Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III UK 132/15
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 5 maja 2016 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Halina Kiryło (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Dawid Miąsik
SSN Maciej Pacuda
w sprawie z odwołania K. B.
od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych
o emeryturę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 5 maja 2016 r.,
skargi kasacyjnej organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 2 kwietnia 2015 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę do ponownego
rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu, pozostawiając temu Sadowi
rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
Decyzją z dnia 18 lipca 2014 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych odmówił
ubezpieczonemu K. B. prawa do emerytury z tytułu pracy w warunkach
2
szczególnych wobec nieudokumentowania przez wnioskodawcę 15 letniego stażu
tejże pracy.
Na skutek odwołania ubezpieczonego, Sąd Okręgowy w P. wyrokiem z dnia
30 września 2014 r. zmienił zaskarżoną decyzję w ten sposób, że przyznał K. B.
prawo do emerytury w ustawowej wysokości, począwszy od 27 lipca 2014 r.
Natomiast Sąd Apelacyjnych wyrokiem z dnia 2 kwietnia 2015 r. oddalił apelację
organu rentowego od orzeczenia pierwszoinstancyjnego.
W sprawie ustalono, że ubezpieczony K. B., urodzony 27 lipca 1954 r., w
dniu 25 czerwca 2014 r. złożył wniosek o emeryturę. Wnioskodawca posiada
uwzględniony przez organ rentowy na dzień 1 stycznia 1999 r. okres składkowy i
nieskładkowy w wymiarze 27 lat, 3 miesięcy i 10 dni oraz staż pracy w
szczególnych warunkach wykonywanej stale i w pełnym wymiarze czasu pracy
wynoszący 7 lat i 19 dni, a przypadający na okres zatrudnienia ubezpieczonego w
Wojewódzkiej Stacji Sanitarno-Epidemiologicznej w P. na stanowisku palacza
kotłowego od 2 września 1991 r. do 31 grudnia 1998 r. Wnioskodawca w okresie od
21 maja 1973 r. do 31 grudnia 1973 r. pracował w Kółku Rolniczym w K. na
stanowisku kierowcy ciągnika. Następnie w okresie od 1 stycznia 1974 r. do 6
października 1990 r. był zatrudniony w Spółdzielni Kółek Rolniczych w F., gdzie
również wykonywał pracę kierowcy ciągnika od początku zatrudnienia w Spółdzielni
do 31 grudnia 1985 r. Był kierowcą ciągnika Ursus C-360, C-340. Jako kierowca
ciągnika wykonywał prace polowe, w tym orkę, sianie, koszenie, opryskiwanie, a
ponadto wywoził obornik. Wykonywał również usługi transportowe, przewożąc
ciągnikiem węgiel, cement i płyty meblowe. W razie awarii swojego ciągnika,
pomagał w pracach remontowych. Przestoje remontowe trwały maksymalnie
miesiąc w ciągu roku. W Spółdzielni zatrudniony był mechanik, który przez cały rok
wykonywał bieżące naprawy sprzętu. Od stycznia 1986 r. wnioskodawca został
brygadzistą.
Analizując zasadność zaskarżonej decyzji w świetle art. 184 w związku z art.
32 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2015 r., poz. 748 ze zm.) oraz
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku
emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w
3
szczególnym charakterze (Dz.U. z 1983 r. Nr 8, poz. 43 ze zm.) i wydanych na jego
podstawie przepisów resortowych, tj. załącznika nr 1 do Uchwały Nr 24 Zarządu
Krajowego Związku Rolników, Kółek i Organizacji Rolniczych z dnia 14 czerwca
1983 r. w sprawie prac wykonywanych w szczególnych warunkach w jednostkach
organizacyjnych kółek rolniczych, Sądy orzekające uznały, że ubezpieczony spełnia
wszystkie przesłanki nabycia prawa do emerytury z obniżonego wieku.
