Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 5/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 2 sierpnia 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Jerzy Kuźniar (przewodniczący)
SSN Halina Kiryło (sprawozdawca)
SSN Roman Kuczyński
w sprawie z wniosku Z. M., M. K.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o odpowiedzialność członków zarządu,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 2 sierpnia 2011 r.,
skargi kasacyjnej organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 21 września 2010 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę do ponownego
rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu - Sądowi Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych pozostawiając temu Sądowi
rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Decyzjami z 17 grudnia 2007 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych
stwierdził, że Z. M. oraz M. K., jako członkowie zarządu Przedsiębiorstwa
Budownictwa Inżynieryjnego „S." Spółki z o.o., odpowiedzialni są za zaległości
Spółki z tytułu nieopłaconych składek na ubezpieczenia społeczne, ubezpieczenia
zdrowotne oraz Fundusz Pracy i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń
Pracowniczych za okres od grudnia 2001 r. do kwietnia 2002 r., od czerwca 2002 r.
do października 2002 r., od grudnia 2002 r. do marca 2004 r. w łącznej kwocie
506.142,74 zł.
Z. M. i M. K. odwołali się od powyższych decyzji.
Sąd Okręgowy - Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Ś. wyrokiem z
dnia 11 marca 2010 r. oddalił odwołania oraz zasądził od odwołujących się na rzecz
organu rentowego zwrot kosztów postępowania.
Sąd pierwszej instancji ustalił, że Przedsiębiorstwo Budownictwa
Inżynieryjnego „S." Spółka z o.o. (poprzednia nazwa Przedsiębiorstwo
Innowacyjno-Produkcyjne „I. S." Spółka z o.o.) powstało w 1998 r. Jego głównym
udziałowcem był P. „I." Spółka z o.o. (70%), której prezes L. G. był jednocześnie
przewodniczącym rady nadzorczej. Pozostali udziałowcy, to Z. M., M. K. oraz M. K.
Przedmiotem działalności Spółki było: wznoszenie kompletnych obiektów
budowlanych lub ich części, inżynieria lądowa i wodna, wykonywanie
specjalistycznych robót budowlanych i innych robót budowlanych. Od początku
powstania Spółki jej zarząd był dwuosobowy: prezes – Z. M., wiceprezes – M. K.
Lata od 1998 do 2000 Spółka zakończyła dodatnim wynikiem finansowym.
Zasadniczy wpływ na pogorszenie się jej sytuacji ekonomiczno-finansowej w 2001
roku. miała realizacja przez Spółkę, jako podwykonawcę P. „I." Spółka z o.o.,
budowy obwodnicy W. Roboty zostały wykonane i zafakturowane na początku 2001
roku. Wartość faktury końcowej wyniosła 780.000 złotych i nie została ona
zapłacona na rzecz P. „S." przez P. „I." do końca istnienia firmy. Pod fakturę zarząd
Spółki zaciągnął kredyt w wysokości 3.000.000 złotych, który został zabezpieczony
cesją wierzytelności w kwocie 780.000 złotych na rzecz Banku Zachodniego i w
całości przeznaczony na zobowiązania wobec kontrahentów. Strata netto wyniosła
w 2001 roku 1.621.200 złotych. Kapitały własne Spółki na dzień 31 grudnia 2001 r.
3
wykazano ujemnie w kwocie 638.600 złotych, lecz faktycznie, po korektach
biegłego, odpowiadają one wartości ujemnej w kwocie 1.509.200 złotych. W dniu
22 sierpnia 2001 r. główny dłużnik Spółki – P. „I." złożył w Sądzie Rejonowym w K.
wniosek o otwarcie postępowania układowego z wierzycielami. W dniu 18 lutego
2002 r. Sąd otworzył postępowanie układowe P. „I." Spółki z o.o. P. „S." Spółka z
o.o. zgłosiła w dniu 11 kwietnia 2002 r. wierzytelność od P. „I." w kwocie 969.700
złotych (termin płatności faktury upłynął w dniu 3 marca 2001 r.). Postanowieniem z
dnia 21 listopada 2003 r. Sąd Rejonowy w K. umorzył postępowanie układowe P. „I.
" Spółki z o.o. wobec działania dłużnika na szkodę wierzycieli.
