V CSK 673/14
-
Data orzeczenia:
-
Organ orzekający:
-
Izby:
-
Jednostka obsługująca sprawę:
-
Forma orzeczenia:
-
Typ składu:
-
Skład sędziowski:
Powołane przepisy:
Informacje o źródle orzeczenia:
- Link do źródła orzeczenia
-
Data publikacji:09-10-2015
Dodatkowe informacje:
-
Sprawy przywołane w treści orzeczenia:I CSK 476/09 II CSK 189/09 II CSK 226/14 II CSK 304/11 II PK 319/07 III CZP 67/13 IV CSK 37/14 IV CSK 434/14 V CSK 379/14 II CO 26/54 II CSK 34/06 II UK 20/10 IV CR 85/80
Pełny tekst orzeczenia
Sygn. akt V CSK 673/14
POSTANOWIENIE
Dnia 6 sierpnia 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Iwona Koper (przewodniczący)
SSN Wojciech Katner (sprawozdawca)
SSN Zbigniew Kwaśniewski
w sprawie z powództwa I. S.
przeciwko K. P.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 6 sierpnia 2015 r.,
skargi kasacyjnej powódki od postanowienia Sądu Okręgowego w K.
z dnia 27 marca 2014 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu w K. do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 24 kwietnia 2013 r. Sąd Rejonowy w D. zasądził od
pozwanego na rzecz powódki z tytułu zachowku kwotę 53.850 złotych z odsetkami
i kosztami postępowania, a dalej idące powództwo oddalił. Rozstrzygając w ten
sposób, Sąd uznał spełnienie ze strony powódki przesłanek domagania się
zachowku, nie uwzględnił ani zarzutu pozwanego o przedawnieniu roszczenia, ani
zarzutu powagi rzeczy osądzonej, związanego z oddaleniem powództwa o
zachowek wniesionego już raz przez powódkę, mocą wyroku Sądu Okręgowego w
K. z dnia 23 marca 2005 r., sygn. akt … 284/03.
W wyniku apelacji wniesionej przez pozwanego Sąd Okręgowy w K.
wyrokiem z dnia 27 marca 2014 r. uchylił wyrok Sądu pierwszej instancji i odrzucił
pozew oraz rozstrzygnął o kosztach postępowania. Nastąpiło to ze względu na
uznanie zasadności zarzutu nieważności postępowania przed tym Sądem z uwagi
na powagę rzeczy osądzonej. Według Sądu Okręgowego w rozpoznawanej
sprawie i poprzednio rozstrzygniętej powołanym wyrokiem w sprawie …284/03
zachodzi tożsamość stron i przedmiotu postępowania, a także okoliczności
stanowiących przesłanki faktyczne powództwa. W szczególności Sąd drugiej
instancji nie podzielił stanowiska wyrażonego w uzasadnieniu uchylonego wyroku,
że oddalenie powództwa o zachowek wyrokiem z dnia 27 marca 2014 r. nastąpiło
nie wskutek jego przedwczesności; uznał, że wynikało to z nie wykazania substratu
zachowku. W tej sytuacji rozpoznawanie niniejszej sprawy odbywało się w
warunkach rei iudicatae, zatem powództwo musiało zostać odrzucone.
W skardze kasacyjnej powódka zarzuciła Sądowi Okręgowemu
w zaskarżonym wyroku naruszenie przepisów postępowania, tj. art. 366 k.p.c.
przez błędne przyjęcie, że w niniejszej sprawie występuje powaga rzeczy
osądzonej. Skarżąca wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości
i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania wraz z rozstrzygnięciem
o kosztach postępowania.
3
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z art. 366 k.p.c. prawomocny wyrok ma powagę rzeczy osądzonej
tylko co do tego, co w związku z podstawą sporu stanowiło przedmiot
rozstrzygnięcia, a ponadto tylko między tymi samymi stronami. W orzecznictwie
i doktrynie wyróżnia się w związku z tym podmiotowe i przedmiotowe granice rei
iudicatae. Granice podmiotowe oznaczają te same osoby występujące w sprawach
lub ich następców prawnych. W rozpoznawanej sprawie nie ma wątpliwości co do
tożsamości stron w tej sprawie i w sprawie zakończonej wyrokiem z dnia 23 marca
2005 r. Sądu Okręgowego w K., sygn. akt … 284/03.
