Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 24 marca 2011 r.
I UZP 2/11
Przewodniczący SSN Teresa Flemming-Kulesza, Sędziowie SN: Halina Kiryło
(sprawozdawca), Roman Kuczyński.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie dniu 24 marca 2011 r. sprawy z
odwołania Leszka W. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddział w K. o
odsetki, na skutek zagadnienia prawnego przekazanego postanowieniem Sądu
Apelacyjnego w Krakowie z dnia 24 listopada 2010 r. [...]
„Czy brak orzeczenia organu odwoławczego o odpowiedzialności organu ren-
towego za nieustalenie ostatniej okoliczności niezbędnej do wydania decyzji, o któ-
rym mowa w art. 118 ust. 1a ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i ren-
tach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (tekst jednolity Dz.U. z 2009 r. Nr 153
poz. 1227 ze zm.) pozbawia ubezpieczonego możliwości uzyskania odsetek za
opóźnienie w wypłacie świadczenia?"
p o d j ą ł uchwałę:
Brak orzeczenia organu odwoławczego o odpowiedzialności organu ren-
towego za nieustalenie ostatniej okoliczności niezbędnej do wydania decyzji, o
którym mowa w art. 118 ust. 1a ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach
i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2009 Nr
153, poz. 1227 ze zm.) nie pozbawia ubezpieczonego prawa do odsetek za
opóźnienie w wypłacie świadczenia.
U z a s a d n i e n i e
Przedstawione Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne
wyłoniło się na tle następującego stanu faktycznego. Zakład Ubezpieczeń Społecz-
nych-Oddział w K. decyzją z 12 listopada 2009 r. odmówił ubezpieczonemu Leszkowi
W. prawa do odsetek z tytułu opóźnienia w wypłacie świadczenia emerytalnego,
2
przyznanego wnioskodawcy na mocy wyroku Sądu Apelacyjnego-Sądu Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w Krakowie z dnia 20 maja 2009 r. [...].
Na skutek odwołania ubezpieczonego Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpie-
czeń Społecznych w Krakowie wyrokiem z dnia 29 marca 2010 r. zmienił powyższą
decyzję i zasądził od organu rentowego na rzecz wnioskodawcy ustawowe odsetki
za opóźnienie w wypłacie emerytury za okres od dnia 1 października 2007 r. do dnia
zapłaty.
Sąd pierwszej instancji ustalił, że wspomnianym wyrokiem z dnia 20 maja
2009 r. [...] Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Krakowie zmie-
nił wyrok Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Krakowie z
dnia 3 grudnia 2008 r. [...] oraz poprzedzającą go decyzję organu rentowego z 20
listopada 2007 r. i przyznał ubezpieczonemu Leszkowi W. prawo do emerytury od 1
października 2007 r. Z uzasadnienia wyroku wynika, iż Sąd Apelacyjny podzielił
ustalenia faktyczne Sądu pierwszej instancji, lecz uznał za chybioną dokonaną przez
ten Sąd wykładnię przepisów odnośnie do kryterium wykonywania działalności twór-
czej i artystycznej oraz zanegował stanowisko Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, w
świetle którego równoległe wykonywanie kilku dziedzin sztuki artystycznej pozbawia
wnioskodawcę możliwości ubiegania się o emeryturę w wieku określonym dla bar-
dziej preferowanej w tym zakresie działalności artystycznej.
Przechodząc do rozważań prawnych Sąd Okręgowy przytoczył treść art. 118
ust. 1a ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubez-
pieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227 ze zm.),
zgodnie z którym za dzień wyjaśnienia ostatniej okoliczności niezbędnej do wydania
decyzji uznaje się również dzień wpływu prawomocnego orzeczenia, o ile za nie-
ustalenie tych okoliczności odpowiedzialności nie ponosi organ rentowy. Skoro od-
mowa przyznania wnioskodawcy spornego świadczenia była spowodowana błędną
interpretacją obowiązujących przepisów, a nie brakiem odpowiednich dowodów doty-
czących charakteru jego pracy artystycznej, to organ rentowy ponosi odpowiedzial-
ność za opóźnienie w ustaleniu uprawnień emerytalnych ubezpieczonego. W konse-
kwencji tegoż odwołującemu się przysługują przedmiotowe odsetki, o jakich mowa w
art. 85 ust. 1 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecz-
nych (jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585 ze zm.).