Wnioskodawca osiągnął bowiem wiek 60 lat oraz przed dniem 1 stycznia 1999 r.
wykazał 25 lat okresów składkowych i nieskładkowych, a nadto na tę datę
legitymował się wymaganym 15-letnim stażem pracy w warunkach szczególnych.
Zgodnie z wykazem „A” Dział VIII (w transporcie i łączności), poz. 3 powołanego
rozporządzenia Rady Ministrów, do prac w szczególnych warunkach, których
wykonywanie uprawnia do niższego wieku emerytalnego, zalicza się prace
kierowców ciągników, kombajnów lub pojazdów gąsienicowych. Natomiast
załącznik nr 1 do wyżej wymienionej uchwały w punkcie 1 zalicza do pracy w
szczególnych warunkach pracę na stanowisku kierowcy ciągnika. Odwołujący się w
spornym okresie (od 21 maja 1973 r. do 31 grudnia 1973 r. w Kółku Rolniczym w
K., a następnie od 1 stycznia 1974 r. do 31 grudnia 1985 r. w Spółdzielni Kółek
Rolniczych w F.) pracował stale i w pełnym wymiarze czasu pracy na stanowisku
kierowcy ciągnika, co – po wyłączeniu ze wskazanego okresu zatrudnienia jednego
miesiąca w roku, jako przeznaczonego na wykonywanie prac naprawczych przy
ciągnikach – daje łączny wymiar 11 lat, 6 miesięcy i 11 dni pracy w warunkach
szczególnych. Po zliczeniu z okresem uznanym przez organ rentowy,
ubezpieczony wykazał zatem 18 lat i 7 miesięcy pracy w szczególnych warunkach,
przypadających przed dniem 1 stycznia 1999 r. i tym samym spełnia wszelkie
przesłanki do nabycia prawa do emerytury, przewidziane w przepisie art. 32 w
związku z art. 184 ustawy o emeryturach i rentach z FUS.
Wyrok Sądu drugiej instancji został zaskarżony skargą kasacyjną organu
rentowego. Skargę oparto na podstawie naruszenia przepisów prawa materialnego:
art. 184 ust. 1 w związku z art. 32 ust. 1, 2 i 4 ustawy o emeryturach i rentach z
FUS w związku z § 4 ust. 1 oraz § 2 ust. 1 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7
lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w
szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze w związku z wykazem A
4
dział VIII pkt 3 zawartym w załączniku do wyżej wymienionego rozporządzenia,
przez ich błędną wykładnię polegającą na przyjęciu, że praca kierowcy ciągnika
(dalej traktorzysty) polegająca na wykonywaniu, między innymi, prac polowych
(do których „trzeba dojechać”) jest w rzeczywistości pracą w „transporcie i
łączności”. Skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i jego
zmianę przez zmianę wyroku Sądu Okręgowego i oddalenie odwołania oraz
zasądzenie od wnioskodawcy na rzecz organu rentowego kosztów postępowania
kasacyjnego według norm przepisanych.
W uzasadnieniu skargi kasacyjnej nawiązano do wyroku Sądu Najwyższego
z dnia 3 grudnia 2013 r. (I UK 172/13, LEX nr 1467147) i stwierdzono, że brak jest
podstaw, aby okres pracy wnioskodawcy od 21 maja 1973 r. do 31 grudnia 1985 r.