Zarząd Spółki P. „S." złożył w dniu 19 lutego 2002 r. w Sądzie Rejonowym w
W. wniosek o otwarcie postępowania układowego. Według załącznika do wniosku o
otwarcie postępowania układowego, zaległości Spółki wobec ZUS wynosiły na
dzień 15 lutego 2002 r. 128.518,02 złotych, a odsetki - 11.408,35 złotych. Sąd
Rejonowy Wydział VI Gospodarczy postanowieniem z dnia 14 października 2002 r.
otworzył postępowanie układowe z wierzycielami. W dniu 21 marca 2003 r. został
zawarty układ P. „S." Spółki z o.o. z wierzycielami. Czas trwania układu
przewidziano na 4 lata; spłata należnych kwot powinna była nastąpić w czterech
ratach: pierwsza płatna do 31 marca 2004 r., ostatnia do 31 grudnia 2006 r.; długi o
wartości powyżej 5.000 złotych miały być umorzone w 30%; umorzenie odsetek
nastąpić miało w 78%. Na dzień złożenia wniosku o zawarcie układu Spółka
posiadała zaległości z tytułu:
- składek na ubezpieczenie społeczne za okresy: od lipca 2001 r. do października
2001 r., od grudnia 2001 do stycznia 2002 r. w kocie 99.317,74 złotych, plus
odsetki - 8.850,10 złotych;
- składek na ubezpieczenie zdrowotne za okresy: od lipca 2001 r. do października
r., od grudnia 2001 do stycznia 2002 r. w kwocie 20.082,96 złotych, plus odsetki -
1.830,80 złotych;
- składek na FP i FGŚP za okresy: od lipca 2001 r. do października r., od grudnia
2001 do stycznia 2002 r. w kwocie 7.863,75 złotych, plus odsetki - 722,70 złotych.
Zdolność płatnicza spółki P. „S." wynosiła:
- na dzień 31 grudnia 2002 r. - według ksiąg i sprawozdań - 51,8%, według
biegłego - 20,3%;
4
- na dzień 31 grudnia 2003 r.- według ksiąg i sprawozdań - 40%, według biegłego -
11,8%.
W dniu 1 marca 2004 r. Spółka złożyła w Sądzie Rejonowym wniosek o
ogłoszenie upadłości. Postanowieniem z 1 kwietnia 2004 r. Sąd ogłosił upadłość
„S." Spółki z o.o., obejmującą likwidację majątku dłużnika. W dniu 7 października
2005 r. Sąd stwierdził ukończenie postępowania upadłościowego. Wykreślenie
Spółki z Krajowego Rejestru Sądowego nastąpiło w dniu 31 października 2005 r.
Zadłużenie Spółki zgłoszone przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych do masy
upadłości wnioskiem z dnia 9 czerwca 2004 r., po skorygowaniu, wyniosło -
566.046,62 złotych. W wyniku sprzedaży majątku dłużnika, ZUS odzyskał kwotę
11.035,00 złotych.
Naczelnik Urzędu Skarbowego w W. na wniosek Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych prowadził postępowanie egzekucyjne do majątku Spółki z tytułu
zaległych składek na ubezpieczenie społeczne oraz z tytułu zaległości
podatkowych od czerwca 2003 r. W toku postępowania dokonano zajęcia rachunku
bankowego. Zastosowany środek okazał się nieskuteczny, ponieważ brak było
środków na koncie. W trakcie dalszych czynności, 20 listopada 2003 r. dokonano
zajęcia ruchomości na pojazdach należących do Spółki. Ponadto Spółka
sukcesywnie dokonywała częściowych wpłat na poczet istniejących zaległości,
które przekazywane były zarówno na zaległości podatkowe, jak i na ubezpieczenie
społeczne. W okresie od czerwca 2003 r. do marca 2004 r. wpłaciła 12.168 złotych,
z czego na zaległości ZUS zarachowano 5.560,50 złotych, a pozostałą kwotę na
zaległości podatkowe. W dniu 1 kwietnia 2004 r. ogłoszono upadłość P. „S.", w
związku z czym postępowanie egzekucyjne z mocy prawa zostało umorzone, a
tytuły wykonawcze odesłano do ZUS, celem zgłoszenia wierzytelności syndykowi.