Powyższy wyrok został zaskarżony apelacją organu rentowego. Apelujący za-
rzucił naruszenie prawa materialnego przy ferowaniu przedmiotowego orzeczenia i
3
wniósł o jego zmianę przez oddalenie odwołania ubezpieczonego. W uzasadnieniu
wskazał, że w razie przyznania wnioskodawcy prawa do emerytury na mocy wyroku
sądowego, sąd ten stwierdza odpowiedzialność Zakładu Ubezpieczeń Społecznych
za nieustalenie ostatniej okoliczności potrzebnej do wydania decyzji. W niniejszym
przypadku Sąd Apelacyjny - Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Krakowie,
przyznając ubezpieczonemu prawo do emerytury, nie zamieścił w wyroku takiego
rozstrzygnięcia. W tej sytuacji decyzja wykonująca wyrok zapadła w ustawowym ter-
minie 30 dni od wpływu orzeczenia do Oddziału ZUS.
Rozpoznając apelację organu rentowego, Sąd Apelacyjny powziął wątpliwości
co do wykładni obowiązujących przepisów, wyrażające się w treści przedstawionego
zagadnienia prawnego.
Sąd drugiej instancji zacytował art. 85 ust. 1 ustawy z dnia 13 października
1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych, w myśl którego jeżeli Zakład - w termi-
nach przewidzianych w przepisach określających zasady przyznawania i wypłacania
świadczeń pieniężnych z ubezpieczeń społecznych lub świadczeń zleconych do wy-
płaty na mocy odrębnych przepisów albo umów międzynarodowych - nie ustalił
prawa do świadczenia lub nie wypłacił tego świadczenia, jest obowiązany do wypłaty
odsetek od tego świadczenia w wysokości odsetek ustawowych określonych przepi-
sami prawa cywilnego. Nie dotyczy to przypadku, gdy opóźnienie w przyznaniu lub
wypłacie świadczenia jest następstwem okoliczności, za które Zakład nie ponosi
odpowiedzialności. Zasady przyznawania i wypłacania świadczeń emerytalno-rento-
wych reguluje natomiast ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Zgodnie z art. 118 ust. 1 tego aktu organ ren-
towy wydaje decyzję w sprawie prawa do świadczenia lub ustalenia jego wysokości
po raz pierwszy w ciągu 30 dni od wyjaśnienia ostatniej okoliczności niezbędnej do
wydania tej decyzji. Z kolei przepis art. 118 ust. 1a zdanie pierwsze stanowi, że w
razie ustalenia prawa do świadczenia lub jego wysokości orzeczeniem organu od-
woławczego za dzień wyjaśnienia ostatniej okoliczności niezbędnej do wydania de-
cyzji uważa się również dzień wpływu prawomocnego orzeczenia organu odwo-
ławczego, jeżeli organ rentowy nie ponosi odpowiedzialności za nieustalenie ostat-
niej okoliczności niezbędnej do wydania decyzji. Na mocy ustawy z dnia 23 stycznia
2009 r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecz-
nych (Dz.U. Nr 42, poz. 338) dokonano - z dniem 1 kwietnia 2009 r. - nowelizacji
powołanego przepisu dodając drugie zdanie o następującej treści: „Organ odwoław-
4
czy, wydając orzeczenie, stwierdza odpowiedzialność organu rentowego”. Zgodnie z
art. 2 ustawy nowelizującej przepis art. 118 ust. 1a w nowym brzmieniu ma zastoso-
wanie do spraw wszczętych i niezakończonych przed dniem wejścia w życie tego
aktu.
W myśl poglądu judykatury, począwszy od dnia 1 kwietnia 2009 r. organ od-
woławczy, w tym sąd przyznający świadczenie, powinien w sentencji wyroku zamie-
ścić orzeczenie w przedmiocie istnienia lub braku odpowiedzialności organu rento-
wego za nieustalenie ostatniej okoliczności niezbędnej do wydania decyzji, a brak
pozytywnego rozstrzygnięcia tej kwestii nie jest równoznaczny z orzeczeniem nega-
tywnym. W doktrynie prezentowane jest zaś stanowisko, w świetle którego w razie
niestwierdzenia przez sąd odpowiedzialności Zakładu z niewyjaśnienie ostatniej oko-
liczności potrzebnej do wydania decyzji, data wpływu do organu rentowego prawo-
mocnego orzeczenia jest tą właśnie okolicznością w rozumieniu art. 118 ust. 1a
ustawy.
