Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 509/14
POSTANOWIENIE
Dnia 9 lipca 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Katarzyna Tyczka-Rote (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk
SSN Marta Romańska (sprawozdawca)
Protokolant Beata Rogalska
w sprawie z wniosku Zakładów […]
przy uczestnictwie Skarbu Państwa - Prezydenta m. W.
o sprostowanie działu I-O i wpis w dziale II,
po rozpoznaniu na rozprawie
w Izbie Cywilnej w dniu 9 lipca 2015 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy
od postanowienia Sądu Okręgowego w W.
z dnia 4 lutego 2014 r.,
oddala skargę kasacyjną i zasądza od wnioskodawcy na rzecz
Skarbu Państwa - Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa kwotę
120 (sto dwadzieścia) zł, tytułem zwrotu kosztów postępowania
kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Wnioskodawca Zakłady […] wniósł o wpisanie w dziale I-0 księgi wieczystej
nr […], prowadzonej przez Sąd Rejonowy w W. dla nieruchomości stanowiącej
działkę nr 69/4, sprostowania jej powierzchni i ujawnienie, że wynosi ona 0,0179
ha, zgodnie z załączonym wypisem i wyrysem z rejestru ewidencji gruntów oraz w
dziale lI wykreślenie wpisu prawa własności tej nieruchomości na rzecz Skarbu
Państwa i ujawnienie w to miejsce wnioskodawcy.
Referendarz sądowy w Sądzie Rejonowym oddalił wniosek, a
postanowieniem z 6 listopada 2013 r. Sąd Rejonowy oddalił skargę wnioskodawcy
na orzeczenie referendarza.
Sąd Rejonowy powołał się na art. 6268
§ 2 i art. 6269
k.p.c. oraz ustalił,
że księga wieczysta […] prowadzona jest dla nieruchomości gruntowej stanowiącej
działkę nr 69/4 z obrębu 6-13-13 o powierzchni 176 m2
. W dziale II tej księgi
wpisany jest Skarb Państwa na podstawie wpisu jawnego z działu II wykazu
hipotecznego księgi dawnej „K.” i orzeczenia Ministra Rolnictwa i Reform Rolnych z
2 czerwca 1949 r. stwierdzającego, że nieruchomość podlegała przepisom dekretu
Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z 6 września 1944 r. o
przeprowadzeniu reformy rolnej (Dz.U. z 1945 r Nr 4, poz. 17; dalej: „dekret o
reformie rolnej”). Zdaniem Sądu Rejonowego, art. 31 ust. 2 ustawy z 6 lipca 1982 r.
o księgach wieczystych i hipotece (tj. Dz.U. z 2001 r., Nr 124, poz. 1361 ze zm.;
dalej: „u.k.w.h.”) dopuszcza możliwość usunięcia wadliwego wpisu do księgi
wieczystej po wykazaniu tej wadliwości późniejszym orzeczeniem sądu lub innym
odpowiednim dokumentem, w tym także ostateczną decyzją administracyjną, jeżeli
odnoszą się one do zdarzenia, które stanowiło materialnoprawną podstawę wpisu.
Wnioskodawca dołączył do wniosku notarialnie poświadczone odpisy decyzji
Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z 4 grudnia 2012 r., nr GZ.m-057-625-420/07,
utrzymującej w mocy decyzję tego Ministra z 22 maja 2013 r., nr GZ.m-057625-
424/12, którą stwierdzono nieważność orzeczenia Ministra Rolnictwa i Reform
Rolnych z 2 czerwca 1949 r., uchylającego decyzję o niepodleganiu przez część
nieruchomości o powierzchni 43,3002 ha, pochodzącej z majątku „O. nr 4 K.”, we
3
własności Zakładów […], pod działanie dekretu o reformie rolnej.
Sąd Rejonowy uznał, że z uwagi na ograniczoną kognicję sądu
wieczystoksięgowego (art. 6266
§ 1 i 2 k.p.c.) zastosowanie art. 31 ust. 2 u.k.w.h.
jest możliwe wtedy, gdy na podstawie wskazanego przez wnioskodawcę
orzeczenia sądu lub innego dokumentu da się ustalić stan prawny nieruchomości.