Problemem do rozważenia są granice przedmiotowe powagi rzeczy
osądzonej, które oznaczają tożsamy przedmiot rozstrzygnięcia oraz taką samą
podstawę faktyczną roszczenia, a także - w rozumieniu części orzecznictwa
i doktryny - taką samą podstawę prawną (zob. uzasadnienie uchwały Sądu
Najwyższego z dnia 21 listopada 2013 r., III CZP 67/13, OSNC 2014, nr 7-8,
poz. 73; wyroki Sądu Najwyższego z dnia 21 czerwca 2006 r., II CSK 34/06,
nie publ. i z dnia 8 kwietnia 2015 r., V CSK 379/14, nie publ. oraz postanowienia
Sądu Najwyższego z dnia 9 października 2014 r., IV CSK 37/14, nie publ. i z dnia
15 kwietnia 2015 r., IV CSK 434/14, nie publ.). Podstawa prawna rozstrzygnięcia
sądu może jednak być inna od przedstawionej przez stronę w myśl zasady da mihi
factum dabo tibi ius, tak więc jednolite jest stanowisko tylko co do tożsamości stanu
faktycznego (zob. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 16 września 2009 r., II CSK
189/09, Palestra 2009, nr 11-12, s. 276; z dnia 16 czerwca 2010 r., I CSK 476/09,
nie publ.; z dnia 15 października 2010 r., II UK 20/10, nie publ.; postanowienie
Sądu Najwyższego z dnia 25 marca 2015 r., II CSK 226/14, nie publ.).
W piśmiennictwie, powołując nieraz dodatkowo art. 187 § 1 pkt 1, art. 321 i art. 325
k.p.c. wskazuje się, że przedmiot rozstrzygnięcia zależy od treści żądania
przytoczonego w pozwie w powiązaniu z uzasadniającym je zespołem okoliczności,
jako żądanie w takiej postaci, jaką miało ono w chwili miarodajnej do orzekania,
a także w zakresie tego, o czym sąd rzeczywiście rozstrzygnął, a nie to, o czym
miał (powinien był) rozstrzygnąć (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia
9 maja 2008 r., II PK 319/07, OSNP 2009, nr 21-22, poz. 286).
4
Przenosząc te twierdzenia na grunt rozpoznawanej sprawy przyznać należy
rację skarżącej, że porównując postępowanie zakończone prawomocnie wyrokiem
w sprawie … 284/03 Sądu Okręgowego w K. i obecne postępowanie, to taki sam w
granicach przedmiotowych rei iudicatae pozostał przedmiot żądania i z
uwzględnieniem poczynionego zastrzeżenia - jego podstawa prawna. Zasadniczej
zmianie uległa podstawa faktyczna roszczenia. Dotyczy ona nie tylko wskazanej w
skardze dość znacznej różnicy w obliczeniu powierzchni nieruchomości
użytkowanej rolniczo, a więc i jej wartości, ale także co do odmiennego stanu
prawnego dotyczącego tej nieruchomości, która w pierwszym procesie nie miała
uregulowanych kwestii własnościowych i wobec niej przyjęty został status
posiadania. Już po uprawomocnieniu się wyroku w pierwszej sprawie stwierdzone
zostało nabycie własności tej nieruchomości drogą zasiedzenia przez
spadkodawców, wymagało zatem uwzględnienia w niniejszej sprawie.
W tej sytuacji nie można twierdzić, jak uczynił to Sąd drugiej instancji
w uzasadnieniu, że nastąpiła prekluzja dowodowa. Jak słusznie podnosi się
w orzecznictwie prekluzja ta ma miejsce tylko odnośnie do materiału dowodowego,
który legł u podstaw orzeczenia. Nowe okoliczności, czyli podstawa faktyczna
powstała po uprawomocnieniu się orzeczenia uzasadnia nowy pozew. Nie są więc
objęte powagą rzeczy osądzonej roszczenia, które wynikają z nowych okoliczności
faktycznych powstałych po wydaniu wyroku (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia
18 kwietnia 1980 r., IV CR 85/80, OSNC 1980, nr 11, poz. 214 oraz postanowienie
Sądu Najwyższego z dnia 14 marca 2012 r., II CSK 304/11, nie publ.). Z tego
wynika, że w rozpoznawanej sprawie tym bardziej nie można czynić powódce
zarzutu, że nie zaskarżyła orzeczenia oddalającego jej powództwo w sprawie …
284/03 i przez to pozbawiła się możliwości kwestionowania jego treści, mimo
że nie został uwzględniony jej wniosek o zawieszenie postępowania w sprawie
o zachowek do czasu prawomocnego rozstrzygnięcia sprawy o zasiedzenie.