Trzeba jednak zadać pytanie o interpretację cytowanego przepisu w sytuacji,
gdy w wyroku nie zamieszczono żadnego orzeczenia o istnieniu lub nieistnieniu od-
powiedzialności Zakładu za niewyjaśnienie ostatniej okoliczności niezbędnej do wy-
dania decyzji. Czy należy wówczas przyjąć, że sąd nie stwierdził takiej odpowiedzial-
ności, co w konsekwencji prowadzi do uznania, iż organ rentowy odpowiedzialności
tej nie ponosi. W takim jednak wypadku ubezpieczony byłby pozbawiony prawa do
odsetek od przyznanego świadczenia nawet wtedy, gdy istnienie odpowiedzialności
organu rentowego za niewyjaśnienie ostatniej okoliczności niezbędnej do wydania
decyzji wynika z uzasadnienia wyroku. Innym możliwym rozwiązaniem jest w takiej
sytuacji stwierdzenie, że sąd w istocie nie wyjaśnił i nie rozstrzygnął tej kwestii. W
rezultacie tegoż w postępowaniu, w którym ubezpieczony domaga się przyznania
spornych odsetek, konieczne byłoby dopuszczenie dowodów dla wyjaśnienia tej
przesłanki uwzględnienia żądania wnioskodawcy.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Udzielając odpowiedzi na przedstawione do rozstrzygnięcia zagadnienie
prawne wypada zauważyć, że materialnoprawną podstawą roszczeń ubezpieczone-
go w zakresie odsetek za opóźnienie w wypłacie przez organ rentowy świadczenia z
ubezpieczenia społecznego jest art. 85 ust. 1 ustawy z dnia 13 października 1998 r.
5
o systemie ubezpieczeń społecznych. Warto więc przytoczyć treść powołanego
przepisu, zgodnie z którym jeśli Zakład - w terminach przewidzianych w przepisach
określających zasady przyznawania i wypłacania świadczeń pieniężnych z ubezpie-
czeń społecznych lub świadczeń zleconych do wypłaty na mocy odrębnych przepi-
sów albo umów międzynarodowych - nie ustalił prawa do świadczenia lub nie wypła-
cił świadczenia, jest obowiązany do wypłaty odsetek od tego świadczenia w wysoko-
ści odsetek ustawowych określonych przepisami prawa cywilnego. Nie dotyczy to
przypadku, gdy opóźnienie w przyznaniu lub wypłaceniu świadczenia jest następ-
stwem okoliczności, za które Zakład nie ponosi odpowiedzialności.
Językowa i systemowa wykładnia cytowanego przepisu prowadzi do wniosku,
że zawiera on kompleksową regulację przesłanek nabycia przez ubezpieczonego
prawa do odsetek od świadczenia z ubezpieczeń społecznych, przyznanego lub wy-
płaconego przez organ rentowy z naruszeniem obowiązujących terminów. Natomiast
zamieszczone w nim nawiązanie do przepisów prawa cywilnego dotyczy jedynie wy-
sokości przysługujących uprawnionemu odsetek. W ustawie systemowej brak jest
zaś - wzorem art. 300 Kodeksu pracy- generalnego odesłania w kwestiach nieure-
gulowanych do przepisów Kodeksu cywilnego.
Skoro w świetle art. 85 ust. 1 zdanie pierwsze ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych jedyną przesłanką przyznania odsetek jest uchybienie przez organ ren-
towy terminowi do ustalenia prawa lub wypłaty świadczenia z ubezpieczeń społecz-
nych, to konieczne jest wykazanie przez ubezpieczonego zaistnienia tego opóźnie-
nia. Trzeba przy tym podkreślić, że za uchybienie terminowi w rozumieniu tego prze-
pisu uważa się zarówno niewydanie w ustawowo określonym czasie decyzji przy-
znającej prawo, jak i wydanie błędnej decyzji (odmawiającej owego prawa, mimo
spełnienia przez wnioskodawcę warunków jego uzyskania), następnie zmienionej
przez sąd w postępowaniu odwoławczym (wyroki Sądu Najwyższego z dnia 12
sierpnia 1998 r., II UKN 171/98, OSNAPiUS 1999 nr 16, poz. 521; z dnia 9 marca
2001 r., II UKN 402/00, OSNAPiUS 2002 nr 20, poz. 501).
Na płaszczyźnie uregulowań art. 85 ust. 1 ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych odpowiedzialność w zakresie odsetek za opóźnienie w przyznaniu
prawa lub wypłacie świadczenia nie ma jednak absolutnego charakteru. Zgodnie ze
zdaniem drugim tego przepisu odpowiedzialność tę wyłącza sytuacja, gdy opóźnienie
jest następstwem okoliczności, za które organ rentowy nie ponosi odpowiedzialności.
