Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II PK 211/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 25 sierpnia 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Zbigniew Korzeniowski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Dawid Miąsik
SSN Krzysztof Staryk
w sprawie z powództwa J. B., P. B. i T. H.
przeciwko G. S.A. w S.
o odprawę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 25 sierpnia 2015 r.,
skargi kasacyjnej powoda T. H. od wyroku Sądu Okręgowego w Ś. z dnia 7
kwietnia 2014 r.,
uchyla zaskarżony wyrok w pkt. I i III w odniesieniu do
powoda T. H. i w tym zakresie sprawę przekazuje do ponownego
rozpoznania oraz orzeczenia o kosztach postępowania
kasacyjnego.
UZASADNIENIE
Sąd Okręgowy w Ś. wyrokiem z 7 kwietnia 2014 r. oddalił apelacje powodów
i pozwanego pracodawcy od wyroku Sądu Rejonowego w Ś. z 16 grudnia 2013 r.,
który zasądził odprawę pieniężną jedynie powodowi J. B. Powodowie dochodzili
2
odpraw pieniężnych na podstawie ustawy z 13 marca 2003 r. o szczególnych
zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn
niedotyczących pracowników. Wcześniej 31 października 2012 r. pozwany
wypowiedział im umowy o pracę wskazując za przyczynę „częste zastrzeżenia co
do jakości produkowanych wyrobów granitowych, co narażało pracodawcę na straty
finansowe i utratę kluczowych klientów”. Powodowie byli zatrudnieni jako
operatorzy łuparki i wytwarzali kostkę granitową. Powód J.B. pracował na dużej
łuparce a powodowie T.H. i P.B. na małych łuparkach. Kostka była zsypywana na
jedną pryzmę i nie można było ustalić kto jest wykonawcą. Zastrzeżenia do jakości
kostki zaczęły się od lipca 2012 r. co łączyło się z kontrolami jakości. Stwierdzano
złą jakość (wymiary, kształt). Wadliwe kostki stanowiły 1-2% wyprodukowanej
dziennie kostki, co było wynikiem złej jakości kamienia. Jesienią 2012 r.
ponumerowano boksy i każda łuparka wsypywała kostkę do boksu z innym
numerem. Na początku 2012 r. pozwany zatrudniał 14 operatorów łuparki. Na 1
listopada 2012 r. stan zatrudnienia na tym stanowisku wynosił 7 osób, na 1 stycznia
2013 r. 5 osób a na 16 kwietnia 2013 r. 4 osoby. Od 2 stycznia 2012 r. do 1 lutego
2013 r. zatrudnienie zmniejszono ze 185 do 138 osób. W lutym 2013 r. przyjęto
regulamin dobrowolnych odejść dla pracowników, przewidujący odprawy od 3 do 7
wynagrodzeń w zależności od stażu.
W pierwotnej sprawie z odwołań od wypowiedzeń umów o pracę Sąd
Rejonowy w Ś. wyrokiem z 24 czerwca 2013 r., … 225/12, zasądził powodom
odszkodowania za niezgodne z prawem rozwiązania umów o pracę, podnosząc w
uzasadnieniu, że oświadczenia o wypowiedzeniu umów o pracę były nieprecyzyjne
i niekonkretne. Pozwany zastosował odpowiedzialność zbiorową nie wskazując
konkretnych zarzutów odnośnie każdego z powodów.
