Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 14 listopada 2017 r.

Sąd Okręgowy w Kielcach II Wydział Cywilny Odwoławczy

w składzie:

Przewodniczący: SSO Cezary Klepacz (spr.)

Sędziowie: SSO Anna Pać-Piętak

SSR del. Małgorzata Wojciechowska

Protokolant: starszy protokolant sądowy Beata Wodecka

po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 14 listopada 2017 r. w K.

sprawy z powództwa Firmy Usługowo-Handlowej (...) spółki jawnej M. K., D. K. w W.

przeciwko K. N. i A. N.

o uznanie czynności prawnej za bezskuteczną

na skutek apelacji pozwanej A. N. od wyroku Sądu Rejonowego

w S. z dnia 12 maja 2017 r., sygn. akt I C 172/16

uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje do ponownego rozpoznania Sądowi Rejonowemu w Starachowicach, pozostawiając temu Sądowi rozstrzygniecie o kosztach postępowania apelacyjnego.

Sygn. akt II Ca 1069/17

UZASADNIENIE

W pozwie z dnia 21 kwietnia 2016 roku Firma Usługowo-Handlowa (...) Spółka jawna M. K., D. K. w W. wniosła o uznanie za bezskuteczną wobec niej umowy darowizny z dnia 29 czerwca 2012 roku, zawartej przed notariuszem J. S. (...)pomiędzy R. N. (1) i R. N. (2), a K. N., P. N. i A. N., nieruchomości położonej w M., gmina W., dla której Sąd Rejonowy w Starachowicach prowadzi księgę wieczystą nr (...) oraz zasądzenie solidarnie od pozwanych kosztów procesu.

W uzasadnieniu tego żądania podniesiono, że Sąd Rejonowy w Częstochowie wydał w dniu 1 lutego 2013 roku w sprawie o sygn. akt VIII GNc 4933/12 nakaz zapłaty na kwotę 26.527,72 zł wraz z ustawowymi odsetkami i kosztami procesu przeciwko R. N. (2). Wszczęta przeciwko dłużnikowi egzekucja, poza ściągnięciem kwot 748,47 zł i 136,61 zł, okazała się bezskuteczna. Należności zasądzone tym nakazem były wymagalne w okresie od 1 października 2011 roku do 22 marca 2012 roku., co oznacza, że R. N. (2), zawierając umowę darowizny, działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela, skoro wyzbył się ostatniego wartościowego składnika swojego majątku.

A. N. i K. N. wniosły o oddalenie powództwa i zasądzenie na ich rzecz kosztów procesu, podnosząc że wartość zabezpieczeń rzeczowych obciążających darowaną nieruchomość przewyższa jej wartość, wobec czego brak jest związku przyczynowego, o jakim mowa w art. 527 § 2 k.c., pomiędzy zawarciem darowizny a pokrzywdzeniem powoda. Dodatkowo wskazano, że darowizna dokonana została z majątku wspólnego rodziców pozwanych, co powinno w pierwszej kolejności prowadzić do podjęcia działań przewidzianych w art. 52 § 1a) k.r.o.

Postanowieniem z dnia 24 marca 2017 roku Sąd Rejonowy w Starachowicach wyłączył do odrębnego rozpoznania sprawę z powództwa Firmy Usługowo-Handlowej (...) Spółka jawna M. K., D. K. w W. przeciwko P. N..

Wyrokiem z dnia 12 maja 2017 r., sygn. akt I C 172/16, Sąd pierwszej instancji uznał za bezskuteczną wobec Firmy Usługowo-Handlowej (...) spółka jawna M. K., D. K. w W. umowę darowizny z dnia 29 czerwca 2012 roku, zawartą w Kancelarii Notarialnej w S. przed notariuszem J. S. za nr rep. (...) pomiędzy R. i R. małżonkami N., a K. N. i A. N., udziałów w wysokości po 1/3 części w nieruchomości położonej w M., gmina W., oznaczonej numerem ewidencyjnym (...), o powierzchni 0,2360 ha, dla której Sąd ten prowadzi księgę wieczystą nr (...) oraz zasądził od K. N. i A. N. na rzecz strony powodowej kwotę 2.302,67 zł tytułem kosztów procesu.

Sąd Rejonowy dokonał następujących ustaleń.