6
W orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjmuje się, iż niewystarczające jest,
aby wskazane w tym przepisie przesłanki egzoneracji dłużnika były przezeń niezawi-
nione. Mają one bowiem obiektywny, a nie subiektywny charakter. Zawarte w ko-
mentowanym unormowaniu określenie „okoliczności, za które Zakład nie ponosi od-
powiedzialności” jest bardziej zbliżone znaczeniowo do używanego w przepisach
pojęcia „przyczyn niezależnych” od danego podmiotu, co oznacza, że organ rentowy
jest zobowiązany do uiszczenia odsetek od należności głównej zarówno wtedy, gdy
można przypisać mu winę w zaistniałym uchybieniu terminowi do ustalenia prawa lub
wypłaty świadczenia, jak i wtedy, gdy opóźnienie jest konsekwencją zdarzeń od
niego zależnych, choć niezawinionych (wyroki z dnia 7 października 2004 r., II UK
485/03, OSNP 2005 nr 10, poz. 147 i z dnia 21 kwietnia 2009 r., I UK 345/08, LEX nr
551000). Przekroczenie terminu do ustalenia prawa lub wypłaty świadczenia może
zaś być następstwem uchybień organu rentowego w zakresie wykładni lub stosowa-
nia prawa materialnego albo naruszenia przepisów postępowania.
W sytuacji, gdy organ rentowy z zachowaniem wszelkich wymagań procedu-
ralnych skompletował cały materiał dowodowy i wyjaśnił wszystkie okoliczności
sprawy tak, że w razie sporu sądowego nie zachodzi potrzeba prowadzenia dodat-
kowego postępowania w tym zakresie, zaś wydanie niezgodnej z prawem decyzji
odmawiającej przyznania świadczenia jest skutkiem niewłaściwej subsumcji ustalo-
nego prawidłowo stanu faktycznego, skorygowanej dopiero przez sąd rozpoznający
odwołanie od zaskarżonej decyzji, należy przyjąć, iż możliwe było terminowe ustale-
nie uprawnień wnioskodawcy do świadczenia, a opóźnienie w tym względzie nastą-
piło z przyczyn, za które organ ten ponosi odpowiedzialność, nawet jeśli nie można
mu zarzucić braku należytej staranności w wykładni i stosowaniu prawa (wyroki Sądu
Najwyższego z dnia 27 września 2002 r., II UK 214/02, OSNP 2004 nr 5, poz. 89; z
dnia 22 kwietnia 2004 r., III UK 1/04, OSNP 2004 nr 23, poz. 406; z dnia 25 stycznia
2005 r., I UK 159/04, OSNP 2005 nr 19, poz. 398 i z dnia 14 września 2007 r., III UK
37/07, OSNP 2008 nr 21-22, poz. 326).
W przypadku, gdy wyjaśnienie okoliczności warunkujących nabycie prawa do
świadczenia następuje dopiero w postępowaniu sądowym, wyłączenie odpowiedzial-
ności organu rentowego za opóźnienie w jego przyznaniu ma miejsce wtedy, gdy
mimo podjęcia - w ramach posiadanych kompetencji i nałożonych obowiązków -
wszystkich niezbędnych czynności, organ ten nie dysponował materiałem dowodo-
wym pozwalającym na dokonanie ustaleń faktycznych umożliwiających wydanie de-
7
cyzji zgodnej z treścią wniosku ubezpieczonego. Jak zauważył Sąd Najwyższy w
uzasadnieniu wyroku z dnia 27 września 2002 r., II UK 214/02 (OSNP 2004 nr 5,
poz. 89), wykazanie istnienia prawa do świadczenia i daty jego powstania obciąża
dowodowo wnioskodawcę. Wzajemne relacje między wnioskodawcą a organem
rentowym w postępowaniu dotyczącym ustalania prawa do świadczeń regulują art.
80 i następne ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych. Zgodnie z unormowa-
niem art. 80 ustawy, w celu ustalenia prawa do świadczeń oraz ich wysokości ubez-
pieczeni mają obowiązek przedstawiania stanów faktycznych mających wpływ na
prawo lub wysokość świadczeń, informowania o wszelkich zmianach mających
wpływ na świadczenie, przedkładania na żądanie środków dowodowych, osobistego
stawiennictwa, jeżeli okoliczności sprawy tego wymagają i poddania się niezbędnym
badaniom lekarskim. Przepisu tego nie stosuje się jednak, jeżeli Zakład ma możliwo-
ści mniejszym nakładem niż ubezpieczony ustalić okoliczności niezbędne do przy-
znania i wypłaty świadczenia. W przypadku, gdy ubezpieczony utrudnia wyjaśnienie
wszystkich okoliczności sprawy, stosownie do art. 82 powołanego aktu Zakład może,
w drodze decyzji, wstrzymać wypłatę świadczenia lub zawiesić postępowanie do
chwili podjęcia współpracy.
