Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 831/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 28 października 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Irena Gromska-Szuster (przewodniczący)
SSN Jan Górowski
SSN Barbara Myszka (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa Gminy Miasta Ł.
przeciwko I. K.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 28 października 2015 r.,
skargi kasacyjnej pozwanej
od wyroku Sądu Okręgowego w Ł.
z dnia 28 maja 2014 r.,
uchyla zaskarżony wyrok w części zmieniającej wyrok Sądu
pierwszej instancji (pkt I) oraz w części orzekającej o kosztach
procesu (pkt II i IV) i w tym zakresie przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu w Ł. do ponownego rozpoznania, pozostawiając
temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania
kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 17 października 2013 r. Sąd Rejonowy w Ł. oddalił
powództwo Gminy Miasta Ł. o zasądzenie od pozwanej I. K. kwoty 65 216,70 zł z
odsetkami tytułem zwrotu bonifikaty udzielonej na kupno lokalu mieszkalnego.
Sąd Rejonowy ustalił, że aktem notarialnym z dnia 17 lutego 2003 r.
pozwana nabyła od Gminy Miasta Ł. lokal mieszkalny o pow. 63,09 m2
, składający
się z 2 pokoi, kuchni, łazienki z ubikacją i przedpokoju, w budynku położonym w Ł.
przy ul. B. […] wraz z udziałem 78/1000 w częściach wspólnych budynku i innych
urządzeń, które nie służą wyłącznie do użytku właścicieli lokali oraz w prawie
użytkowania wieczystego gruntu. Wartość lokalu została ustalona na kwotę 77 400
zł. Powódka udzieliła pozwanej 80% bonifikaty i dodatkowej bonifikaty z tytułu
jednorazowej zapłaty ceny, w związku z czym pozwana zapłaciła za nabywany
lokal kwotę 12 384 zł. W § 3 aktu notarialnego strony postanowiły, że powódka
może żądać od pozwanej zwrotu kwoty równej bonifikacie po jej waloryzacji, jeżeli
przed upływem 10 lat, licząc od dnia sporządzenia aktu, nastąpi zbycie lokalu lub
będzie on wykorzystywany na inne cele niż mieszkalne, z tym że nie dotyczy to
zbycia na rzecz osoby bliskiej.
Aktem notarialnym z dnia 28 marca 2003 r. pozwana sprzedała lokal przy ul.
B. […] A. i M. małż. Z. za cenę w kwocie 100 000 zł. Decyzję tę podjęła ze względu
na sytuację trojga dzieci, które razem z nią mieszkały. Chciała poprawić im warunki
mieszkaniowe i zmienić środowisko, ponieważ do lokalu przy ul. B. było włamanie i
młodsze dzieci bały się w nim mieszkać. Poza tym najstarszy syn pozwanej miał
kłopoty z prawem i pozwana wiązała włamanie z jego zachowaniem. Obawiała się
też, że odwiedzające go osoby, które miały konflikty z prawem, mogą wywierać
negatywny wpływ na pozostałe dzieci. Pozwana podejmowała starania o zamianę
lokalu przy ul. B. na lokal położony w innej okolicy, ale zakończyły się one
niepowodzeniem.
W dniu 1 kwietnia 2003 r. pozwana kupiła lokal mieszkalny w budynku
położonym w Ł. przy ul. W. […], nieznacznie mniejszy od lokalu przy ul. B., ale
składający się z trzech pokoi, za cenę w kwocie 72 000 zł. Pieniądze uzyskane ze
3
sprzedaży lokalu przy ul. B. przeznaczyła na kupno i generalny remont lokalu przy
ul. W. Urząd skarbowy – po zapoznaniu się z przedstawionymi przez pozwaną
rachunkami za zakup materiałów i prace remontowe – uznał, że kwota uzyskana ze
sprzedaży została wydatkowana na kupno i remont lokalu przy ul. W., wobec czego
nie podlega opodatkowaniu.
Kwota bonifikaty udzielonej pozwanej przy nabyciu lokalu przy ul. B. […], po
przeliczeniu w oparciu o wskaźniki cen towarów i usług konsumpcyjnych
publikowane przez Główny Urząd Statystyczny, odpowiada aktualnie kwocie
65 211,05 zł. Pozwana nadal mieszka w lokalu przy ul. W. razem z dwojgiem dzieci,
córką w wieku 22 lat i synem w wieku 15 lat. Jest osobą niepełnosprawną,
utrzymuje się z wynagrodzenia za pracę w kwocie około 1 800 zł netto, a poza tym
otrzymuje alimenty na rzecz syna w kwocie 200 zł miesięcznie. Córka pozwanej
utrzymuje się samodzielnie i sporadycznie partycypuje w kosztach utrzymania
mieszkania. Najstarszy syn mieszka osobno i nie utrzymuje kontaktów z rodziną.