na stanowisku traktorzysty, zatrudnionego początkowo w Kółku Rolniczym w K., a
następnie w Spółdzielni Kółek Rolniczych w F., wykonującego typowe prace
polowe, a w części także transportowe, traktować jako pracę w szczególnych
warunkach uprawniającą do emerytury w obniżonym wieku emerytalnym. W tym
zakresie trzy kwestie jawią się jako szczególnie istotne. Po pierwsze, przyjmując
branżowo-stanowiskowy charakter prac w szczególnych warunkach należy
wskazać, że prace traktorzysty nie zostały wymienione ani w dziale X „w rolnictwie i
przemyśle rolno – spożywczym” ani w dziale XIV „prace różne”. Wnioskodawca
wykonywał natomiast prace typowe dla branży rolniczej i przemysłu rolno-
spożywczego. Po drugie, o zakwalifikowaniu pracy kierowcy ciągnika „w transporcie
i łączności" jako pracy w szczególnych warunkach zadecydował nie sam fakt
kierowania ciągnikiem, lecz fakt kierowania wyżej wymienionym pojazdem w ruchu
publicznym. Kierowanie pojazdami typu: ciągnik, kombajn (o dużych gabarytach) w
ruchu publicznym wymaga bowiem szczególnych zdolności psychofizycznych i
stanowi szczególne obciążenie dla pracownika. Obciążenie takie nie występuje
natomiast w przypadku prac polowych. Obciążenie to wiąże się przede wszystkim z
koniecznością zachowania zasad i reguł bezpieczeństwa w ruchu drogowym przy
udziale wielu uczestników tego ruchu. Z sytuacją taką nie mamy do czynienia w
przypadku prac polowych. Jednocześnie należy wskazać, że prace polowe
polegające na koszeniu, orce czy opryskach, nie stanowią prac transportowych
zarówno w znaczeniu prawnym, jak i potocznym. Po trzecie, przyjmując nawet, że
5
w pewnym zakresie, w niektórych okresach w trakcie roku kalendarzowego,
wnioskodawca w ramach swoich obowiązków wykonywał także prace transportowe,
przewożąc ciągnikiem węgiel, cement i płyty meblowe, to należy wskazać, że w
odniesieniu do tych prac niespełniony jest wymóg, o którym mowa w § 2 ust. 1
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku
emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w
szczególnym charakterze, dotyczący stałego (codziennego, zwykłego) charakteru
takiej pracy i pełnoetatowego zatrudnienia przy takich pracach. Za brakiem tej
cechy wyżej wymienionego zatrudnienia przemawiają dodatkowo ustalenia Sądów,
że w trakcie awarii ciągnika wnioskodawca nie świadczył pracy innym sprzętem
(ciągnikiem), a miał przestój w pracy i wykonywał prace remontowe. Podobnie
należy ocenić prace polegające na dojeździe do miejsca wykonywania prac
polowych. W tym wypadku dojazd ten obejmował jedynie niewielką część etatu
(pełnego wymiaru czasu pracy). W świetle powyższego, dokonana przez Sąd
Apelacyjny wykładnia wskazanych na wstępie przepisów jest – w ocenie organu
rentowego – oczywiście wadliwa.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna zasługuje na uwzględnienie, albowiem słuszny jest zarzut
naruszenia prawa materialnego przy ferowaniu zaskarżonego wyroku.
Analizę prawidłowości zapadłego w sprawie rozstrzygnięcia wypada
rozpocząć od przytoczenia treści art. 184 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U.
z 2015 r., poz. 748 ze zm.; dalej jako ustawa o emeryturach i rentach z FUS),
zgodnie z którym ubezpieczonym urodzonym po dniu 31 grudnia 1948 r.,
przysługuje emerytura po osiągnięciu wieku przewidzianego, między innym, w art.
32, jeżeli w dniu wejścia w życie ustawy (tj. 1 stycznia 1999 r.) osiągnęli okres
zatrudnienia w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze wymagany
w przepisach dotychczasowych dla nabycia prawa do emerytury w wieku niższym
niż 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn oraz okres składkowy i nieskładkowy, o
którym mowa w art. 27 (czyli 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn).
6
W przedmiotowej sprawie nie budzi wątpliwości spełnienie przez
ubezpieczonego K. B. określonych w powyższym przepisie kryteriów wieku oraz
stażu składkowego i nieskładkowego uprawniającego do wcześniejszej emerytury.
Sporne jest natomiast posiadanie przez wnioskodawcę wymaganego okresu pracy
w szczególnych warunkach.
W tej materii warto przypomnieć, że przepis art. 32 ust. 1 ustawy o
emeryturach i rentach z FUS wprowadza – jako kryterium dyferencjacji wieku
emerytalnego określonego w art. 27 tegoż aktu – rodzaj wykonywanej pracy
(tj. szczególne warunki, w jakich jest ona świadczona lub szczególny jej charakter).