Analiza powołanych unormowań prowadzi do wniosku, że chociaż inicjatywa
dowodowa w postępowaniu o przyznanie świadczeń z ubezpieczeń społecznych na-
leży do ubezpieczonych, to jednak organ rentowy ma możliwość dyscyplinowania
wnioskodawców w tym zakresie w drodze między innymi żądania przedłożenia sto-
sownych środków dowodowych pod rygorem zastosowania wskazanych wyżej sank-
cji. Zakład Ubezpieczeń Społecznych nie ma jednakże pewności, czy dowody przed-
stawione przez ubezpieczonego wraz z wnioskiem lub na wezwanie organu rento-
wego są wszystkimi, jakimi dysponuje strona. Jeżeli zatem organ rentowy, w ramach
udzielonych mu kompetencji i nałożonych nań obowiązków, podjął określone przepi-
sami działania zmierzające do wyjaśnienia wszystkich okoliczności warunkujących
nabycie przez ubezpieczonego prawa do świadczenia, późniejsza zmiana decyzji
odmownej prawomocnym wyrokiem sądowym nie oznacza, że przekroczenie terminu
do ustalenia prawa do świadczenia jest następstwem okoliczności, za które organ
ten ponosi odpowiedzialność w rozumieniu art. 85 ust. 1 ustawy o systemie ubezpie-
czeń społecznych.
Odnośnie do terminów ustalania prawa do świadczeń z ubezpieczeń społecz-
nych oraz wypłaty tych świadczeń art. 85 ust. 1 ustawy o systemie ubezpieczeń
8
społecznych odsyła do przepisów określających zasady ich przyznawania. W przy-
padku świadczeń emerytalno-rentowych są to więc przepisy ustawy z dnia 17 grud-
nia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń.
Również i ten akt prawny w art. 116 ust. 1 i 5 statuuje zasadę wszczynania
postępowania w sprawie przewidzianych w nim świadczeń na wniosek zaintereso-
wanego, do którego to wniosku należy dołączyć dowody uzasadniające prawo do
świadczenia oraz jego wysokość. Przepis art. 118 ust. 1 i 3 ustawy o emeryturach i
rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych ustanawia zaś dla organu rentowego
30 dniowy termin do wydania decyzji w sprawie prawa do świadczenia lub ustalenia
jego wysokości, liczony od wyjaśnienia ostatniej okoliczności niezbędnej do wydania
decyzji i ten sam termin do wypłaty świadczenia, liczony od dnia wydania decyzji
ustalającej prawo do niego lub jego wysokość. Odnośnie do momentu wyjaśnienia
ostatniej okoliczności niezbędnej do wydania decyzji art. 118 ust. 3 ustawy stanowi
przy tym, iż jeśli na podstawie przedstawionych środków dowodowych nie jest możli-
we ustalenie prawa lub wysokości świadczenia, za datę wyjaśnienia ostatniej oko-
liczności uważa się datę końcową dodatkowego terminu do przedstawienia niezbęd-
nych dowodów, wyznaczonego przez organ rentowy, albo datę przedstawienia tych
dowodów. Z kolei w myśl art. 118 ust. 1a powołanego aktu w brzmieniu obowiązują-
cym przed dniem 1 kwietnia 2009 r., w razie ustalenia prawa do świadczenia lub jego
wysokości orzeczeniem organu odwoławczego za dzień wyjaśnienia ostatniej oko-
liczności niezbędnej do wydania decyzji uważa się również dzień wpływu prawomoc-
nego orzeczenia organu odwoławczego. Trybunał Konstytucyjny wyrokiem z dnia 11
września 2007 r., P 11/07 (OTK-A 2007 nr 8, poz. 97) uznał, że art. 118 ust. 1a
ustawy emerytalnej rozumiany w ten sposób, że za dzień wyjaśnienia ostatniej oko-
liczności niezbędnej do wydania decyzji uznaje się dzień wpływu prawomocnego
orzeczenia tylko w sytuacji, gdy za nieustalenie tych okoliczności nie ponosi odpo-
wiedzialności organ rentowy, jest zgodny z art. 32 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej
Polskiej oraz nie jest niezgodny z art. 45 ust. 1 Konstytucji. Wolą ustawodawcy to
interpretacyjne rozstrzygnięcie Trybunału Konstytucyjnego - zawarte w sentencji wy-
roku - przeniesiono do art. 118 ust. 1a ustawy emerytalnej, nadając mu ustawą z
dnia 23 stycznia 2009 r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. Nr 42, poz. 338), z mocą obowiązującą od 1 kwiet-
nia 2009 r., brzmienie następujące: „w razie ustalenia prawa do świadczenia lub jego
wysokości orzeczeniem organu odwoławczego za dzień wyjaśnienia ostatniej oko-
9
liczności niezbędnej do wydania decyzji uważa się również dzień wpływu prawomoc-
nego orzeczenia organu odwoławczego, jeżeli organ rentowy nie ponosi odpowie-
dzialności za nieustalenie ostatniej okoliczności niezbędnej do wydania decyzji. Or-
gan odwoławczy, wydając orzeczenie, stwierdza odpowiedzialność organu rento-
wego”.