Sąd Rejonowy podkreślił, że zawarcie przez strony umowy sprzedaży lokalu
nastąpiło na warunkach określonych w ustawie z dnia 21 sierpnia 1997 r.
o gospodarce nieruchomościami (jedn. tekst: Dz.U. z 2000 r. Nr 46, poz. 543
ze zm.; obecnie: jedn. tekst: Dz.U. z 2015 r., poz. 782 ze zm. – dalej: „u.g.n.”) oraz
że – zgodnie z obowiązującym wówczas art. 68 ust. 2 tej ustawy – gmina mogła
żądać zwrotu kwoty równej bonifikacie po jej waloryzacji, jeżeli nabywca
nieruchomości przed upływem 10 lat, licząc od dnia jej nabycia, zbył lub
wykorzystał nieruchomość na inne cele niż wymienione w ust. 1 pkt 1 – 3 lub przed
upływem 5 lat na inne cele niż wymienione w ust. 1 pkt 7, z tym że nie dotyczyło
to zbycia na rzecz osoby bliskiej. Według tego przepisu żądanie zwrotu bonifikaty
miało charakter fakultatywny, natomiast obowiązek dochodzenia zwrotu został
wprowadzony dopiero ustawą z dnia 28 listopada 2003 r. o zmianie ustawy
o gospodarce nieruchomościami oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U.
Nr 141, poz. 1492 ze zm.). W tej sytuacji, skoro powódka nie była zobligowana do
dochodzenia zwrotu bonifikaty, jej żądanie – ze względu na motywy, które skłoniły
pozwaną do sprzedaży lokalu przy ul. B. – należy, zdaniem Sądu Rejonowego,
uznać za sprzeczne z zasadami współżycia społecznego (art. 5 k.c.). Powódka
4
naruszyła bowiem zasadę współdziałania gminy i obywatela w zapewnieniu
godziwych i bezpiecznych warunków życia rodziny.
Na skutek apelacji powódki, Sąd Okręgowy w Ł. wyrokiem z dnia 28 maja
2014 r. zmienił zaskarżony wyrok w ten sposób, że zasądził od pozwanej na rzecz
powódki kwotę 65 216,70 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 29 listopada 2011 r.,
nie obciążył pozwanej kosztami procesu na rzecz powódki, natomiast dalej idącą
apelację oddalił.
Sąd Okręgowy ustalił, że powódka wezwała pozwaną do zwrotu kwoty
stanowiącej równowartość bonifikaty pismem z dnia 16 września 2011 r. oraz że
pismo to zostało jej doręczone w dniu 30 września 2011 r. Uznał, że aktualna
sytuacja materialna i rodzinna pozwanej nie przemawia za udzieleniem jej ochrony
prawnej na podstawie art. 5 k.c. Pozwana przeznaczyła wprawdzie środki
pochodzące ze sprzedaży lokalu wykupionego z bonifikatą na kupno
i wyremontowanie innego lokalu, uzyskuje jednak stałe dochody, na utrzymaniu ma
tylko jedno dziecko, na które otrzymuje alimenty w kwocie 2 090 zł miesięcznie,
pobiera wynagrodzenie za pracę w kwocie około 1800 zł miesięcznie, a starsza
córka partycypuje w kosztach utrzymania mieszkania. Dzięki bonifikacie pozwana
uzyskała wymierną korzyść majątkową, która pozwoliła jej na kupno
i wyremontowanie mieszkania, w którym zamieszkuje. Powódka dochodzi
natomiast zwrotu środków publicznych, które powinny służyć zaspokojeniu potrzeb
lokalnej społeczności. Motywy, które skłoniły pozwaną do sprzedaży lokalu
nabytego od powódki, nie są na tyle wyjątkowe, by uzasadniały oddalenie
powództwa. Okoliczność, że powódka wystąpiła z pozwem dopiero w 2013 r.,
nie jest działaniem sprzecznym z zasadami współżycia społecznego, wierzyciel
może bowiem wykonywać swoje uprawnienia w czasie dozwolonym przez ustawę.