Wadliwość zaskarżonego postanowienia przejawia się najbardziej
w błędnym przekonaniu Sądu Okręgowego o rozpoznaniu w pierwszej sprawie
o sygn. … 284/03 istoty roszczenia o zachowek i oddalenia powództwa
ze względu na niedowiedzenie przez powódkę substratu zachowku, a nie wskutek
5
przedwczesnego wniesienia żądania zasądzenia zachowku. Wprawdzie
w uzasadnieniu zaskarżonego orzeczenia Sąd drugiej instancji wskazał na taki
właśnie motyw oddalenia powództwa przez Sąd Okręgowy w tamtej sprawie (k. 277
akt), to jednak w rozważaniach prawnych stwierdził odmiennie, uznając
nieumiejętność wykazania przez powódkę substratu zachowku w pierwszej sprawie
i z tej przyczyny oddalenie powództwa (k. 280 akt). Twierdzenie takie
było niezasadne, gdyż w sprawie o sygn. … 284/03 nie badane były w ogóle
przesłanki zachowku, skoro uznano przedwczesność zgłoszonego roszczenia
(por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 października 1949 r., WaC 21/49,
nie publ.; uchwała Sądu Najwyższego z dnia 5 czerwca 1954 r., II CO 26/54, OSNC
1955, nr 2, poz. 30). Miała więc miejsce sytuacja nie rozpoznania istoty sprawy,
a brak odwołania się od zapadłego wtedy orzeczenia nie pozbawiło powódki
wniesienia nowego pozwu. Jak słusznie podnosi się w orzecznictwie res iudicata
odnosi się tylko do tych orzeczeń, które „osądzają” sprawę, a więc orzeczeń
merytorycznie rozstrzygających sporny stosunek prawny między uczestniczącymi
podmiotami (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 8 kwietnia 2015 r., V CSK
379/14, nie publ.). Skoro więc w sprawie, w której oddalono powództwo
nie rozstrzygnięto w ogóle o przedmiocie roszczenia, to niezasadne było
odrzucenie pozwu ze względu na res iudicata.
Z tych przyczyn należało na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. uwzględnić
skargę kasacyjną, uchylając zaskarżone postanowienie i przekazując sprawę
do ponownego rozpoznania wraz z rozstrzygnięciem o kosztach postępowania
(art. 108 w związku z art. 391 § 1 i art. 39821
k.p.c.).
POSTANOWIENIE
Dnia 6 sierpnia 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Iwona Koper (przewodniczący)
SSN Wojciech Katner (sprawozdawca)
SSN Zbigniew Kwaśniewski
w sprawie z powództwa I. S.
przeciwko K. P.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 6 sierpnia 2015 r.,
skargi kasacyjnej powódki od postanowienia Sądu Okręgowego w K.
z dnia 27 marca 2014 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu w K. do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 24 kwietnia 2013 r. Sąd Rejonowy w D. zasądził od
pozwanego na rzecz powódki z tytułu zachowku kwotę 53.850 złotych z odsetkami
i kosztami postępowania, a dalej idące powództwo oddalił. Rozstrzygając w ten
sposób, Sąd uznał spełnienie ze strony powódki przesłanek domagania się
zachowku, nie uwzględnił ani zarzutu pozwanego o przedawnieniu roszczenia, ani
zarzutu powagi rzeczy osądzonej, związanego z oddaleniem powództwa o
zachowek wniesionego już raz przez powódkę, mocą wyroku Sądu Okręgowego w
K. z dnia 23 marca 2005 r., sygn. akt … 284/03.
W wyniku apelacji wniesionej przez pozwanego Sąd Okręgowy w K.
wyrokiem z dnia 27 marca 2014 r. uchylił wyrok Sądu pierwszej instancji i odrzucił
pozew oraz rozstrzygnął o kosztach postępowania. Nastąpiło to ze względu na
uznanie zasadności zarzutu nieważności postępowania przed tym Sądem z uwagi
na powagę rzeczy osądzonej. Według Sądu Okręgowego w rozpoznawanej
sprawie i poprzednio rozstrzygniętej powołanym wyrokiem w sprawie …284/03
zachodzi tożsamość stron i przedmiotu postępowania, a także okoliczności
stanowiących przesłanki faktyczne powództwa. W szczególności Sąd drugiej
instancji nie podzielił stanowiska wyrażonego w uzasadnieniu uchylonego wyroku,
że oddalenie powództwa o zachowek wyrokiem z dnia 27 marca 2014 r. nastąpiło
nie wskutek jego przedwczesności; uznał, że wynikało to z nie wykazania substratu
zachowku. W tej sytuacji rozpoznawanie niniejszej sprawy odbywało się w
warunkach rei iudicatae, zatem powództwo musiało zostać odrzucone.