Warto podkreślić, że art. 118 zamieszczony jest w dziale IX ustawy, zatytuło-
wanym: Postępowanie w sprawach świadczeń i wypłata świadczeń. Adresatem jego
przepisów są zasadniczo organy rentowe, a w przypadku komentowanego ust. 1a
zdanie drugie - organy odwoławcze. Nie reguluje on problematyki odsetek od przy-
znanego lub wypłaconego z opóźnieniem świadczenia z ubezpieczeń społecznych,
gdyż to zagadnienie unormowane jest w art. 85 ust. 1 ustawy systemowej. Nie po-
szerza też zawartego w tym ostatnim unormowaniu katalogu przesłanek nabycia
prawa do przedmiotowych odsetek o kolejne kryterium, tj. posiadanie przez ubezpie-
czonego prawomocnego orzeczenia organu odwoławczego stwierdzającego odpo-
wiedzialność organu rentowego za nieustalenie ostatniej okoliczności niezbędnej do
wydania decyzji. Dysponowanie tego rodzaju orzeczeniem ma oczywiście istotne
znaczenie dla przebiegu i wyniku ewentualnego procesu o zasądzenie spornych od-
setek. Orzeczenie tej treści stanowi bowiem rozstrzygnięcie prejudycjalne, wiążące
organy rozstrzygające spór o odsetki co do kwestii w nim stwierdzonej, czyli wspo-
mnianej odpowiedzialności organu rentowego za niewyjaśnienie ostatniej okoliczno-
ści niezbędnej do wydania decyzji. W konsekwencji kwestia ta nie może być przed-
miotem odrębnego postępowania dowodowego i odmiennych ustaleń w kolejnym
procesie o odsetki od przyznanego lub wypłaconego świadczenia.
Należy w pełni podzielić pogląd wyrażony w uzasadnieniu wyroku Sądu Naj-
wyższego z dnia 28 kwietnia 2010 r., II UK 330/09 (LEX nr 604220), w świetle które-
go w wyniku nowelizacji ustawy emerytalno-rentowej aktem zmieniającym z dnia 23
stycznia 2009 r. ustawodawca nie tylko sprecyzował treść art. 118 ust. 1a przez
stwierdzenie, iż dniem wyjaśnienia ostatniej okoliczności niezbędnej do wydania de-
cyzji jest dzień wpływu prawomocnego orzeczenia sądu tylko wówczas, gdy organ
rentowy nie ponosi odpowiedzialności za nieustalenie tej okoliczności, ale i nałożył
na sąd przyznający prawo do świadczenia obowiązek rozstrzygnięcia z urzędu o tej
odpowiedzialności, tj. rozstrzygnięcia zarówno stwierdzającego taką odpowiedzial-
ność, jak i jej brak. Niezamieszczenie tej treści rozstrzygnięcia w sentencji wyroku
10
nie jest zaś równoznaczne z orzeczeniem negatywnym i nie pozbawia ubezpieczo-
nego prawa do odsetek za opóźnienie w wypłacie świadczenia.