W obecnej sprawie Sąd Rejonowy uznał, że prawo do odprawy ma tylko
powód J.B., do pracy którego nie było uwag. Natomiast w odniesieniu do powodów
T.H. i P.B. wypowiedzenia mogły być i były usprawiedliwione. Pozwana nie
wykazała, który z powodów wyprodukował wadliwą kostkę. Zarzucanie wszystkim
pracownikom złej jakości wyrobu było nieprawidłowe. Pozwana wykazała, że
produkowana kostka była wadliwa, jednak nie była w stanie jednoznacznie wykazać
przez którego z kliniarzy. Pozwany zmienił organizację pracy i zastosował podział
3
na boksy dla poszczególnych łupiarzy zbyt późno, a wypowiadając umowy o pracę
zastosował prostą odpowiedzialność zbiorową. Odszkodowania zasądzone w
sprawie … 225/12 za niezgodne z prawem rozwiązanie umów o pracę nie skutkują
automatycznym przyznaniem, iż do rozwiązania umów o pracę doszło wyłącznie z
winy pracodawcy. Prawo do odprawy przysługuje w razie rozwiązania stosunku
pracy z przyczyn dotyczących pracodawcy oraz z przyczyn niedotyczących żadnej
ze stron a pracownik musi wykazać, że rozwiązanie umowy o pracę nastąpiło z
przyczyn jego niedotyczących. Nie można było zatem przyjąć, iż powodom P.B. i
T.H. należały się odprawy bo do rozwiązania umów o pracę doszło wyłącznie z
przyczyn niedotyczących pracowników.
Sąd Okręgowy w uzasadnieniu oddalenia apelacji powodów podzielił
argumentację Sądu Rejonowego, że pozwana nie była w stanie wykazać, który z
pracowników produkował kostkę w sposób wadliwy i odbiegający od standardów.
Zastosowanie „odpowiedzialności zbiorowej skutkowało przyznaniem przez Sąd
Rejonowy w sprawie … 225/12 odszkodowania za niezgodne z prawem
rozwiązanie umów o pracę”. Zgodnie z art. 10 ust. 1 ustawy z 13 marca 2003 r.
przyczyny niedotyczące pracowników muszą stanowić wyłączny powód
uzasadniający wypowiedzenia stosunku pracy. Podstawową przesłanką stosowania
tego przepisu jest konieczność rozwiązania stosunku pracy z przyczyn
niedotyczących pracownika, jeżeli przyczyny te stanowią wyłączny powód
uzasadniający wypowiedzenie stosunku pracy lub jego rozwiązanie na mocy
porozumienia stron. Skoro w sprawie o odszkodowanie ustalono, że do
wypowiedzenia umów o pracę powodom P.B. i T.H. nie doszło wyłącznie z
przyczyn leżących po stronie pracowników, to nie spełniali przesłanki uprawniającej
do odprawy. Sąd Rejonowy był związany mocą prawomocnego wyroku z 24
czerwca 2013 r., w sprawie … 225/12 (art. 365 § 1 k.p.c.). Związanie to oznacza
zakaz dokonywania ustaleń sprzecznych z uprzednio osądzoną kwestią, a nawet
niedopuszczalność prowadzenia w tym zakresie postępowania dowodowego.
Zarzuty dotyczące nieprawidłowości wypowiedzenia powodom umów o pracę oraz
stwierdzenia, że wypowiedzenie umów powodom nie odbywało się wyłącznie z
przyczyn niedotyczących pracowników były bezzasadne.
4
W skardze kasacyjnej powód T. H. zarzucił naruszenie: 1) art. 365 § 1 k.p.c.