Przed dniem 19 lutego 2002 r. (złożenie wniosku o układ) nie było prowadzone
postępowanie egzekucyjne w stosunku do Spółki. Oddział ZUS skierował tytuły
wykonawcze nr od […] do […] obejmujące należności z tytułu składek na
ubezpieczenie społeczne, ubezpieczenie zdrowotne. FP i FGŚP za okres od lipca
2001 r. do października 2001 r. oraz grudnia 2001 r. do zajęcia rachunku
bankowego Spółki w PKO BP w dniu 6 marca 2002 r. Tytuły zostały częściowo
zrealizowane. Ostatecznie jednak egzekucja okazała się nieskuteczna. Pismem z
5
17 czerwca 2002 r. bank poinformował, że na rachunku brak jest środków, a ostatni
wpływ na rachunek miał miejsce w marcu 2002 r. Nastąpił też zbieg egzekucji z
rachunku, tj. egzekucji administracyjnej, prowadzonej przez Dyrektora ZUS w W.
oraz sądowej, prowadzonej przez Komornika Sądowego Rewiru VII przy Sądzie
Rejonowym w W. W tej sytuacji Dyrektor ZUS umorzył postępowanie egzekucyjne z
rachunku Spółki. Należności objęte zaskarżonymi decyzjami, dotyczące okresu od
marca 2003 r. do stycznia 2004 r. kierowane były w dniach: 12 czerwca 2003 r., 11
sierpnia 2003 r., 26 sierpnia 2003 r. oraz 26 marca 2004 r. do Naczelnika Urzędu
Skarbowego w Ś., celem przymusowego dochodzenia i wobec ogłoszenia 1
kwietnia 2004 r. upadłości Spółki zostały zwrócone.
Wnioskiem z dnia 14 listopada 2002 r. Spółka wystąpiła do ZUS Oddziału w
W. o restrukturyzację należności. Dnia 3 grudnia 2002 r. Oddział ZUS wydał
decyzję o warunkach restrukturyzacji. Z dniem wszczęcia postępowania
restrukturyzacyjnego prowadzone do tej pory postępowania egzekucyjne wobec
należności podlegających restrukturyzacji oraz należności podlegających spłacie w
terminie 6 miesięcy uległy zawieszeniu. Spółka nie wywiązywała się z powyższych
warunków, a w szczególności nie opłaciła składek niepodlegających restrukturyzacji
oraz wymagalnych składek bieżących, co spowodowało umorzenie prowadzonego
w stosunku do Spółki postępowania restrukturyzacyjnego decyzją z 29 kwietnia
2004 r.
Ze sprawozdania syndyka masy upadłości Spółki za okres od 1 kwietnia
2004 r. do 31 maja 2004 r. wynika, że głównym dłużnikiem masy w 86% było P. „I. "
Według syndyka, należności powyższe miały być trudne do odzyskania ze względu
na kłopoty ekonomiczno-finansowe i organizacyjne dłużnika.
W tak ustalonym stanie faktycznym Sąd Okręgowy uznał, że odwołania nie
zasługują na uwzględnienie.
Sąd przytoczył treść przepisu art. 31 ustawy z dnia 13 października 1998 r.
o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. nr 137, poz. 887), który stanowi, że do
należności z tytułu składek stosuje się odpowiednio: przepisy ustawy z dnia 29
sierpnia 1997 r. Ordynacja podatkowa (Dz.U. nr 137, poz. 926). Odpowiedzialność
członków
6
zarządu spółki kapitałowej za zaległości podatkowe spółki kapitałowej jest zaś
uregulowana w art. 116 tejże ustawy.
Zdaniem Sądu Okręgowego, w rozpoznawanym przypadku została
spełniona ta ustawowa przesłanka subsydiarnej odpowiedzialności członków
zarządu P. „S.” Spółki z o.o. za zaległości z tytułu składek na ubezpieczenia
społeczne, ubezpieczenie zdrowotne, FP i FGŚP, jaką jest wykazanie przez
wierzyciela – organ rentowy bezskuteczności egzekucji wobec Spółki. Egzekucja
względem Spółki okazała się bezskuteczna zarówno po wszczęciu postępowania
układowego (19 lutego 2002 r.), jak też w wyniku przeprowadzenia tego
postępowania, które nie doprowadziło do zaspokojenia należności dochodzonych w
niniejszym sporze. Z kwoty 506.142,74 złotych, którą zgłoszono w postępowaniu
upadłościowym do masy upadłości, Zakład Ubezpieczeń Społecznych uzyskał
bowiem jedynie 11.035,00 złotych.
