.
Ze względu na regulację zawartą w art. 397 § 2 k.p.c., zgodnie z którą do
postępowania toczącego się na skutek zażalenia stosuje się odpowiednio przepisy
6
o postępowaniu apelacyjnym, w doktrynie i w orzecznictwie zrodziły się poważne
wątpliwości co do tego, czy art. 388 § 1 k.p.c., a następnie będący jego
odpowiednikiem art. 386 § 5 k.p.c. ma zastosowanie w postępowaniu
zażaleniowym.
W uchwale z dnia 25 sierpnia 1989 r., III CZP 72/89 (nie publ.) Sąd
Najwyższy wyraził pogląd, że art. 388 § 1 k.p.c. w części dotyczącej składu sądu
ma odpowiednie zastosowanie w postępowaniu zażaleniowym. Podobne
stanowisko zajął w postanowieniach z dnia 11 września 2002 r., V CZ 95/02
(nie publ.), z dnia 28 stycznia 2004 r., IV CK 155/03 (nie publ.) i z dnia 18 lutego
2005 r., V CK 474/04 (nie publ.), natomiast w postanowieniu z dnia 12 lutego
1987 r., II CZ 13/87 (nie publ.) przyjął, że nakaz rozpoznania sprawy w innym
składzie obowiązuje w postępowaniu toczącym się na skutek zażalenia tylko wtedy,
gdy przedmiotem uchylenia jest postanowienie kończące postępowanie w sprawie.
Odmienne stanowisko Sąd Najwyższy zajął w uchwale z dnia 15 stycznia 1992 r.,
III CZP 144/91 (OSNCP 1992, nr 7-8, poz. 131), stwierdzając, że zmiana składu
przewidziana w art. 388 § 1 k.p.c. nie ma zastosowania w postępowaniu
zażaleniowym.
Pogłębionej analizy tego zagadnienia Sąd Najwyższy dokonał w uchwale
z dnia 23 sierpnia 2006 r., III CZP 56/06 (OSNC 2007, nr 3, poz. 43), w której
przyjął, że art. 386 § 5 k.p.c. nie ma zastosowania w postępowaniu toczącym się na
skutek zażalenia. W uzasadnieniu wskazał na różnice między postępowaniem
apelacyjnym a postępowaniem wywołanym wniesieniem zażalenia, które obejmuje
jedynie kwestie formalne, dotyczące toku procesu, często incydentalne
i marginesowe. Odwołał się również do dyrektyw systemowych i funkcjonalnych, za
pomocą których wywiódł, że instytucja wyłączenia sędziego z orzekania w sprawie
– po uchyleniu orzeczenia i przekazaniu sprawy do ponownego rozpoznania –
dotyczy tylko wyroku i postanowienia co do istoty sprawy oraz że instytucja ta jest
nie tylko obca postępowaniu toczącemu się na skutek zażalenia, ale – przeniesiona
do tego postępowania – mogłaby spowodować wiele nieobliczalnych problemów
procesowych i ustrojowo – organizacyjnych. Celem tej instytucji jest bowiem
zmiana składu sądu tylko wtedy, gdy przedmiotem uchylenia było orzeczenie,
w którym sąd wypowiada się co od istoty sprawy, rozstrzyga konkretny spór
7
i zajmuje stanowisko jurysdykcyjne zarówno w przedmiocie przedstawionych przez
strony pod osąd faktów, jak i doboru oraz wykładni prawa mającego zastosowanie
w sprawie. Stanowisko zajęte w powołanej uchwale uzyskało aprobatę w doktrynie
i podziela je także skład orzekający w niniejszej sprawie.
Okoliczność, że ukształtowało się ono przed wprowadzeniem ustawą
nowelizującą z dnia 16 września 2011 r. (Dz.U. Nr 233, poz. 1381) przepisu art.
3941
§ 11
k.p.c., zgodnie z którym zażalenie do Sądu Najwyższego przysługuje
także w razie uchylenia przez sąd drugiej instancji wyroku sądu pierwszej instancji
i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania, nie stanowi argumentu na rzecz
odmiennego rozstrzygnięcia kwestii składu sądu drugiej instancji w razie
uwzględnienia przez Sąd Najwyższy zażalenia przewidzianego w tym przepisie.