Prawomocnym nakazem zapłaty, wdanym w postępowaniu upominawczym dnia 25 lutego 2013 roku, Sąd Rejonowy w Częstochowie w prawie o sygn. akt VIII GNc Ne 4933/12, na skutek pozwu wniesionego w dniu 10 grudnia 2012 roku, nakazał R. N. (2), aby zapłacił na rzecz Firmy Usługowo-Handlowej (...) Spółka jawna M. K., D. K. w W. kwotę 26.527,72 zł z ustawowymi odsetkami oraz kwotę 2.749 tytułem kosztów postępowania.

Ponieważ R. N. (2) nie zapłacił dobrowolnie tej należności, wierzyciel złożył w dniu 28 lipca 2011 roku do Komornika Sądowego przy Sądzie Rejonowym w Starachowicach G. N. wniosek o wszczęcie egzekucji, która prowadzona była pod sygn. akt Km 606/2014, ale umorzona została z powodu bezskuteczności postanowieniem z dnia 23 kwietnia 2015 roku.

Umową darowizny z dnia 29 czerwca 2012 roku, sporządzoną w formie aktu notarialnego w Kancelarii Notarialnej w S. przed Notariuszem J. S. za numerem rep. (...) R. i R. małżonkowie N. przenieśli na rzecz swoich dzieci: K. N., P. N. i A. N. prawo własności nieruchomości położonej w M., gmina W., oznaczonej numerem ewidencyjnym (...), o powierzchni 0,2360 ha, zabudowanej domem mieszkalnym, dla której w Sądzie Rejonowym w Starachowicach prowadzona jest księga wieczysta numer (...), w udziałach po 1/3 części. Nieruchomość obciążona była wówczas ujawnionymi w dziale IV prowadzonej dla niej księgi wieczystej: hipoteką umowną zwykłą w kwocie 22.000 zł na rzecz (...) Banku (...) w S., hipoteką umowną do kwoty 88.526,00 zł na rzecz Fundacji Agencji (...) w S. i hipoteką przymusową do kwoty 87.641,05 zł na rzecz Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w K. Inspektorat w S..

R. N. (2) w dacie darowizny był już zobowiązany do spłaty zadłużenia wobec powoda, co wynika z treści nakazu zapłaty z dnia 25 lutego 2013 roku: terminu początkowego naliczania odsetek ustawowych od zasądzonych sum.

Pozwane nieodpłatnie uzyskały korzyść majątkową kosztem majątku dłużnika, a zgodnie z art. 527 § 3 k.c. to na nich ciążył obowiązek udowodnienia braku ich świadomości, że R. N. (2), zawierając umowę darowizny, działał z pokrzywdzeniem wierzyciela oraz zachowania należytej staranności, by poznać rzeczywisty stan rzeczy, czemu nie podołały.

Oddalono wniosek o dopuszczenie dowodu z opinii biegłego z zakresu szacowania wartości nieruchomości, albowiem pozwane, chcąc wykazać, że nie zachodzi związek przyczynowy między zaskarżoną czynnością a pokrzywdzeniem wierzycieli, powinny były wykazać odpowiednimi dokumentami, rzeczywistą wysokość wierzytelności zabezpieczonych hipotecznie. Oszacowanie wartości nieruchomości i odniesienie jej do ujawnionych w księdze wieczystej obciążeń hipotecznych nie stanowiłoby wystarczającej podstawy do przyjęcia, że umowa darowizny nie została dokonana z pokrzywdzeniem wierzycieli.

Sąd pominął spóźnione wnioski dowodowe powoda zmierzające do ustalenia rzeczywistego poziomu wierzytelności zabezpieczonych hipotecznie.

Z kolei Sąd nie podzielił stanowiska pozwanych co do tego, że powództwo winno zostać oddalone z uwagi na to, iż darowizna dokonana została z majątku wspólnego R. i R. małżonków N., gdy dłużnikiem był jedynie R. N. (2), przedstawiając szczegółową argumentację w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku (k.135-136).

O kosztach procesu orzeczono na podstawie art. 98 k.p.c.