W ocenie Sądu pierwszej instancji nie istnieją podstawy do zwolnienia
odwołujących się z odpowiedzialności za przedmiotową zaległość składkową, gdyż
postępowanie układowe nie zostało wszczęte we właściwym czasie, skoro wniosek
w tym zakresie zgłoszono 19 lutego 2002 r., a w tym okresie, mając na względzie
sytuację finansową Spółki, zachodziły przesłanki do wystąpienia z wnioskiem o
upadłość, a nie o postępowanie układowe, które nie miało szans powodzenia z
uwagi na brak majątku dłużnika. W ciągu 14 dni od daty złożenia sprawozdania
finansowego za 2001 rok, tj. 14 kwietnia 2002 r., powinien być złożony do Sądu
wniosek o postępowanie upadłościowe wraz z wycofaniem wniosku o
postępowanie układowe.
Sąd Okręgowy nie zgodził się ze stanowiskiem odwołujących się, że w chwili
wszczęcia postępowania układowego istniały podstawy do uznania, iż zaspokojenie
przez Spółkę w całości należności z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne,
ubezpieczenie zdrowotne, FP i FGŚP wobec Zakładu Ubezpieczeń Społecznych,
jako uprzywilejowanego wierzyciela wyłączonego z układu z mocy art. 4
rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 24 października 1934
r. – Prawo o postępowaniu układowym (Dz.U. Nr 93, poz. 836 ze zm.) było realne,
skoro zaległości Spółki z tego tytułu w dniu 19 lutego 2002 r. wynosiły łącznie
127.264,45 złotych plus odsetki w kwocie 11.406,60 złotych, a jej zdolność
7
płatnicza na koniec 2001 r. wynosiła 24,4%. W tymże roku kwota zobowiązań
dłużnika przekroczyła wartość posiadanego przezeń majątku, a wskaźnik
zadłużenia wyniósł 146,81%. Również pozytywna opinia nadzorcy sądowego co do
zawarcia i wykonania układu z wierzycielami nie może świadczyć o stanowisku
wnioskodawców odnośnie do właściwego czasu wszczęcia postępowania
układowego, mając na względzie realne zaspokojenie przez Spółkę wszystkich
należności składkowych, jeśli w dacie wystąpienia z wnioskiem o zawarcie układu
istniały przesłanki do wszczęcia postępowania upadłościowego.
Także wniosek Spółki o wszczęcie postępowania upadłościowego z dnia 1
marca 2004 r. należy ocenić jako spóźniony, gdyż w tym czasie majątek dłużnika
pokrywał jedynie koszty postępowania upadłościowego. Majątek Spółki opiewał
wówczas na kwotę 333.300 złotych, a jej zobowiązania wynosiły 2.973.900 złotych,
w tym wobec Zakładu Ubezpieczeń Społecznych – 483.900 złotych. Zdolność
płatnicza dłużnika odpowiadała zaś 11,8%. Wniosek o ogłoszenie upadłości
powinien być zgłoszony do dnia 14 kwietnia 2002 r., albowiem w tym czasie realny
majątek dłużnika wynosił około 487.700 złotych, jego zobowiązania względem
wierzycieli opiewały na kwotę 2.022.700 złotych, w tym wobec Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych – 88.700 złotych, a zdolność płatnicza sięgała 24,4%.
Na skutek apelacji odwołujący się, Sąd Apelacyjny – Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 21 września 2010 r. zmienił zaskarżone
orzeczenie oraz poprzedzające je decyzje organu rentowego i zwolnił M. K. i Z. M.
od odpowiedzialności za zobowiązania Przedsiębiorstwa Budownictwa
Inżynieryjnego „S.” Spółki z o.o. z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne,
ubezpieczenie zdrowotne, Fundusz Pracy oraz Fundusz Gwarantowanych
Świadczeń Pracowniczych i zasądził od strony pozwanej na rzecz odwołujących się
kwotę 14.400 złotych tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego za obie
instancje.