W skardze kasacyjnej powódka zarzuciła Sądowi Okręgowemu
w zaskarżonym wyroku naruszenie przepisów postępowania, tj. art. 366 k.p.c.
przez błędne przyjęcie, że w niniejszej sprawie występuje powaga rzeczy
osądzonej. Skarżąca wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości
i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania wraz z rozstrzygnięciem
o kosztach postępowania.
3
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z art. 366 k.p.c. prawomocny wyrok ma powagę rzeczy osądzonej
tylko co do tego, co w związku z podstawą sporu stanowiło przedmiot
rozstrzygnięcia, a ponadto tylko między tymi samymi stronami. W orzecznictwie
i doktrynie wyróżnia się w związku z tym podmiotowe i przedmiotowe granice rei
iudicatae. Granice podmiotowe oznaczają te same osoby występujące w sprawach
lub ich następców prawnych. W rozpoznawanej sprawie nie ma wątpliwości co do
tożsamości stron w tej sprawie i w sprawie zakończonej wyrokiem z dnia 23 marca
2005 r. Sądu Okręgowego w K., sygn. akt … 284/03.
Problemem do rozważenia są granice przedmiotowe powagi rzeczy
osądzonej, które oznaczają tożsamy przedmiot rozstrzygnięcia oraz taką samą
podstawę faktyczną roszczenia, a także - w rozumieniu części orzecznictwa
i doktryny - taką samą podstawę prawną (zob. uzasadnienie uchwały Sądu
Najwyższego z dnia 21 listopada 2013 r., III CZP 67/13, OSNC 2014, nr 7-8,
poz. 73; wyroki Sądu Najwyższego z dnia 21 czerwca 2006 r., II CSK 34/06,
nie publ. i z dnia 8 kwietnia 2015 r., V CSK 379/14, nie publ. oraz postanowienia
Sądu Najwyższego z dnia 9 października 2014 r., IV CSK 37/14, nie publ. i z dnia
15 kwietnia 2015 r., IV CSK 434/14, nie publ.). Podstawa prawna rozstrzygnięcia
sądu może jednak być inna od przedstawionej przez stronę w myśl zasady da mihi
factum dabo tibi ius, tak więc jednolite jest stanowisko tylko co do tożsamości stanu
faktycznego (zob. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 16 września 2009 r., II CSK
189/09, Palestra 2009, nr 11-12, s. 276; z dnia 16 czerwca 2010 r., I CSK 476/09,
nie publ.; z dnia 15 października 2010 r., II UK 20/10, nie publ.; postanowienie
Sądu Najwyższego z dnia 25 marca 2015 r., II CSK 226/14, nie publ.).
W piśmiennictwie, powołując nieraz dodatkowo art. 187 § 1 pkt 1, art. 321 i art. 325
k.p.c. wskazuje się, że przedmiot rozstrzygnięcia zależy od treści żądania
przytoczonego w pozwie w powiązaniu z uzasadniającym je zespołem okoliczności,
jako żądanie w takiej postaci, jaką miało ono w chwili miarodajnej do orzekania,
a także w zakresie tego, o czym sąd rzeczywiście rozstrzygnął, a nie to, o czym
miał (powinien był) rozstrzygnąć (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia
9 maja 2008 r., II PK 319/07, OSNP 2009, nr 21-22, poz. 286).