Gdyby ustalenie to wymagało uwzględnienia innych prawnie doniosłych
okoliczności wykraczających poza te, które były przedmiotem oceny wyrażonej
w dokumentach mających stanowić podstawę wpisu, to konieczne staje się
usunięcie wątpliwości co do wpisu przez złożenie wyroku wydanego po
rozpoznaniu powództwa mającego podstawę w art. 10 u.k.w.h. Taka sytuacja ma
miejsce w niniejszej sprawie. W zbiorze dokumentów księgi hipotecznej „K. S”
znajduje się kserokopia aktu notarialnego z 28 listopada 1937 r., zgodnie z którym z
nieruchomości tej wydzielono grunt o powierzchni 48,0084 ha i przeniesiono jego
własność na rzecz J. i P. małżonków W. W tym samym zbiorze dokumentów księgi
hipotecznej znajduje się kserokopia aktu notarialnego z 28 lipca 1944 r., którym
Zakłady […] dokonała dalszego podziału nieruchomości i przeniosła własność
poszczególnych części gruntu na rzecz L. W., A. W. i T. C. Te akty notarialne
są dołączone do dokumentów księgi hipotecznej w formie kserokopii, jednak
zgodnie z orzecznictwem Sądu Najwyższego taka forma dokumentu może być
wykorzystana w postępowaniu wieczystoksięgowym, stanowiąc podstawę
odmowy wpisu.
W ocenie Sądu Rejonowego w świetle powyższych dokumentów nie można
stwierdzić, kto jest właścicielem działki nr 69/4 z obrębu 6-13-13, wpisanej do księgi
wieczystej […]. W dokumentach geodezyjnych nie określono z jakiej części
nieruchomości pochodzi ta działka. Księga hipoteczna „K.” jest zniszczona.
Ustalenie stanu prawnego nieruchomości powinno w tej sytuacji nastąpić w
procesie zgodnie z art. 10 u.k.w.h.
Wobec oddalenia wniosku o wpis w dziale II, Sąd Rejonowy nie znalazł
też podstaw do sprostowania oznaczenia nieruchomości w dziale I-0.
Postanowieniem z 4 lutego 2014 r. Sąd Okręgowy w W. oddalił apelację
wnioskodawcy od postanowienia z 6 listopada 2013 r., podzieliwszy w całości
4
ustalenia i ocenę prawną sprawy przyjętą przez Sąd Rejonowy.
W skardze kasacyjnej od postanowienia Sądu Okręgowego z 4 lutego
2014 r. wnioskodawca zarzucił, że zapadło ono z naruszeniem: - art. 6268
§ 1 i 2
k.p.c. w zw. z art. 31 ust. 1 u.k.w.h. oraz art. 244 k.p.c. przez błędną wykładnię
i przyjęcie, że sąd wieczystoksięgowy może przy badaniu zasadności wniosku
uwzględniać niebędące dokumentami kserokopie, które znajdują się poza aktami
księgi wieczystej, której dotyczy wniosek; - art. 6269
k.p.c. i art. 31 ust. 2 u.k.w.h.
poprzez niewłaściwe zastosowanie i przyjęcie, że istnieją przeszkody do dokonania
wpisu zgodnie z wnioskiem; - art. 228 § 2 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. i art. 386
§ 1 k.p.c. przez zaniechanie zwrócenia uwagi stronom na znajdującą się poza
aktami księgi wieczystej kserokopię dokumentu, którego znaczenie okazało się
decydujące dla rozstrzygnięcia o zasadności wniosku, skutkiem czego
wnioskodawca nie miał możliwości odniesienia się do treści tego dokumentu
w postępowaniu pierwszoinstancyjnym i udzielenia dodatkowych wyjaśnień
względnie przedłożenia dodatkowych dokumentów.
Wnioskodawca wniósł o uchylenie zaskarżonego postanowienia w całości
i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu,
a ewentualnie o uchylenie w całości zaskarżonego postanowienia
i poprzedzającego go postanowienia Sądu Rejonowego oraz przekazanie sprawy
temu Sądowi do ponownego rozpoznania.
Uczestnik wniósł o oddalenie skargi kasacyjnej.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
1. W skardze kasacyjnej wnioskodawca ujawnił, że decyzja Ministra
Rolnictwa i Rozwoju Wsi z 22 maja 2013 r., nr GZ.m-057625-424/12, utrzymująca
w mocy decyzję Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z 4 grudnia 2012 r., nr GZ.m-
057-625-420/07, stwierdzającą nieważność decyzji Ministra Rolnictwa i Reform
Rolnych z 2 czerwca 1949 r., złożona przez niego przy wniosku o wpis jako jego
podstawa, została uchylona przez sąd administracyjny. Uczestnik domagał się
uwzględnienia tej nowej okoliczności w postępowaniu kasacyjnym jako odnoszącej
się do wskazanej przez wnioskodawcę podstawy wpisu i oddalenia skargi.
Niedopuszczalność powoływania nowych faktów i dowodów w postępowaniu
5
kasacyjnym (art. 39813
§ 2 in princ. k.p.c.) oraz ograniczony zakres kognicji sądów
w postępowaniu wieczystoksięgowym (art. 6266
§ 1 i 2 k.p.c.) są przeszkodą do
uwzględnienia przez Sąd Najwyższy nowej okoliczności, jaką jest wzruszenie
decyzji mającej być podstawą wpisu już po złożeniu wniosku o jego dokonanie.