Wprawdzie ust. 2 powołanego artykułu zawiera definicję pojęcia pracownika
zatrudnionego w szczególnych warunkach stanowiąc, że jest nim pracownik
zatrudniony przy pracach o znacznej szkodliwości dla zdrowia oraz o znacznym
stopniu uciążliwości lub wymagających wysokiej sprawności psychofizycznej ze
względu na bezpieczeństwo własne bądź otoczenia. Uregulowania omawianego
artykułu nie precyzują jednak szczegółowych przesłanek nabycia prawa do
emerytury w obniżonym wieku. Art. 32 ust. 4 ustawy odsyła w tej materii do
dotychczasowych przepisów, którymi są przepisy rangi ustawy lub wydane na mocy
delegacji ustawowej ( uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia
13 lutego 2002 r., III ZP 30/01, OSNP 2002 nr 10, poz. 243). Aktem prawnym
normującym tę problematykę jest rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 7 lutego
1983r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych szczególnych
warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz.U. Nr 8, poz. 43 ze zm.). Jak
zauważył Trybunał Konstytucyjny w uzasadnieniu wyroku z dnia 14 czerwca
2004 r., P 17/03 (OTK-A 2004 nr 6, poz. 57), odesłanie to powinno być
odczytywane jako kierujące do rozporządzenia w zakresie, w jakim chodzi o
ustalenie kwestii wskazanych w art. 32 ust. 4 ustawy, tj. wieku emerytalnego,
rodzajów prac lub stanowisk oraz warunków, na podstawie których osobom
wymienionym w ust. 2 i 3 tego artykułu przysługuje prawo do emerytury.
W judykaturze Sądu Najwyższego przyjmuje się jednolicie, iż przewidziane
w art. 32 w związku z art. 184 ustawy o emeryturach i rentach z FUS prawo do
emerytury w niższym niż określony w art. 27 tej ustawy wieku emerytalnym jest
ściśle związane z szybszą utratą zdolności do zarobkowania z uwagi na szczególne
7
warunki lub szczególny charakter pracy. Praca taka, świadczona stale i w pełnym
wymiarze czasu pracy obowiązującym na danym stanowisku, przyczynia się do
szybszego obniżenia wydolności organizmu, stąd też wykonująca ją osoba ma
prawo do emerytury wcześniej niż inni ubezpieczeni. Prawo to stanowi przywilej i
odstępstwo od zasady wyrażonej w art. 27 ustawy, a zatem regulujące je przepisy
należy wykładać w sposób gwarantujący zachowanie celu uzasadniającego to
odstępstwo (por. między innymi wyroki z dnia 22 lutego 2007 r., I UK 258/06, OSNP
2008 nr 5-6, poz. 81; z dnia 17 września 2007 r., III UK 51/07, OSNP 2008 nr
21-22, poz. 328; z dnia 6 grudnia 2007 r., III UK 62/07, LEX nr 375653; z dnia 6
grudnia 2007 r., III UK 66/07, LEX nr 483283; z dnia 13 listopada 2008 r., II UK
88/08, niepublikowany; z dnia 5 maja 2009 r., I UK 4/09, LEX nr 509022). Skoro
przepisy art. 32 ust. 2 i 4 ustawy o emeryturach i rentach z FUS w związku z § 2
ust. 1 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. uznają za pracę w
szczególnych warunkach wyłącznie zatrudnienie przy pracach o znacznej
szkodliwości dla zdrowia oraz o znacznym stopniu uciążliwości lub wymagających
wysokiej sprawności psychofizycznej ze względu na bezpieczeństwo własne lub
otoczenia, wykonywane stale i w pełnym wymiarze czasu pracy obowiązującym na
danym stanowisku, to oznacza to, że krótsze dobowo (nie w pełnym wymiarze
obowiązującego czasu pracy na danym stanowisku) lub periodyczne (okresowe), a
nie stałe świadczenie pracy w warunkach narażających na szybszą utratę zdolności
do zarobkowania wyklucza dopuszczalność uznania pracy za świadczoną w
szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (wyroki Sądu
Najwyższego z dnia 19 września 2007 r., III UK 38/07 i z dnia 8 czerwca 2011 r.,
I UK 393/10). Praca w szczególnych warunkach to praca wykonywana stale
(codziennie) i w pełnym wymiarze czasu pracy (przez 8 godzin dziennie, jeżeli
pracownika obowiązuje taki wymiar czasu pracy) w warunkach pozwalających na
uznanie jej za jeden z rodzajów pracy wymienionych w wykazie stanowiącym
załącznik do rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. (wyroki Sądu
Najwyższego z dnia 14 września 2007 r., III UK 27/07, OSNP 2008 nr 21-22, poz.