4
Przenosząc te twierdzenia na grunt rozpoznawanej sprawy przyznać należy
rację skarżącej, że porównując postępowanie zakończone prawomocnie wyrokiem
w sprawie … 284/03 Sądu Okręgowego w K. i obecne postępowanie, to taki sam w
granicach przedmiotowych rei iudicatae pozostał przedmiot żądania i z
uwzględnieniem poczynionego zastrzeżenia - jego podstawa prawna. Zasadniczej
zmianie uległa podstawa faktyczna roszczenia. Dotyczy ona nie tylko wskazanej w
skardze dość znacznej różnicy w obliczeniu powierzchni nieruchomości
użytkowanej rolniczo, a więc i jej wartości, ale także co do odmiennego stanu
prawnego dotyczącego tej nieruchomości, która w pierwszym procesie nie miała
uregulowanych kwestii własnościowych i wobec niej przyjęty został status
posiadania. Już po uprawomocnieniu się wyroku w pierwszej sprawie stwierdzone
zostało nabycie własności tej nieruchomości drogą zasiedzenia przez
spadkodawców, wymagało zatem uwzględnienia w niniejszej sprawie.
W tej sytuacji nie można twierdzić, jak uczynił to Sąd drugiej instancji
w uzasadnieniu, że nastąpiła prekluzja dowodowa. Jak słusznie podnosi się
w orzecznictwie prekluzja ta ma miejsce tylko odnośnie do materiału dowodowego,
który legł u podstaw orzeczenia. Nowe okoliczności, czyli podstawa faktyczna
powstała po uprawomocnieniu się orzeczenia uzasadnia nowy pozew. Nie są więc
objęte powagą rzeczy osądzonej roszczenia, które wynikają z nowych okoliczności
faktycznych powstałych po wydaniu wyroku (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia
18 kwietnia 1980 r., IV CR 85/80, OSNC 1980, nr 11, poz. 214 oraz postanowienie
Sądu Najwyższego z dnia 14 marca 2012 r., II CSK 304/11, nie publ.). Z tego
wynika, że w rozpoznawanej sprawie tym bardziej nie można czynić powódce
zarzutu, że nie zaskarżyła orzeczenia oddalającego jej powództwo w sprawie …
284/03 i przez to pozbawiła się możliwości kwestionowania jego treści, mimo
że nie został uwzględniony jej wniosek o zawieszenie postępowania w sprawie
o zachowek do czasu prawomocnego rozstrzygnięcia sprawy o zasiedzenie.
Wadliwość zaskarżonego postanowienia przejawia się najbardziej
w błędnym przekonaniu Sądu Okręgowego o rozpoznaniu w pierwszej sprawie
o sygn. … 284/03 istoty roszczenia o zachowek i oddalenia powództwa
ze względu na niedowiedzenie przez powódkę substratu zachowku, a nie wskutek
5
przedwczesnego wniesienia żądania zasądzenia zachowku. Wprawdzie
w uzasadnieniu zaskarżonego orzeczenia Sąd drugiej instancji wskazał na taki
właśnie motyw oddalenia powództwa przez Sąd Okręgowy w tamtej sprawie (k. 277
akt), to jednak w rozważaniach prawnych stwierdził odmiennie, uznając
nieumiejętność wykazania przez powódkę substratu zachowku w pierwszej sprawie
i z tej przyczyny oddalenie powództwa (k. 280 akt). Twierdzenie takie
było niezasadne, gdyż w sprawie o sygn. … 284/03 nie badane były w ogóle
przesłanki zachowku, skoro uznano przedwczesność zgłoszonego roszczenia
(por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 października 1949 r., WaC 21/49,
nie publ.; uchwała Sądu Najwyższego z dnia 5 czerwca 1954 r., II CO 26/54, OSNC
1955, nr 2, poz. 30). Miała więc miejsce sytuacja nie rozpoznania istoty sprawy,
a brak odwołania się od zapadłego wtedy orzeczenia nie pozbawiło powódki
wniesienia nowego pozwu. Jak słusznie podnosi się w orzecznictwie res iudicata
odnosi się tylko do tych orzeczeń, które „osądzają” sprawę, a więc orzeczeń
merytorycznie rozstrzygających sporny stosunek prawny między uczestniczącymi
podmiotami (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 8 kwietnia 2015 r., V CSK
379/14, nie publ.). Skoro więc w sprawie, w której oddalono powództwo
nie rozstrzygnięto w ogóle o przedmiocie roszczenia, to niezasadne było
odrzucenie pozwu ze względu na res iudicata.
Z tych przyczyn należało na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. uwzględnić
skargę kasacyjną, uchylając zaskarżone postanowienie i przekazując sprawę
do ponownego rozpoznania wraz z rozstrzygnięciem o kosztach postępowania
(art. 108 w związku z art. 391 § 1 i art. 39821
k.p.c.).