Rozstrzygnięcie sądu administracyjnego dotyczące dokumentów powołanych
jako podstawa wpisu, co do którego wydano w postępowaniu apelacyjnym
postanowienie objęte skargą kasacyjną musi być zatem pominięte
(por. postanowienia Sądu Najwyższego z 4 września 2008 r., IV CSK 200/08,
nie publ. i 25 kwietnia 2012 r., II CSK 461/11, OSNC 2013, nr 1, poz. 8).
2. Ustawodawca zawęził granice rozpoznania sądu w postępowaniu
wieczystoksięgowym, gdyż sąd nie prowadzi w nim postępowania dowodowego,
które by wykraczało poza zakres wyznaczony w art. 6268
§ 2 k.p.c.
Trzeba jednak przypomnieć, że prowadzenie ksiąg wieczystych jest oparte
na zasadzie tzw. ciągłości wpisów, określanej w doktrynie także jako zasada wpisu
uprzedniego. W postanowieniu z 25 kwietnia 2012 r., II CSK 461/11, Sąd
Najwyższy wyjaśnił, że wpis może zatem nastąpić jeżeli osoba, której prawo ma
być nim dotknięte, jest lub zostaje jednocześnie wpisana do księgi wieczystej jako
uprawniona, z tym uproszczeniem co do wpisów w dziale II, że do ujawnienia
właściciela wystarcza, aby następstwo prawne po osobie wpisanej jako właściciel
zostało wykazane odpowiednimi dokumentami (art. 34 u.k.w.h.). Z tą zasadą
koresponduje zakres kognicji sądu wieczystoksięgowego wyznaczony w art. 6268
§ 2 k.p.c. oraz ustalone w art. 3 ust. 2 u.k.w.h. domniemanie prawne, że prawo
wykreślone nie istnieje. Osoba ubiegająca się o wpis musi albo wykazać wprost,
że jest następcą prawnym osoby wpisanej, albo przedstawić i wykazać ciąg
następstw prawnych po niej. Dowody przejścia, ustanowienia, zmiany lub
wygaśnięcia prawa, które ma być wpisane, powinny zatem pochodzić od lub
dotyczyć takiej osoby i mieć formę dokumentu, z wyjątkiem sytuacji, w której wpis
jest dokonywany bezpośrednio na podstawie przepisu prawa.
Domniemanie prawne wynikające z wykreślenia prawa objętego wpisem
(art. 3 ust. 2 u.k.w.h.) dotyczy wszystkich wcześniejszych wykreśleń i jest
wprawdzie wzruszalne, ale ze względu na ograniczoną kognicję sądu prowadzenie
dowodów w tym zakresie nie może nastąpić w ramach postępowania
6
wieczystoksięgowego.
Przepis art. 6268
§ 1 i 2 k.p.c. dopuszcza badanie przez sąd
przy rozpoznawaniu wniosku o wpis jedynie treści i formy wniosku, dołączonych do
wniosku dokumentów oraz treści księgi wieczystej. Brak jest zatem podstaw
do objęcia przez sąd badaniem jakichś innych dokumentów niż te, które
wnioskodawca chce uczynić podstawą wpisu.
Dokument stanowiący postawę wpisu musi być formalnie prawidłowy
i zawierać treść uzasadniającą przyjęcie, że powstało, uległo modyfikacji lub ustało
prawo podlegające ujawnieniu w księdze wieczystej. Sąd nie ustala stanu
faktycznego, nie rozstrzyga sporu o prawo i nie bada, czy stan prawny po
dokonaniu wpisu będzie zgodny ze stanem rzeczywistym. Uwzględnia jedynie
dokumenty złożone równocześnie z wnioskiem o wpis, natomiast nie uwzględnia
okoliczności znanych mu urzędu (por. uchwała składu siedmiu sędziów Sądu
Najwyższego z 16 grudnia 2009 r., zasada prawna, III CZP 80/09, OSNC 2010, nr
6, poz. 84, postanowienie składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego
z 16 listopada 2011 r., II CSK 538/10, nie publ. oraz postanowienia Sądu
Najwyższego z 20 października 2011 r., III CSK 322/10, nie publ. i z 6 kwietnia
2011 r., I CSK 367/10, nie publ.).
Za fakt znany sądowi z urzędu mogą być uznane dane, które wynikają
z treści księgi wieczystej. Treść księgi wieczystej w rozumieniu art. 6268
§ 2 k.p.c.
jest pojęciem szerszym niż wpisy istniejące w chwili złożenia wniosku;
w szczególności obejmuje ono wpisy wykreślone i ich podstawy. W konsekwencji
sąd w postępowaniu wieczystoksięgowym nie może pominąć okoliczności,
że nieruchomość, której dotyczy wniosek była objęta działaniem dekretu o reformie
rolnej, jeżeli wynika ona z treści księgi wieczystej, stanowiła podstawę poprzednich
wpisów i wykazania ciągu następstw prawnych.