Konkluzji Sądu Najwyższego nie przeczy cytowany w uzasadnieniu zagadnie-
nia prawnego pogląd przedstawicieli doktryny prawa ubezpieczeń społecznych,
sformułowany w komentarzu do art. 118 ustawy emerytalnej autorstwa K. Antonowa,
M. Bartnickiego i B. Suchackiego (Ustawa o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych. Komentarz, Warszawa 2009, wyd. III, stan prawny: 30
września 2009 r.). Autorzy ci wskazali, że w sytuacji, gdy sąd nie stwierdzi odpowie-
dzialności organu rentowego za nieustalenie ostatniej okoliczności niezbędnej do
wydania decyzji, to Zakład Ubezpieczeń Społecznych przyjmuje datę wpływu pra-
womocnego orzeczenia sądu jako datę ostatniej okoliczności niezbędnej do wydania
decyzji. Na podstawie tej wypowiedzi Sąd Apelacyjny wnioskuje, iż prezentowany w
piśmiennictwie pogląd dotyczy przypadków, w których organ odwoławczy w ogóle nie
rozstrzygnął o wspomnianej odpowiedzialności ani w sentencji, ani w uzasadnieniu
orzeczenia. Wydaje się jednak, że wniosek ten jest zbyt daleko idący. Autorom ko-
mentarza mogło raczej chodzić o sytuację niestwierdzenia przez sąd odpowiedzial-
ności organu rentowego za niewyjaśnienie ostatniej okoliczności niezbędnej do wy-
dania decyzji w tym znaczeniu, że doszło do orzeczenia co do tej odpowiedzialności,
tyle że negatywnego.
Zamieszczenie w sentencji wyroku rozstrzygnięcia co do odpowiedzialności
organu rentowego za nieustalenie ostatniej okoliczności niezbędnej do wydania de-
cyzji jest powinnością tego sądu, który zmieniając decyzję organu rentowego, przy-
znaje prawo do świadczenia. Jeżeli zatem prawo do świadczenia przyznaje sąd dru-
giej instancji, ma obowiązek zamieszczenia z urzędu w sentencji swojego wyroku
orzeczenia o odpowiedzialności organu rentowego tylko wtedy, gdy zmieniając wyrok
sądu pierwszej instancji wraz z poprzedzającą go decyzją, przyznaje ubezpieczone-
mu prawo do świadczenia. Jeżeli zatem w sentencji wyroku zmieniającego decyzję i
przyznającego prawo do świadczenia nie zostanie zamieszczone tego rodzaju orze-
czenie, stronie będzie przysługiwał wniosek o uzupełnienie wyroku w tym zakresie
(art. 351 § 1 k.p.c.). W sytuacji, gdy żadna ze stron w przewidzianym terminie takiego
wniosku nie złoży, wykluczone zaś będzie skuteczne zaskarżenie wyroku co do tego
przedmiotu, bo wówczas środek zaskarżenia jako skierowany przeciwko orzeczeniu
nieistniejącemu musi być uznany za niedopuszczalny (art. 370 k.p.c.).
11
Należy dodać, że prawomocny wyrok sądowy w części nieobjętej jego senten-
cją nie korzysta z przymiotu związania jego treścią innych organów oraz powagi rze-
czy osądzonej, o jakich mowa w art. 365 i art. 366 k.p.c. Wypada zauważyć, że moc
wiążąca orzeczenia merytorycznego, określona w art. 365 § 1 k.p.c. może być brana
pod uwagę w zasadzie tylko w innym postępowaniu sądowym niż to, w którym je
wydano. Orzeczenie takie uzyskuje wszak moc wiążącą z chwilą uprawomocnienia
się, a więc w momencie definitywnego zakończenia postępowania. W kolejnym po-
stępowaniu, w którym pojawia się dana kwestia, nie podlega ona już ponownemu
badaniu. Związanie orzeczeniem oznacza niedopuszczalność nie tylko dokonywania
ustaleń sprzecznych z nim, ale nawet przeprowadzania postępowania dowodowego
w tym zakresie (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 marca 2008 r., IV CSK 441/07,
LEX nr 376385). Owo związanie treścią prawomocnego orzeczenia wyraża nakaz
przyjmowania przez wskazane w przepisie art. 365 § 1 k.p.c. podmioty, że w objętej
nim sytuacji stan prawny przedstawiał się tak, jak to wynika z sentencji wyroku.
Podmioty te są związane dyspozycją konkretnej i indywidualnej normy prawnej wy-
wiedzionej przez sąd z przepisów prawnych zawierających normy generalne i abs-
trakcyjne w procesie subsumcji określonego stanu faktycznego. Tak określony za-
kres związania odnosi się tylko do ostatecznego rezultatu rozstrzygnięcia sądowego,
ucieleśnionego we wspomnianej wyżej konkretnej i indywidualnej normie prawnej
(wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 czerwca 2009 r., II PK 302/08, LEX nr 513001).