poprzez niewłaściwą wykładnię, polegającą na przyjęciu, że w procesie o zapłatę
odprawy przewidzianej w art. 8 ust. 1 pkt 3 w związku z art. 10 ust. 1 ustawy z 13
marca 2003 r. Sąd nie jest uprawniony do badania i ustalania rzeczywistych
przyczyn wypowiedzenia umowy o pracę, skoro w procesie o zapłatę
odszkodowania z tytułu naruszenia przepisów o wypowiadaniu umów o pracę
(art. 45 k.p.) Sąd nie ustalił, że przyczyny wypowiedzenia umowy o pracę nie
dotyczyły pracownika; 2) art. 365 §1 k.p.c. poprzez niewłaściwą wykładnię
polegającą na przyjęciu, że w prowadzonym procesie o odszkodowanie z tytułu
sprzecznego z prawem wypowiedzenia umowy o pracę pracownik ma udowodnić
faktyczną przyczynę wypowiedzenia, jeśli z tego tytułu w przyszłości będzie
dochodził innych roszczeń, w sytuacji gdy przedmiotem tego procesu jest wyłącznie
ustalenie, czy wypowiedzenie umowy o pracę jest zgodne z prawem czy też z nim
sprzeczne; 3) art. 328 § 2 k.p.c. w związku z art. 391 § 1 k.p.c. poprzez
uzasadnienie zaskarżonego wyroku w sposób uniemożliwiający dokonanie oceny
toku wywodu co do przyczyn, dla których Sąd Okręgowy uznał, że nie należy badać
faktycznej przyczyny wypowiedzenia umowy o pracę i że powodowie nie mogą
udowadniać w toku procesu o odprawę zgodnie z art. 10 ust. 1 w związku z art. 8
ust. 1 pkt 3 ustawy z 13 marca 2003 r., że wyłączną przyczyną wypowiedzenia
umowy o pracę była przyczyna niedotycząca pracowników; 4) art. 328 § 2 k.p.c. w
związku z art. 391 § 1 k.p.c. poprzez nie zawarcie w uzasadnieniu zaskarżonego
wyroku wszystkich koniecznych elementów, a to dowodów na których Sąd się oparł
ustalając, że wyłączną przyczyną wypowiedzenia umów o pracę nie były przyczyny
nie dotyczące pracowników, zgodnie z art. 10 ust. 1 ustawy z 13 marca 2003 r.;
5) art. 233 § 1 k.p.c. w związku z art. 382 k.p.c. w związku z art. 227 k.p.c. poprzez
nie rozpoznanie istoty sprawy polegającej (na) braku wyjaśnienia, dlaczego mimo
dopuszczenia szeregu dowodów w postaci dokumentów oraz zeznań świadków i
stron i dania im wiary nie oceniono, czy w sprawie zachodziły przyczyny
wypowiedzenia umowy o pracę z przyczyn niedotyczących powodów, czy też były
inne przyczyny; 6) art. 10 ust. 1 w związku z art. 8 ust. 1 pkt 3 ustawy z 13 marca
2003 r. i przyjęcie, że przyczyną wypowiedzenia powodowi umowy o pracę nie były
wyłącznie przyczyny nie dotyczące pracownika, mimo tego, że Sąd nie ustalił jakie
5
faktycznie były przyczyny wypowiedzenia umowy o pracę powodowi i nie wskazał
dlaczego roszczenie powodowi nie przysługuje.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzuty skargi kasacyjnej uzasadniają uchylenie wyroku w zaskarżonej
części. W skardze dominują zarzuty procesowe, które są zasadne. Jednak ocena w
tym zakresie musi być poprzedzona wskazaniem na prawo materialne, gdyż to ono
wyznacza jakie postępowanie dowodowe było konieczne dla co najmniej
dostatecznego wyjaśnienia spornych okoliczności. Obowiązki w tym zakresie Sąd
ma własne, gdyż zasada kontradyktoryjności nie zamyka postępowania
dowodowego (por. wyroki Sądu Najwyższego z 9 kwietnia 2015 r., III UK 166/14 i z
15 października 2014 r., I UK 48/14). W sferze prawa materialnego Sąd zauważył,
że kluczowe znaczenie ma regulacja z art. 10 ustawy z 13 marca 2003 r. i pojęcie
przyczyn niedotyczących pracowników, jeżeli przyczyny te stanowią wyłączny