Do wniosku o wpis w dziale II, zmierzającego do uzyskania wykreślenia
z tego działu Skarbu Państwa, wnioskodawca dołączył decyzję stwierdzającą
nieważność orzeczenia Ministra Rolnictwa i Reform Rolnych z 2 czerwca 1949 r.,
uchylającego wcześniejszą decyzję, którą właściwy organ orzekł, że nieruchomość
pochodząca z majątku „O. Nr 4 K.", stanowiąca własność Zakładów […] nie
podlega pod działanie dekretu o reformie rolnej i orzekającego, że podpada ona
7
pod działanie tego dekretu. Orzeczenie z 2 czerwca 1949 r. stanowiło podstawę
wpisu w księdze wieczystej Skarbu Państwa jako właściciela nieruchomości.
Decyzja orzekająca, że nieruchomość ma cechy określone w art. 2 ust. 1 lit. e
dekretu o reformie rolnej i podlega przejęciu na rzecz Skarbu Państwa ma
charakter deklaratywny i jest podstawą zmiany właściciela w dziale II księgi
wieczystej. Zmiana taka polegająca na nacjonalizacji następowała wprost z mocy
prawa, co oznaczało jej skuteczność wobec wszystkich, niezależnie od treści
aktualnego wpisu ujawniającego osobę właściciela (por. wyrok Sądu Najwyższego
z 25 marca 1999 r., III RN 165/98, OSNAPUS 2000, nr 3, poz. 90 oraz
postanowienie Sądu Najwyższego z 10 maja 2002 r., IV CKN 1024/00, nie publ.).
Jak wyjaśnił Sąd Najwyższy w postanowieniu z 25 kwietnia 2012 r., II CSK
461/11, decyzja administracyjna stwierdzająca nieważność decyzji orzekającej
o tym, że nieruchomość, dla której jest prowadzona księga wieczysta podpada pod
działanie dekretu o reformie rolnej nie stanowi wystarczającej podstawy
wykreślenia w dziale II tej księgi wieczystej, opartego na niej wpisu; uzasadnia ona
jedynie dokonanie z urzędu wpisu ostrzeżenia (art. 62613
§ 1 k.p.c.) (por. też
postanowienie Sądu Najwyższego z 28 lutego 2013 r., III CSK 171/12, nie publ.).
Decyzja stwierdzająca nieważność decyzji, na podstawie której w dziale II księgi
wieczystej ujawniony został Skarb Państwa nie mogłaby prowadzić do wykreślenia
z księgi wieczystej Skarbu Państwa bez równoczesnego ujawnienia - na podstawie
dokumentów, o jakich mowa w art. 31 u.k.w.h. - właściciela nieruchomości
w miejsce wykreślanego Skarbu Państwa. Niezależnie od powyższego,
skoro doszło do wszczęcia postępowania administracyjnego w celu rozstrzygnięcia,
czy nieruchomość była objęta działaniem dekretu o reformie rolnej, to wykreślenie
wpisu prawa własności na rzecz Skarb Państwa dokonanego na podstawie decyzji
wydanej w tym postępowaniu po stwierdzeniu jej nieważności, nie może
nastąpić bez przedłożenia decyzji kończącej postępowanie i orzekającej o istocie
sprawy prowadzonej na podstawie przepisów dekretu. Do orzekania w przedmiocie
objęcia danej nieruchomości hipotezą art. 2 ust. 1 lit. e dekretu o reformie
rolnej na podstawie § 5 rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Reform Rolnych
z 1 marca 1945 r. w sprawie wykonania dekretu o reformie rolnej właściwa jest
droga postępowania administracyjnego (por. uchwała Sądu Najwyższego
8
z 17 lutego 2011 r., III CZP 121/10, OSNC 2011, nr 10, poz. 109, uchwała Sądu
Najwyższego z dnia 18 maja 2011 r., III CZP 21/11, nie publ., uchwała składu
siedmiu sędziów Naczelnego Sądu Administracyjnego z 10 stycznia 2011 r., I OPS
3/10, ONSAiWSA 2011, nr 2, poz. 23).
Z tych przyczyn Sąd Najwyższy uznał, że zaskarżone postanowienie, mimo
częściowo błędnego uzasadnienia, odpowiada prawu, o czym orzeczono stosownie
do art. 39814
k.p.c. oraz - co do kosztów postępowania - art. 108 § 1, art. 520 § 2
w zw. z art. 39821
i art. 397 § 1 k.p.c.