Apelację od tego wyroku wniosła A. N., zarzucając Sądowi Rejonowemu:

- błędne przyjęcie, że pozwane nie udowodniły braku związku przyczynowego pomiędzy zawarciem spornej umowy a rzekomym pokrzywdzeniem powoda, podczas gdy R. N. (2) potwierdził w swoich zeznaniach na rozprawie w dniu 14 marca 2017 roku, że w dacie darowizny jego długi zabezpieczone hipotecznie przewyższały wartość darowanej nieruchomości, co przy braku wypowiedzenia się w tym zakresie przez powoda (art. 230 k.p.c.) i w połączeniu z treścią wpisów w dziale IV księgi wieczystej powinno prowadzić do przyjęcia, że pozwane udowodniły swoje twierdzenia;

- błędne przyjęcie, że wniosek o przeprowadzenie dowodu z opinii biegłego z zakresu szacowania nieruchomości nie jest przydatny do rozstrzygnięcia, pomimo powoływania się przez pozwane, że wartość nieruchomości w dacie darowizny była niższa od wartości długów zabezpieczonych hipotecznie i na związany z tym brak związku przyczynowego między zawarciem umowy a rzekomym pokrzywdzeniem powoda, co naruszyło art. 227 k.p.c., gdyż uniemożliwiło skarżącym wykazanie swoich twierdzeń.

Wskazując na to, pozwana wniosła o zmianę wyroku i oddalenie powództwa, ewentualnie o uchylenie orzeczenia i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania oraz o zasądzenie od powoda kosztów procesu.

W odpowiedzi na apelację pozwany wnosił o jej oddalenie i zasądzenie na jego rzecz kosztów postępowania apelacyjnego.

Sad Okręgowy zważył, co następuje.

Apelacja jest zasadna.

Przede wszystkim należy podnieść, że Sąd Rejonowy nie wyegzekwował od powoda obowiązku sprecyzowania wierzytelności w zakresie zgłoszonego żądania.

Jak wyjaśnił to Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 27 listopada 2003 r., III CKN 355/01, przesłanką uznania czynności prawnej za bezskuteczną jest m.in. wykazanie, że przysługująca powodowi wobec dłużnika wierzytelność jest realna i skonkretyzowana. Ochroną pauliańską objęta jest bowiem zawsze konkretna wierzytelność, stanowiąca przedmiot żądanej przez wierzyciela ochrony, a nie wszelkie bliżej nieoznaczone prawa powoda. Wobec tego do wierzyciela należy precyzacja wierzytelności (obejmująca przynajmniej jej istnienie, tytuł prawny wierzytelności i wysokość), bowiem wierzyciel wyznacza w skardze z art. 527 k.c. przedmiot ochrony pauliańskiej.

W konsekwencji, skoro uznanie czynności dłużnika za bezskuteczną w stosunku do wierzyciela zmierza do zapewnienia jemu ochrony wobec niewypłacalności dłużnika, sentencja wyroku uwzględniającego powództwo powinna określać konkretną wierzytelność, której zaspokojeniu ma służyć uznanie umowy lub innej określonej czynności prawnej za bezskuteczną wobec powoda (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 lutego 1970 r., III CRN 546/69, OSNC 1970/10/192).

Uwzględniając powództwo na podstawie art. 527 k.c., sąd powinien zatem określić wierzytelność zarówno pod względem podmiotowym, jak i przedmiotowym. Chodzi bowiem o to, aby ochrony w następstwie wyroku uwzględniającego to powództwo nie doznawały wszelkie bliżej nieoznaczone prawa powoda, a jedynie konkretna wierzytelność wynikająca z konkretnego stosunku prawnego, stanowiąca przedmiot żądanej ochrony, a tym samym także przedmiot rozstrzygnięcia sądowego (tak Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 11 października 1995 r., III CZP 139/95, OSNC 1996/1/17).

Zaskarżony wyrok nie spełnia tego wymogu, co wynika z braku sprecyzowania wierzytelności w zakresie zgłoszonego przez powoda żądania (pkt 1. pozwu – k.2).

Niezależnie od tego uzasadnione są zarzuty apelacji.