powód uzasadniający wypowiedzenie stosunku pracy. Nie badał jednak i nie
stwierdził przyczyn niedotyczących pracowników. Sąd zapewne przyjął,
iż zwolniony jest od tego wobec przyczyn wypowiedzenia leżących wyłącznie po
stronie pracownika. W tej części wydaje się, iż założono, że sytuacja jest zawsze
klarowna, to znaczy wystarczy spełnienie alternatywy rozłącznej, czyli że odprawę
pieniężną wyłącza przyczyna wypowiedzenia leżąca po stronie pracownika. Chodzi
więc o zwrócenie uwagi na wykładnię przesłanki wyłączności przyczyny
wypowiedzenia i rozwiązania stosunku pracy. Powinien dokonać jej w pierwszej
kolejności sąd powszechny, w szczególności w aspekcie czy prawo do odprawy
jest wyłączone, gdy podana przyczyna wypowiedzenia leżąca po stronie
pracownika nie jest rzeczywista albo sprawdza się tylko w nieznacznym lub
znikomym stopniu. Sporna może być wówczas kwestia, czy przyczyna leżąca po
stronie pracownika zawsze wyklucza prawo do odprawy (por. wyroki Sądu
Najwyższego z 25 stycznia 2012 r., II PK 102/11, z 3 listopada 2010 r., I PK 80/10,
z 21 października 2008 r., II PK 70/08, z 12 września 2008 r., I PK 22/08,
z 12 sierpnia 2009 r., II PK 38/09, z 11 lutego 2005 r., z 25 stycznia 2005 r., I PK
139/04, z 10 grudnia 1990 r., I PR 319/90). Ujmując ogólnie pracodawcy mogą
6
zwalniać z przyczyn leżących po stronie pracownika choć temporalnie może się to
zbiegać z redukcją zatrudnienia. Na taki zbieg czasowy wskazywano w sprawie.
Pracodawca nie przeczył zwolnieniom (wszedł regulamin dobrowolnych odejść).
Spór dotyczył więc rzeczywistej przyczyny wypowiedzenia. Został rozdzielony na
odrębne procesy o odszkodowania i odprawy pieniężne.
Oddalenie powództwa o odprawę jest przedwczesne. Skarżący zasadnie
zarzuca naruszenie art. 328 k.p.c. i art. 365 k.p.c. Sąd bardzo syntetycznie
uzasadnił, że w pierwotnej sprawie o odszkodowanie … 225/12 ustalono, iż do
wypowiedzenia umów o pracę „nie doszło wyłącznie z przyczyn leżących po stronie
pracowników co uzasadniało oddalenie wobec nich powództwa z uwagi na nie
spełnienie przez nich przesłanki z art. 8 cyt. pow. ustawy przesłanki uprawniającej
do odprawy”. Chodzi o to, że art. 8 ustawy z 13 marca 2003 r. określa wysokość
odprawy a nie jej przesłanki. Te określono w art. 10 ustawy (albo w art. 1 przy
zwolnieniach grupowych). Ponadto – i co ważniejsze – w sprawie … 225/12 nie
ustalono, że do wypowiedzenia umów o pracę nie doszło wyłącznie z przyczyn
leżących po stronie pracowników. Analiza uzasadnienia tamtego wyroku wskazuje,
że w ogóle wówczas nie ustalono, iżby powodowie źle wykonywali pracę, a tym
bardziej który z nich źle ją wykonywał. Zasądzenie odszkodowań wynikało z
naruszenia przepisów o przyczynie wypowiedzenia (art. 30 § 4 w związku z art. 45
k.p.) a nie z ustalenia, że przyczyna wypowiedzenia była zasadna. Tego nie
stwierdzono, wszak Sąd mocno akcentował wówczas zakaz odpowiedzialności
zbiorowej w wypowiedzeniach umów o pracę. Jeżeli więc w obecnej sprawie Sąd
przyjął, że w poprzedniej sprawie ustalono, iż do wypowiedzenia nie doszło z
przyczyn wyłącznie leżących po stronie pracowników, to jawi się tu dysonans
między zaskarżonym obecnie wyrokiem i jego uzasadnieniem, gdyż takie ustalenie
byłoby na korzyść pracowników w obecnej sprawie a nie na ich niekorzyść.