Nie można wreszcie tracić z pola widzenia, że na powódce ciąży zarówno
obowiązek przestrzegania dyscypliny budżetowej, jak i zaspokajania bieżących
potrzeb mieszkaniowych.
W skardze kasacyjnej od wyroku Sądu Okręgowego pozwana, powołując się
na obie podstawy przewidziane w art. 3983
§ 1 k.p.c., wniosła o jego uchylenie
i oddalenie apelacji, ewentualnie przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.
5
Zarzuciła naruszenie art. 5 k.c. przez jego niezastosowanie, art. 386 § 1 k.p.c.
przez uwzględnienie apelacji pomimo jej bezzasadności, art. 328 § 2 w związku
z art. 391 § 1 k.p.c. przez pominięcie argumentów, które legły u podstaw odmowy
rozłożenia zasądzonego świadczenia na raty nieprzekraczające kwoty 100 zł
miesięcznie oraz przez niewyjaśnienie przyczyn dokonania odmiennych ustaleń
odnośnie do wysokości pobieranych przez pozwaną alimentów, art. 213 § 1 i art.
228 § 1 w związku z art. 391 § 1 k.p.c. przez nieuwzględnienie, że do 2009 r.
powódka powszechnie zapewniała potencjalnych nabywców lokali o niestosowaniu
praktyki zwrotu bonifikat, i art. 233 § 1 w związku z art. 391 § 1 k.p.c. przez
dowolne wyprowadzenie wniosku, że „…nie sposób dopatrzeć się okoliczności,
które uzasadniają uznanie tezy o nadużyciu prawa podmiotowego przez Powoda…”.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Wskazując na naruszenie art. 386 § 1 k.p.c. przez jego zastosowanie
i uwzględnienie apelacji powódki pomimo jej bezzasadności, skarżąca przeoczyła,
że art. 386 § 1 k.p.c. jest adresowany do sądu drugiej instancji i przesądza o tym,
w jaki sposób ma on rozstrzygnąć sprawę, jeżeli uwzględnia apelację, a nie
zachodzą przesłanki do zastosowania § 2, 3 i 4 powołanego artykułu. Nie może być
zatem mowy o naruszeniu art. 386 § 1 k.p.c. w sytuacji, w której sąd drugiej
instancji – uznając, że apelacja jest uzasadniona i nie ma podstaw do zastosowania
art. 386 § 2, 3 i 4 k.p.c. – zmieni zaskarżony wyrok i orzeknie co do istoty sprawy
(zob. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 2 grudnia 1997 r., I PKN 403/97,
OSNAPiUS 1998, nr 20, poz. 602 oraz wyroki z dnia 7 lipca 2000 r., I PKN 711/99,
OSNAPiUS 2002, nr 1, poz. 13, z dnia 7 lutego 2006 r., IV CK 400/05, nie publ.
i z dnia 7 lutego 2014 r., III CSK 105/13, OSNC 2015, nr 1, poz. 9).
Myli się też skarżąca podnosząc zarzut naruszenia art. 213 § 1 i 228 § 1
w związku z art. 391 § 1 k.p.c. przez nieuwzględnienie powszechnie znanej
okoliczności, że powódka do 2009 r. zapewniała potencjalnych nabywców lokali
o niestosowaniu praktyki żądania zwrotu bonifikat. Według pierwszego
z powołanych przepisów, fakty powszechnie znane sąd bierze pod uwagę nawet
bez powołania się na nie przez strony, według drugiego, fakty powszechnie znane
nie wymagają dowodu. Uszło jednak uwagi skarżącej, że faktami powszechnie
6
znanymi są tylko takie okoliczności, zdarzenia, czynności lub stany, które są znane
każdemu rozsądnemu i mającemu doświadczenie życiowe mieszkańcowi
miejscowości, w której znajduje się siedziba sądu (zob. wyroki Sądu Najwyższego
z dnia 9 marca 1993 r., WRN 8/93, OSNKW 1993, nr 7-8, poz. 49, z dnia 12 maja
2000 r., II UKN 540/99, OSNAPiUS 2001, nr 21, poz. 652, z dnia 5 lutego 2002 r.,
II CKN 894/99, nie publ., z dnia 4 stycznia 2008 r., I PK 183/07, OSNP 2009, nr 3-4,
poz. 37, z dnia 10 lutego 2010 r., V CSK 269/09, OSNC 2010, nr 9, poz. 127
i z dnia 30 stycznia 2014 r., III CSK 79/13, nie publ.). Stosowana przez powódkę
praktyka zarówno w zakresie dochodzenia zwrotu bonifikat, jak i w zakresie
informacji udzielanych nabywcom lokali nie należy do faktów powszechnie znanych
w rozumieniu art. 213 § 1 i 228 § 1 k.p.c.