Jak wyjaśnił Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z dnia 26 marca 2015 r., V CSK 320/14, Legalis, w postępowaniu ze skargi pauliańskiej podlega badaniu, w świetle art. 527 § 2 k.c., czy istnieje związek przyczynowy między zaskarżoną czynnością prawną dłużnika a jego niewypłacalnością prowadzącą do pokrzywdzenia wierzyciela, czyli niemożności zaspokojenia przysługującej powodowi wierzytelności. Jeżeli stan majątku dłużnika uniemożliwiał zaspokojenie wierzyciela niezależnie od tego, czy zaskarżona czynność zostałaby dokonana, nie istnieje związek przyczynowy między tą czynnością a pokrzywdzeniem wierzycieli, co skutkuje koniecznością oddalenia skargi pauliańskiej (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 lipca 2013 r., IV CSK 738/12). Pokrzywdzenie wierzyciela dokonaną przez dłużnika czynnością rozporządzającą musi mieć charakter realny, to znaczy faktycznie prowadzić do niemożliwości zaspokojenia chronionej wierzytelności wyłącznie na skutek wyzbycia się określonego składnika majątkowego na rzecz osoby trzeciej (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 18 kwietnia 2012, sygn. akt V CSK 183/11, i z dnia 13 kwietnia 2012 r., sygn. akt III CSK 214/11). Przesłanka ta nie zachodzi, gdy do zaspokojenia wierzyciela występującego ze skargą pauliańską nie doszłoby nawet wtedy, gdyby nieruchomość pozostała w majątku dłużnika, a to z uwagi na zakres jej obciążenia hipotekami o wartości przewyższającej wartość nieruchomości oraz przewidzianą w art. 1025 k.p.c. kolejność zaspokajania wierzycieli (por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 13 października 2006 r. III CSK 58/06, OSNC 2007, nr 9, poz. 136, z dnia 28 czerwca 2007 r. IV CSK 115/07 i z dnia 31 stycznia 2007 r., II CSK 384/06). Sąd Najwyższy przyjął w tej sprawie, że zgodnie z art. 1025 § 1 pkt 5 k.p.c., zabezpieczona hipotecznie wierzytelność banku miałaby ustawowe pierwszeństwo przez wierzytelnością powodów niezabezpieczoną hipoteką, która nie miałaby szans na zaspokojenie. Porównanie wartości rynkowej nieruchomości w dacie zawarcia kwestionowanej czynności z wysokością niespłaconego w tej dacie zadłużenia hipotecznego obciążającego nieruchomość, prowadzi do wniosku, że darowizna udziału na rzecz pozwanej nie stała się przyczyną niemożliwości zaspokojenia się powodów, a więc nie doprowadziła do ich pokrzywdzenia (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29 września 2011 r., IV CSK 99/11).

W rozpoznawanej sprawie pozwane powoływały się na taką właśnie okoliczność (k.62, 66-67, 100-100v.), a odnosząc się do tego, powód podniósł (k.74), że strona pozwana dąży do zaniżenia wartości nieruchomości, zaś wpisy w dziale IV księgi wieczystej stanowią jedynie zabezpieczenia, a strona przeciwna nie wykazała aktualnej wysokości zobowiązań zabezpieczonych w ten sposób.

Świadek R. N. (2) zeznał (k.106v.-107), że wierzytelności zabezpieczone hipotecznie przekraczały wartość darowanej nieruchomości, wycenionej przez bank na kwotę 150.000-160.000 zł.

Z umowy darowizny wynika (k.109v), że w dziele IV księgi wieczystej nr (...) prowadzonej przez Sąd Rejonowy w Starachowicach wpisane były wówczas następujące hipoteki:

- hipoteka umowna zwykła w kwocie 22.000 zł na rzecz (...) Banku (...) w S. zabezpieczająca spłatę kredytu oraz hipoteka umowna kaucyjna do sumy najwyższej 5.720 zł na rzecz tego Banku zabezpieczająca spłatę odsetek od kredytu,

- hipoteka umowna do kwoty 88.526 zł na rzecz Fundacji Agencja (...) w S. zabezpieczająca wierzytelność z tytułu spłaty pożyczki, zapłaty odsetek, kar umownych, kosztów procesowych i egzekucyjnych oraz zapłaty kwot wynikających z § 17 umowy pożyczki nr (...) z dnia 2 marca 2011 roku,

- hipoteka przymusowa do kwoty 87.641,05 zł na rzecz Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddział w K. Inspektorat w S. jako zabezpieczenie spłaty zaległości z tytułu składek na Fundusz Ubezpieczeń Społecznych, Fundusz Ubezpieczenia Zdrowotnego i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych – za okres od września 2010 roku do listopada 2011 roku.

W umowie obdarowani ustanowili nieodpłatnie na rzecz darczyńców dożywotnią służebność osobistą polegającą na prawie zamieszkiwania w domu mieszkalnym na darowanej nieruchomości oraz korzystania ze wszystkich urządzeń, w jakie ten dom jest wyposażony, ustalając jej wartość na kwotę 48.000 zł (k.110v.).

Z kolei wartość rynkową darowizny strony tej umowy określiły na 120.000 zł (k.111).