325; z dnia 19 września 2007 r., III UK 38/07, OSNP 2008 nr 21-22, poz. 329;
z dnia 6 grudnia 2007 r., III UK 66/07, LEX nr 483283; z dnia 22 stycznia 2008 r.,
I UK 210/07, OSNP 2009 nr 5-6, poz. 75; z dnia 24 marca 2009 r., I PK 194/08,
8
LEX nr 528152 i dnia 1 czerwca 2010 r., II UK 21/10, LEX nr 619638). Nie jest
dopuszczalne uwzględnianie do okresów pracy w szczególnych warunkach lub w
szczególnym charakterze wykonywanej stale i w pełnym wymiarze czasu pracy,
wymaganych do nabycia prawa do emerytury w niższym wieku emerytalnym,
innych równocześnie wykonywanych prac w ramach dobowej miary czasu pracy,
które nie oddziaływały szkodliwie na organizm pracownika. Od tej reguły istnieją
odstępstwa. Pierwsze z nich dotyczy sytuacji, kiedy inne równocześnie
wykonywane prace stanowią integralną część (immanentną cechę) większej całości
dającej się zakwalifikować pod określoną pozycję załącznika do rozporządzenia
Rady Ministrów z dnia z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego
pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym
charakterze ( wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 6 grudnia 2007 r., III UK 62/07, LEX
nr 375653; dnia 5 maja 2009 r., I UK 4/09, LEX nr 509022 oraz z dnia 11 marca
2009 r., II UK 243/08 i tam powołane wcześniejsze orzecznictwo). Drugie
odstępstwo dotyczy przypadków, kiedy czynności wykonywane w warunkach
nienarażających na działanie czynników szkodliwych dla zdrowia mają charakter
incydentalny, krótkotrwały, uboczny (zob. np. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 22
stycznia 2008, I UK 210/07, OSNP 2009 nr 5-6, poz. 75 oraz z dnia 22 kwietnia
2009 r., II UK 333/08, LEX nr 1001310).
Dla oceny, czy pracownik pracował w szczególnych warunkach, nie ma
istotnego znaczenia nazwa zajmowanego przez niego stanowiska, tylko rodzaj
powierzonej mu pracy. Decydującą rolę w analizie charakteru pracy
ubezpieczonego z punktu widzenia uprawnień emerytalnych ma zatem możliwość
jej zakwalifikowania pod którąś z pozycji wymienionych w wykazach A lub B
stanowiących załączniki do rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r.
w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych
warunkach lub w szczególnym charakterze. W świetle art. 32 ust. 4 ustawy o
emeryturach i rentach z FUS, pracami w szczególnych warunkach nie są bowiem
wszelkie prace wykonywane w narażeniu na kontakt z niekorzystnymi dla zdrowia
pracownika czynnikami, lecz jedynie takie, które zostały rodzajowo wymienione w
tymże rozporządzeniu. Przepis §1 ust. 1 rozporządzenia stanowi zresztą, że akt ten
ma zastosowanie do pracowników wykonujących prace w szczególnych warunkach
9
lub w szczególnym charakterze, wymienione w § 4-15 rozporządzenia oraz w
wykazach stanowiących załącznik do niego.