O składzie sądu, jak podkreśla się w orzecznictwie, decyduje nie rodzaj
wydawanego orzeczenia, lecz przedmiot rozpoznania (zob. uchwały Sądu
Najwyższego z dnia 5 listopada 1973 r., III CZP 67/73, OSNCP 1974, nr 7-8, poz.
126, i z dnia 5 lutego 2004 r., III CZP 113/03, OSNC 2005, nr 5, poz. 75). Zgodnie
natomiast z utrwalonym orzecznictwem Sądu Najwyższego, kontrola dokonywana
na skutek zażalenia przewidzianego w art. 3941
§ 11
k.p.c. ma charakter formalny,
skupiający się na przesłankach uchylenia orzeczenia sądu pierwszej instancji, bez
wkraczania w kompetencje sądu in merito. W postępowaniu toczącym się na
skutek zażalenia na orzeczenie o uchyleniu wyroku sądu pierwszej instancji
i przekazaniu sprawy do ponownego rozpoznania na podstawie art. 386 § 2 k.p.c.
Sąd Najwyższy poddaje kontroli prawidłowość stwierdzenia nieważności
postępowania przez sąd drugiej instancji, a jeżeli przyczyną orzeczenia
kasatoryjnego były przesłanki określone w art. 386 § 4 k.p.c. – bada, czy sąd
drugiej instancji prawidłowo pojmował wskazane w tym przepisie przyczyny
uzasadniające uchylenie orzeczenia sądu pierwszej instancji i czy jego
merytoryczne stanowisko uzasadniało taką ocenę postępowania sądu pierwszej
instancji. Innymi słowy, bada czy rzeczywiście sąd pierwszej instancji nie rozpoznał
istoty sprawy albo czy rzeczywiście wydanie wyroku wymaga przeprowadzenia
postępowania dowodowego w całości. Dokonywana kontrola ma charakter czysto
procesowy, gdyż Sąd Najwyższy nie może wkraczać w merytoryczne kompetencje
sądu drugiej instancji rozpoznającego apelację (zob. postanowienia Sądu
8
Najwyższego z dnia 25 października 2012 r., I CZ 136/12, nie publ., z dnia
25 października 2012 r., I CZ 139/12, nie publ., z dnia 25 października 2012 r.,
I CZ 143/12, nie publ., z dnia 7 listopada 2012 r., IV CZ 147/12, nie publ., z dnia
9 listopada 2012 r., IV CZ 156/12, nie publ., z dnia 28 listopada 2012 r., III CZ
77/12, nie publ., z dnia 15 lutego 2013 r., I CZ 5/13, nie publ., z dnia 10 kwietnia
2013 r., IV CZ 21/13, nie publ., z dnia 23 maja 2013 r., IV CZ 50/13, nie publ, z dnia
21 listopada 2013 r., III CZ 51/13, nie publ., z dnia 6 marca 2014 r., V CZ 13/14,
nie publ. I z dnia 6 czerwca 2014 r., IV CZ 27/14, nie publ.).
Ze względu na tak ujęty zakres kognicji orzeczenie Sądu Najwyższego
uwzględniające zażalenie przewidziane w art. 3941
§ 11
k.p.c. ma wyłącznie walor
procesowy, nie zawiera żadnego rozstrzygnięcia co do istoty spornego stosunku
prawnego, a jedynie przesądza o bycie zaskarżonego wyroku, który przestaje
istnieć w sensie prawnym. Powstaje taka sytuacja, jakby zaskarżone orzeczenie
sądu drugiej instancji w ogóle nie zostało wydane. Uchylenie orzeczenia sądu
drugiej instancji sprawia, że sąd ten musi ponownie realizować swoje kompetencje
w związku z koniecznością rozpoznania apelacji od orzeczenia sądu pierwszej
instancji. Ze względu na zakres kognicji Sądu Najwyższego nie zachodzi jednak
w tym wypadku ryzyko naruszenia bezstronności składu orzekającego.
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 390 § 1 k.p.c.
rozstrzygnął przedstawione zagadnienie prawne, jak w uchwale.