Nie można nie zgodzić się ze skarżącym, że w tej części uzasadnienie nie jest
jasne. Nie inna ocena dotyczy naruszenia art. 365 k.p.c., gdyż Sąd swe ustalenia
zdaje się kotwiczyć w ustaleniach poprzedniej sprawy, gdy – jak wskazano – w
poprzedniej sprawie …P 225/12 choć ustalono, że były zastrzeżenia do jakości
produkowanych wyrobów to sprawa zakończyła się ustaleniem, iż „strona pozwana
nie wykazała, czy i który z powodów wyprodukował wadliwą kostkę”. „Reklamacje
7
na które powoływała się pozwana nie miały zasadniczego znaczenia dla
rozstrzygnięcia albowiem pozwana nie udowodniła, że dotyczyły one kostki
wyprodukowanej przez powodów i to przez którego imiennie”. Zasadnie więc
skarżący zarzuca, że sprawa o odprawę wymagała samodzielnych ustaleń i oceny
w aspekcie przesłanek prawa do odprawy pieniężnej. Brak podstaw do swoistego
domniemania, tym bardziej na gruncie rozstrzygnięcia w poprzedniej sprawie,
że zła jakość produkowanej kostki obciąża indywidualnie skarżącego powoda.
Zasadny jest zatem zarzut naruszenia art. 10 ust. 1 w związku z art. 8 ust. 1 pkt 3
ustawy z 2003 r., gdyż Sąd nie ustalił, że przyczyny dotyczące pracownika
stanowiły wyłączny powód uzasadniający wypowiedzenie stosunku pracy. Nie
ustalił jakie faktycznie były przyczyny wypowiedzenia i czy wykluczają prawo do
odprawy. Reasumując, Sąd naruszył art. 365 § 1 k.p.c. gdy przyjął, że wiążący i
istotny stan faktyczny został ustalony w poprzedniej sprawie i ustalenie to wiąże w
obecnej sprawie. Przeciwnie wobec braku takiego ustalenia Sąd ustala stan
faktyczny samodzielnie i uprawniony jest do badania rzeczywistych przyczyn
wypowiedzenia umowy o pracę. Pracownik może wykazywać to co wynika z prawa
materialnego i uzasadnia jego żądanie, nawet gdy źródłem sporu jest inna
przeciwstawiana przez pracodawcę przyczyna wypowiedzenia. Czym innym jest
stosowanie prawa materialnego i czym innym jest związanie stanem faktycznym w
poprzedniej sprawie na warunkach wynikających z art. 365 k.p.c. (por. choćby
wyroki Sądu Najwyższego z 14 listopada 2013 r., II PK 38/11, z 18 kwietnia 2012 r.,
II PK 194/11, z 7 kwietnia 2011 r., I PK 225/10). Takie związanie może zachodzić,
gdy Sąd dokonał poprzednio ustalenia związanego z przedmiotem rozstrzygnięcia
(wyrokowania). Nie spełnia się to w tej sprawie, gdyż w poprzedniej sprawie nie
ustalono przyczyn wypowiedzenia. Nie ustalono jej samodzielnie również w tej
sprawie. Zasadność wypowiedzenia jest wspólnym mianownikiem, gdyż zasadne
wypowiedzenie z przyczyn niedotyczących pracowników (uprawniające do
odprawy) jest również zasadnym wypowiedzeniem w rozumieniu art. 45 k.p.
Odszkodowanie za naruszenie przepisów o wypowiadaniu umów o pracę nie
wyklucza prawa do odprawy. Z drugiej strony, jak zauważano na wstępie,
przyczyny niedotyczące pracownika muszą stanowić wyłączny powód
uzasadniający wypowiedzenie lub rozwiązanie stosunku pracy .
8
Z tych motywów orzeczono jak w sentencji (art. 39815
§ 1 k.p.c. oraz art. 108
§ 2 i 39821
k.p.c.).