Pewne problemy interpretacyjne związane z regulacją zawartą w § 1 ust. 2-3
rozporządzenia, zobowiązującą właściwych ministrów, kierowników urzędów
centralnych oraz centralne związki spółdzielcze do ustalenia w podległych i
nadzorowanych przez nich zakładach pracy wykazów stanowisk pracy
wykonywanej w szczególnych warunkach, a stosowanych także w jednostkach
organizacyjnych powstałych w drodze przekształcenia przedsiębiorstwa
państwowego, przekazanych organom samorządu terytorialnego oraz dla których
uprawnienia i obowiązki organu założycielskiego przejęli wojewodowie lub inne
organy państwowe, zostały wyjaśnione w powołanej wyżej uchwale składu siedmiu
sędziów Sądu Najwyższego z dnia 13 lutego 2002 r., III ZP 30/01. Stwierdzono w
niej, że zawarte w art. 32 ust. 4 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych odesłanie do tychże przepisów nie upoważnia do
tworzenia wykazów obejmujących stanowiska pracy wykonywanej w szczególnych
warunkach. Wspomniane upoważnienie dla właściwych ministrów, kierowników
urzędów centralnych i centralnych związków spółdzielczych nie stwarzało ani
podstawy prawnej do wydawania aktów niepozostających w zgodności z
powszechnie obowiązującym prawem, ani nie przewidywało możliwości
wykraczania poza wykazy prac wykonywanych w szczególnych warunkach
wymienionych w załączniku do rozporządzenia Rady Ministrów. Wykazy resortowe
muszą być dostosowane do treści tego załącznika, w którym zawarty jest
kompletny wykaz stanowisk pracy wykonywanej w szczególnych warunkach. Gdy
zatem określają one tego rodzaju stanowiska pracy niezgodnie z załącznikiem do
rozporządzenia, nie wywołują skutków przewidzianych w art. 32 ustawy.
Podobnych konsekwencji w sferze prawa do emerytury nie implikuje także
zakwalifikowanie przez pracodawcę stanowiska nieobjętego załącznikiem do
rozporządzenia do prac wykonywanych w szczególnych warunkach (wyroki Sądu
Najwyższego z dnia 21 kwietnia 2004 r., II UK 337/03, OSNP 2004 nr 22, poz. 392;
z dnia 23 listopada 2004 r., I UK 15/04, OSNP 2005 nr 11, poz. 161; z dnia 22
czerwca 2005 r., I UK 351/04, OSNP 2006 nr 5-6, poz. 90; z dnia 20 października
2005 r., I UK 41/05, OSNP 2006 nr 19-20, poz. 306 i z dnia 29 stycznia 2008 r.,
10
I UK 192/07, LEX nr 447272). I odwrotnie – niewymienienie określonych
pracodawców w wykazach resortowych nie przesądza o niemożności
zakwalifikowania świadczonych u nich prac jako prac wykonywanych w
szczególnych warunkach, jeśli odpowiadają one kryteriom wynikającym z
załącznika do rozporządzenia (wspomniany wyrok Trybunału Konstytucyjnego z
dnia 14 czerwca 2004 r. P 17/03 oraz wyrok Sądu Najwyższego z dnia 3 czerwca
2008 r., I UK 381/07, LEX nr 494112). Chociaż wykazy resortowe i zakładowe nie
stanowią samodzielnej podstawy zaliczenia danego rodzaju zatrudnienia do prac w
szczególnych warunkach, to mogą być one pomocne przy wykładni przepisów
rozporządzenia Rady Ministrów.