Zarzut naruszenia art. 233 § 1 w związku z art. 391 § 1 k.p.c., dotyczący
swobodnej oceny dowodów nie może natomiast odnieść zamierzonego skutku ze
względu na regulację zawartą w art. 3983
§ 3 k.p.c., zgodnie z którą podstawą
skargi kasacyjnej nie mogą być zarzuty dotyczące ustalenia faktów i oceny
dowodów.
Ostatni z zarzutów podniesionych w ramach podstawy kasacyjnej z art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c. dotyczy naruszenia art. 328 § 2 w związku z art. 391 § 1 k.p.c. przez
niewskazanie dowodów przyjętych za podstawę ustaleń o wysokości alimentów
pobieranych przez pozwaną oraz niewyjaśnienie przyczyn odmowy zastosowania
art. 320 k.p.c., pomimo alternatywnego wniosku o rozłożenie świadczenia na raty
w wysokości nieprzekraczającej kwoty 100 zł miesięcznie. Zgodnie z utrwalonym
orzecznictwem, niespełnienie wymagań określonych w art. 328 § 2 w związku z art.
391 § 1 k.p.c. może być uznane za uchybienie mogące mieć wpływ na wynik
sprawy tylko wyjątkowo, gdy braki w uzasadnieniu uniemożliwiają kontrolę
kasacyjną zaskarżonego orzeczenia (zob. wyroki Sądu Najwyższego z dnia
11 maja 2000 r., I CKN 272/00, nie publ., z dnia 25 października 2000 r., IV CKN
142/00, nie publ., z dnia 7 lutego 2001 r., V CKN 606/00, nie publ., z dnia 28 lipca
2004 r., III CK 302/03, nie publ. i z dnia 18 lutego 2005 r., V CK 469/04,
„Izba Cywilna” 2005, nr 12, s. 59 oraz postanowienie Sądu Najwyższego z dnia
22 maja 2013 r., III CSK 293/12, OSNC 2012, nr 12, poz. 148). Trzeba zgodzić się
z poglądem skarżącej, że taka sytuacja wystąpiła w niniejszej sprawie.
7
Według art. 328 § 2 k.p.c., uzasadnienie wyroku sądu pierwszej instancji
powinno zawierać wskazanie podstawy faktycznej rozstrzygnięcia, a mianowicie:
ustalenie faktów, które sąd uznał za udowodnione, dowodów, na których się oparł,
i przyczyn, dla których innym dowodom odmówił wiarygodności i mocy dowodowej,
oraz wyjaśnienie podstawy prawnej wyroku z przytoczeniem przepisów prawa.
Przepis ten – zgodnie z art. 391 § 1 k.p.c. – stosuje się w postępowaniu przed
sądem drugiej instancji odpowiednio, co oznacza, że uzasadnienie wyroku sądu
drugiej instancji powinno zawierać elementy wymienione w art. 328 § 2 k.p.c., jeżeli
w związku z zakresem rozpoznania sprawy w postępowaniu apelacyjnym są one
aktualne.
W niniejszej sprawie Sąd pierwszej instancji ustalił, że pozwana utrzymuje
15 – letniego syna, na którego otrzymuje alimenty w kwocie 200 zł miesięcznie.
Sąd Okręgowy przyjął natomiast, że pozwana otrzymuje tytułem alimentów kwotę
2090 zł miesięcznie, jednak swojego stanowiska w tej kwestii nie umotywował.
Nie ustosunkował się też do okoliczności przytoczonych przez pozwaną dla
poparcia alternatywnego wniosku o rozłożenie świadczenia na raty w wysokości
100 zł miesięcznie. Trzeba zgodzić się z oceną skarżącej, że niedostatki
uzasadnienia, o których mowa, mogły mieć wpływ na wynik sprawy, tym bardziej
że analiza sytuacji rodzinnej i materialnej pozwanej legła u podstaw odmowy
udzielenia jej ochrony prawnej na podstawie art. 5 k.c.