Instytucji związania prawomocnym orzeczeniem sądowym z art. 365 § 1 k.p.c. nie
można jednak utożsamiać z odrębną i mającą samodzielny byt instytucją powagi
rzeczy osądzonej w rozumieniu art. 366 k.p.c. Ta ostatnia ma bowiem charakter
podmiotowo względny, gdyż odnosi się wyłącznie do tych samych stron procesu.
Powaga rzeczy osądzonej w rozumieniu art. 366 k.p.c. ma swoje granice przedmio-
towe i podmiotowe. Granice przedmiotowe wyznacza przedmiot rozstrzygnięcia sądu
w związku z podstawą sporu, zakresem podmiotowym objęte są zaś strony. O wy-
stąpieniu powagi rzeczy osądzonej prawomocnego wyroku decyduje zatem kumula-
tywne spełnienie dwóch przesłanek, a mianowicie tożsamości stron występujących w
postępowaniu zakończonym tymże wyrokiem i w kolejnym postępowaniu sądowym
oraz tożsamości podstawy faktycznej i prawnej rozstrzygnięcia (wyroki Sądu Najwyż-
szego z dnia 15 lutego 2007 r., II CSK 452/06, LEX nr 274151 i z dnia 6 marca 2008
r., II UK 144/07, LEX nr 420911). W świetle utrwalonego w judykaturze poglądu,
powagę rzeczy osądzonej ma w zasadzie tylko rozstrzygnięcie zawarte w sentencji
12
wyroku, a nie uzasadnienie (postanowienie z dnia 25 lutego 1998 r., II UKN 594/97,
OSNAPiUS 1999 nr 1, poz. 37 oraz wyroki z dnia 15 marca 2002 r., II CKN 1415/00,
LEX nr 53284; z dnia 23 maja 2002 r., IV CKN 1073/00, LEX nr 55501; z dnia 8
czerwca 2005 r., V CK 702/04, LEX nr 402284; z dnia 21 czerwca 2007 r., IV CSK
63/07, LEX nr 485880; z dnia 15 listopada 2007 r., II CSK 347/07, LEX nr 345525; z
dnia 13 marca 2008 r., III CSK 284/07, LEX nr 380931 i z dnia 3 czerwca 2008 r., I
UK 323/07, OSNP 2009 nr 19 - 20, poz. 267). Dopiero gdy sentencja wyroku nie
zawiera wyraźnych granic rozstrzygnięcia, aby ustalić granice powagi rzeczy osą-
dzonej, należy w pierwszej kolejności dokonać wykładni wyroku. Następnie trzeba
posłużyć się treścią uzasadnienia, a jeśli nie zostało ono sporządzone, sąd orzekają-
cy musi sam - na podstawie akt sprawy - odtworzyć rozumowanie sądu, który wydał
badane rozstrzygnięcie (uchwała Sądu Najwyższego z dnia 17 września 1957 r., 1
CO 20/57, OSPiKA 1958 nr 10, poz. 261; postanowienie z dnia 25 lutego 1998 r., II
UKN 594/97, OSNAPiUS 1999 nr 1, poz. 37 oraz wyroki z dnia 15 marca 2002 r., II
CKN 1415/00, LEX nr 53284; z dnia 23 maja 2002 r., IV CKN 1073/00, LEX nr
55501; z dnia 8 czerwca 2005 r., V CK 702/04, LEX nr 402284; z dnia 21 czerwca
2007 r., IV CSK 63/07, LEX nr 485880; z dnia 15 listopada 2007 r., II CSK 347/07,
LEX nr 345525; z dnia 13 marca 2008 r., III CSK 284/07, LEX nr 380931 i z dnia 3
czerwca 2008 r., I UK 323/07, OSNP 2009 nr 19 - 20, poz. 267).
W kontekście powyższych wywodów należy stwierdzić, że rację ma Sąd Ape-
lacyjny zauważając, że niezamieszczenie w sentencji wyroku orzeczenia w przed-
miocie odpowiedzialności organu rentowego za nieustalenie ostatniej okoliczności
niezbędnej do wydania decyzji oznacza, iż sąd w istocie nie wyjaśnił i nie rozstrzy-
gnął tej kwestii. W kolejnym procesie sądowym, w którym wnioskodawca domaga się
wypłaty odsetek od przyznanego z opóźnieniem świadczenia, dopuszczalne, a wręcz
konieczne, jest prowadzenie postępowania dowodowego na tę okoliczność.
Mając powyższe przytoczone argumenty, Sąd Najwyższy z mocy art. 390 § 1
k.p.c. podjął uchwałę rozstrzygającą przedstawione zagadnienie prawne.
========================================