Przyznając zasadniczą rolę w kwalifikowaniu prac w szczególnych
warunkach powołanemu rozporządzeniu Rady Ministrów, w orzecznictwie Sądu
Najwyższego podkreślano, że w świetle przepisów wykazu A, stanowiącego
załącznik do tegoż rozporządzenia, wyodrębnienie owych prac ma charakter
stanowiskowo – branżowy. Pod pozycjami zamieszczonymi w kolejnych działach
wykazu wymieniono bowiem konkretne stanowiska przypisane danym branżom,
uznając je za prace w szczególnych warunkach uprawniające do niższego wieku
emerytalnego. Taki sposób kwalifikacji prawnej tychże prac nie jest dziełem
przypadku. Specyfika poszczególnych gałęzi przemysłu determinuje charakter
świadczonych w nich prac i warunki, w jakich są one wykonywane, ich uciążliwość i
szkodliwość dla zdrowia. Nie można zatem swobodnie czy wręcz dowolnie, z
naruszeniem postanowień rozporządzenia, wiązać konkretnych stanowisk pracy z
branżami, do których nie zostały one przypisane w tym akcie prawnym (wyroki
Sądu Najwyższego z dnia 16 czerwca 2009 r., I UK 24/98, LEX nr 518067; dnia 1
czerwca 2010 r., II UK 21/10, LEX nr 619638; z dnia 19 maja 2011 r., III UK 174/10,
LEX nr 901652 i z dnia 19 marca 2012 r., II UK 166/11, LEX nr 1171002).
Idąc tym tokiem rozumowania Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 3 grudnia
2013 r., I UK 172/13 (LEX nr 1467147), wydanym w stanie faktycznym podobnym
do ustalonego w niniejszej sprawie, stwierdził, że o ile można się zgodzić, że prace
transportowe wykonywane przez wnioskodawcę, jako kierowcę ciągników, można
zaliczyć do prac w transporcie, a zatem do prac objętych działem VIII poz. 3
wykazu A mimo, że pracował on w spółdzielni rolniczej a nie w przedsiębiorstwie
11
transportowym, to nie ma żadnych podstaw do potraktowania prac polowych, jako
prac w transporcie. Wymienienie w wykazie A, dziale VIII pod pozycją 3 prac
kierowców ciągników i kombajnów nie oznacza, że należy uznać za pracę w
szczególnych warunkach kierowanie tymi pojazdami przy jakichkolwiek zadaniach a
nie tylko transportowych. Prace uznane za wykonywane w warunkach
szczególnych bez względu na miejsce i rodzaj zostały wymienione w dziale XIV
zatytułowanym „prace różne”. Tak zostały ujęte, między innymi, prace przy
spawaniu czy naprawie pomp wtryskowych. Inne działy wykazu obejmują
wymienione w nich prace w powiązaniu z rodzajami zakładów pracy lub ich
częściami. Nie można uznać, że praca kierującego ciągnikiem jest zawsze pracą
„w transporcie”, nawet jeżeli kierujący niczego nie transportuje, lecz wykonuje przy
pomocy ciągnika prace polowe. Dla zakwalifikowania pracy kierowcy ciągnika, jako
wykonywanej w warunkach szczególnych, istotne znaczenie ma to, czy była ona
wykonywana w transporcie czy w ramach rolniczych prac polowych.
Rozważając kwestię możliwości zaliczenia do stażu pracy w szczególnych
warunkach, okresu zatrudnienia ubezpieczonego w Kółku Rolniczym w K. od 21
maja 1973 r. do 31 grudnia 1973 r. oraz w Spółdzielni Kółek Rolniczych w F. od 1
stycznia 1974 r. do 31 grudnia 1985 r. na stanowisku kierowcy ciągnika (na którym
wnioskodawca wykonywał prace polowe, w tym orkę, sianie, koszenie,
opryskiwanie, wywóz obornika, a ponadto usługi transportowe, przewożąc
ciągnikiem węgiel, cement i płyty meblowe), nie można jednak tracić z pola
widzenia ewolucji poglądów judykatury w kwestii możliwości odstępstwa od zasady
stanowiskowo – branżowego charakteru prac w szczególnych warunkach,
uprawniających do wcześniejszej emerytury. Przyjmuje się bowiem, że za
wykonywaną w warunkach szczególnych należy uznać również pracę
przyporządkowaną w załącznikach do rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7
lutego 1983 r. do innego działu przemysłu niż ten, w którym jest ona świadczona,
jeżeli stopień szkodliwości lub uciążliwości tego rodzaju pracy nie wskazuje
żadnych różnic w zależności od branży, w której pracownik jest zatrudniony (wyroki
Sądu Najwyższego z dnia 6 lutego 2014 r., I UK 314/13, LEX nr 1439383 i z dnia
25 marca 2014 r., I UK 337/13, LEX nr 1458817). Wypada podkreślić, że ów
wyjątek od zasady stanowiskowo – branżowego charakteru prac w szczególnych
12
warunkach nie może być interpretowany rozszerzająco. Dotyczy on tylko tych
sytuacji, gdy prace świadczone poza wskazanymi w załącznikach do
rozporządzenia Rady Ministrów działach gospodarki są tożsame pod względem
stopnia szkodliwości dla zdrowia z pracami wykonywanymi w branży, do jakiej
zostały przypisane w wykazach A lub B.