Trybunał Konstytucyjny w uzasadnieniu wyroku z dnia 17 października
2000 r., SK 5/99 (OTK 2000, nr 7, poz. 254) podkreślił, że klauzula zasad
współżycia społecznego odwołuje się do wartości powszechnie uznanych
w kulturze naszego społeczeństwa, jest klauzulą generalną, która niejako
współistnieje z całym systemem prawa cywilnego i z tego punktu widzenia musi być
brana pod uwagę przez sądy przy rozstrzyganiu każdej sprawy. Norma wyrażona
w art. 5 k.c. ma charakter wyjątkowy i wchodzi w grę wtedy, gdy w inny sposób nie
można zabezpieczyć interesu zagrożonego wykonywaniem prawa podmiotowego.
Wskazywał na to również wielokrotnie Sąd Najwyższy, podkreślając, że zasady
współżycia społecznego w rozumieniu art. 5 k.c. są pojęciem pozostającym
w nierozłącznym związku z całokształtem okoliczności danej sprawy i w takim
całościowym ujęciu wyznaczają podstawy, granice i kierunki jej rozstrzygnięcia
8
w wyjątkowych sytuacjach, które przepis ten ma na względzie. Dlatego dla
zastosowania art. 5 k.c. konieczna jest ocena całokształtu okoliczności danego
wypadku w ścisłym powiązaniu nadużycia prawa z konkretnym stanem faktycznym
(zob. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 22 listopada 1994 r., II CRN 127/94, nie
publ., z dnia 3 lutego 1998 r., I CKN 459/97, nie publ., z dnia 28 października
2003 r., I CK 222/02, nie publ., z dnia 15 kwietnia 2004 r., IV CK 284/03, nie publ.,
z dnia 25 sierpnia 2011 r., II CSK 640/10, nie publ., z dnia 11 maja 2012 r., II CSK
540/11, nie publ., z dnia 12 kwietnia 2012 r., II CSK 484/11, nie publ., z dnia
24 stycznia 2013 r., II CSK 286/12, nie publ., z dnia 11 kwietnia 2013 r., II CSK
438/12, nie publ. i z dnia 20 sierpnia 2015 r., II CSK 555/14, nie publ.).
Ze względu na naruszenie art. 328 § 2 w związku z art. 391 § 1 k.p.c.
całościowa ocena okoliczności sprawy z punktu widzenia zasad współżycia
społecznego jest wyłączona. Nie można w tej sytuacji odeprzeć podniesionego
przez skarżącą zarzutu naruszenia art. 5 k.c., warunkiem prawidłowego
zastosowania prawa materialnego bowiem jest uprzednie ustalenie stanu
faktycznego.
W nawiązaniu do argumentacji przytoczonej w uzasadnieniu zaskarżonego
wyroku trzeba jednak przypomnieć, że klauzula generalna ujęta w art. 5 k.c. ma na
celu zapobieganie stosowaniu prawa w sposób schematyczny, prowadzący do
skutków niemoralnych lub rozmijających się z celem, dla którego dane prawo
zostało ustanowione. Powołany przepis ma wprawdzie charakter wyjątkowy,
niemniej przewidziana w nim możliwość odmowy udzielenia ochrony prawnej musi
być uzasadniona istnieniem okoliczności rażących i nieakceptowanych w świetle
powszechnie uznawanych w społeczeństwie wartości (zob. wyroki Sądu
Najwyższego z dnia 2 października 1991 r., III CRN 169/91, „Orzecznictwo
Gospodarcze” 1992, nr 2, poz. 31, z dnia 9 grudnia 2009 r., IV CSK 290/09, nie
publ., z dnia 25 sierpnia 2011 r., II CSK 640/10, nie publ. i z dnia 26 kwietnia
2012 r., III CSK 300/11, OSNC 2012, nr 12, poz. 144).
Z tych względów, skoro powołane podstawy kasacyjne okazały się
uzasadnione, Sąd Najwyższy uchylił zaskarżony wyrok w części zmieniającej wyrok
Sądu pierwszej instancji (pkt I) oraz w części orzekającej o kosztach procesu
9
(pkt II i IV) i w tym zakresie przekazał sprawę Sądowi Okręgowemu do
ponownego rozpoznania oraz rozstrzygnięcia o kosztach postępowania
kasacyjnego (art. 39815
§ 1 i art. 108 § 2 w związku z art. 39821
k.p.c.).
eb