Należy przy tym zauważyć, że jak wynika z powołanego wcześniej wyroku Sądu Najwyższego z dnia 26 marca 2015 roku, stan pokrzywdzenia wierzycieli, a zatem także powodujący go stan majątku dłużnika, prowadzący do niewypłacalności lub wyższego stopnia niewypłacalności, należy badać i oceniać nie w chwili dokonywania zaskarżonej czynności, lecz w chwili jej zaskarżenia i zamknięcia rozprawy w sprawie. Rzeczywista niewypłacalność dłużnika (lub jej wyższy stopień) spowodowana przez zaskarżoną czynność musi istnieć (utrzymywać się) w chwili wystąpienia ze skargą pauliańską i w chwili orzekania przez sąd o żądaniu wierzyciela uznania czynności prawnej dłużnika za bezskuteczną wobec niego.

Sąd powinien brać pod uwagę także czynności prawne zdziałane przez dłużnika już po dokonaniu zaskarżonej czynności i stan jego majątku w chwili zamknięcia rozprawy oraz ocenić, czy między ustalonym stanem niewypłacalności lub wyższego stopnia niewypłacalności a zaskarżoną skargą pauliańską czynnością prawną dłużnika istnieje związek przyczynowy.

W rozpoznawanej sprawie ma to znaczenie o tyle, że w księdze wieczystej nr (...), poza wskazanymi już hipotekami, wpisana jest obecnie także hipoteka przymusowa w kwocie 66.852,75 zł jako zabezpieczenie spłaty zaległości z tytułu składek na Fundusz Ubezpieczeń Społecznych, Fundusz Ubezpieczenia Zdrowotnego i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych, obciążająca udział do ¹/3 części we współwłasności nieruchomości należący do P. N. (k.31-32).

Jak z tego wynika, spór w sprawie sprowadzał się do tego, czy istnieje związek przyczynowy między zaskarżoną czynnością prawną dłużnika a jego niewypłacalnością prowadzącą do pokrzywdzenia wierzyciela, czyli niemożności zaspokojenia przysługującej powodowi wierzytelności, która powinna być należycie sprecyzowana.

W tym celu należało ustalić, czy stan majątku dłużnika uniemożliwiał zaspokojenie wierzyciela niezależnie od tego, czy zaskarżona czynność zostałaby dokonana. Jeżeli bowiem stan tego majątku, z uwagi na powstałe już wcześniej zobowiązania, zabezpieczone hipotecznie na nieruchomości objętej darowizną, uniemożliwiał zaspokojenie wierzyciela niezależnie od tego, czy zaskarżona czynność zostałaby dokonana, to brak jest związku przyczynowego między tą czynnością a pokrzywdzeniem wierzyciela, co w konsekwencji oznaczałoby bezzasadność skargi pauliańskiej.

Jeżeli Sąd Rejonowy miał wątpliwości co do wysokości zobowiązań zabezpieczonych hipotecznie, to powinien zweryfikować twierdzenia pozwanych w tym zakresie, zwracając się do wierzycieli hipotecznych o wyjaśnienie, czy zabezpieczone wierzytelności zastały zapłacone, a jeżeli tak, to w jakiej części, o co zresztą wnosił sam powód (k.112-112v.). Bez tego nie można było bowiem uznać, że pozwane nie udowodniły wysokości tych zobowiązań. To następnie należało porównać z wartością nieruchomości, ustaloną, o ile zaszłaby taka potrzeba, w oparciu o opinię biegłego z zakresu szacowania nieruchomości.

Ponieważ Sąd Rejonowy nie wykonał tych czynności, to tym samym nie rozpoznał istoty sprawy, co skutkuje uchyleniem zaskarżonego wyroku i przekazaniem sprawy do ponownego rozpoznania temu Sądowi na podstawie art. 386 § 4 k.p.c., przy rozstrzygnięciu o kosztach postępowania apelacyjnego zgodnie z art. 108 § 2 k.p.c.

W dalszym postepowaniu należy zobowiązać powoda do wskazania przedmiotu zgłoszonej przez niego skargi pauliańskiej, tj. określenia wierzytelności, co powinno obejmować istnienie tej wierzytelności, jej tytuł prawny i wysokość, a następnie ustalić wartość zobowiązań zabezpieczonych hipotecznie na nieruchomości objętej księgą wieczystą nr (...) i porównać ją z wartością tej nieruchomości ustaloną, w razie sporu, na podstawie opinii biegłego sądowego z zakresu szacowania nieruchomości.

SSO Anna Pać-Piętak SSO Cezary Klepacz SSR (del.) Małgorzata Wojciechowska