Wracając na grunt niniejszej sprawy należy podzielić konstatację, że
niewątpliwie prace kierowcy ciągnika w transporcie i rolnictwie, mimo podobieństw,
są różne, stąd też dla przyjęcia, iż praca kierowcy ciągnika w kółku rolniczym czy
spółdzielni kółek rolniczych może być zaliczona do pracy w szczególnych
warunkach w transporcie, o jakiej mowa pod poz. 3 działu VIII wykazu A, wymaga
poczynienia ustaleń wskazujących na tożsamość stopnia narażenia osoby
wykonującej tę pracę na ekspozycję czynników szkodliwych dla zdrowia w obydwu
wymienionych branżach. Ewentualne daleko idące podobieństwo oddziaływania
szkodliwych dla zdrowia czynników na organizm kierowcy ciągnika służącego do
prac rolniczych oraz ciągnika używanego do świadczenia usług transportowych nie
wyczerpuje jednak całego problemu możliwości kwalifikacji takiej pracy jako pracy
w szczególnych warunkach. Trzeba bowiem pamiętać, że prace w narażeniu na
szkodliwe czynniki powinny być wykonywane stale i w pełnym wymiarze czasu.
O ile w przypadku przedsiębiorstw transportowych przewozy stanowią przedmiot
ich działalności i są świadczone w sposób ciągły przy użyciu pojazdów będących
na wyposażeniu firmy, o tyle sposób wykorzystywania przez kółka rolnicze lub
spółdzielnie kółek rozlicznych pojazdów służących do wykonywania prac rolniczych
jest odmienny. Dla podmiotów trudniących się rolnictwem przedmiotem ich
działalności jest zasadniczo produkcja roślinna lub zwierzęca. Prace polowe
wykonywane przy wykorzystaniu ciągników mają charakter sezonowy i przypadają
na niewielką część roku kalendarzowego. Powstaje zatem pytanie, jakie zajęcia
wypełniały czas pracy kierowców tych pojazdów w pozostałych miesiącach. Jeśli
bowiem kółko rolnicze bądź spółdzielnia kółek rolniczych nie zajmowała się – poza
obsługą produkcji roślinnej lub zwierzęcej – świadczeniem usług przewozowych, to
sporadyczne, pojedyncze wyjazdy w trasę ciągnikiem z ładunkiem węgla lub płyt
pilśniowych (jak przyjęto w przedmiotowej sprawie) nie oznaczały wykonywania
pracy w szczególnych warunkach stale i w pełnym wymiarze czasu.
13
Wobec braku ustaleń wyjaśniających powyższe kwestie, trzeba stwierdzić,
że Sąd drugiej instancji dokonał subsumcji prawa materialnego do nie w pełni
zrekonstruowanego stanu faktycznego, co czyni zasadnym kasacyjny zarzut obrazy
tegoż prawa przez jego niewłaściwe zastosowanie i przedwczesne rozstrzygnięcie
sporu.
Sąd Najwyższy z mocy art. 39815
§ k.p.c. oraz art. 108 § 2 k.p.c. w związku z
art. 39821
k.p.c. orzekł zatem jak w sentencji.
kc