Upatrując istoty sporu w wyjaśnieniu kwestii bezskuteczności egzekucji
przedmiotowej zaległości składkowej z majątku Spółki oraz wystąpienia przez
odwołujących się we właściwym czasie z wnioskiem o wszczęcie postępowania
upadłościowego lub układowego, Sąd drugiej instancji podzielił ustalenia Sądu
Okręgowego odnośnie do spełnienia pierwszej z wymienionych w art. 116 § 1
8
Ordynacji podatkowej przesłanek odpowiedzialności członków zarządu za
zobowiązania dłużnika. Egzekucja należności publicznoprawnych (podatkowych i
składkowych) prowadzona była przez Naczelnika Urzędu Skarbowego w W. od
czerwca 2003 r. do marca 2004 r. i doprowadziła do zaspokojenia wierzytelności
organu rentowego jedynie do kwoty 5.560,50 złotych. Z dniem ogłoszenia upadłości
Spółki umorzono postępowanie egzekucyjne i odesłano tytuły wykonawcze
Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych celem zgłoszenia wierzytelności syndykowi
masy upadłości. W wyniku postępowania upadłościowego organ rentowy został
zaspokojony o dalszą kwotę 11.035 złotych. Biorąc pod uwagę zadłużenie Spółki
wobec organu rentowego, sięgające kwoty ponad pół miliona złotych, nie można
mówić o powodzeniu postępowania egzekucyjnego, z którego wierzyciel uzyskał
jedynie kwotę 23.203 złotych.
Sąd Apelacyjny nie podzielił natomiast poglądu Sądu pierwszej instancji na
temat opóźnienia w złożeniu przez Spółkę wniosku o ogłoszenie upadłości.
Przytaczając stanowisko judykatury, Sąd Apelacyjny zaakcentował cel
postępowania układowego, jakim jest pomoc dłużnikowi w przezwyciężeniu
krótkotrwałych trudności i zapobieżenie ogłoszeniu upadłości oraz fakt, iż sąd, do
którego trafia wniosek o otwarcie postępowania układowego, jest obowiązany do
oceny zasadności wniosku, zwłaszcza w kontekście tego, czy inicjatywa dłużnika
jest usprawiedliwiona gospodarczo i odpowiada interesom wierzycieli w stopniu
wyższym niż ogłoszenie jego upadłości. Dopuszczalność wszczęcia wobec
dłużnika postępowania układowego wyklucza ustalenie, że zaprzestanie płacenia
długów jest przez niego zawinione. Nie może być bowiem otwarte postępowanie
układowe w stosunku do dłużnika, który przyczynił się do powstania stanu
niewypłacalności. Skoro zatem w dniu 14 października 2002 r. Sąd Rejonowy w W.
wydał postanowienie o otwarciu postępowania układowego, a w dniu 21 marca
2003 r. został zawarty układ P. „S.” Spółki z o.o. z wierzycielami, oznacza to
stwierdzenie przez ten Sąd zdolności układowej dłużnika. W tym czasie musiała
więc występować sytuacja pozwalająca dłużnikowi na równomierne zaspokojenie,
choćby tylko częściowe, wierzycieli, przy zachowaniu działalności samego
przedsiębiorstwa, co mogło prowadzić do uzdrowienie lub polepszenia kondycji
finansowej Spółki. Tymczasem w myśl art. 116 § Ordynacji podatkowej już samo
9
wszczęcie (otwarcie) postępowania układowego (naprawczego), stanowi
dostateczną przesłankę wyłączenia odpowiedzialności członków organów
zarządzających Spółką. Z kolei kryterium zgłoszenia wniosku o wszczęcie
postępowania upadłościowego we właściwym czasie nie może być oceniane pod
kątem już późniejszego ogłoszenia upadłości Spółki i w konsekwencji jej likwidacji.
Konkludując Sąd drugiej instancji uznał, że okoliczność egzoneracyjna w
postaci złożenia we właściwym czasie wniosku o otwarcie postępowania
układowego została wykazana przez zarządców Spółki – Z. M. i M. K. Odwołujący
uwolnili się zatem od przypisania im osobistej odpowiedzialności za należności
składkowe powstałe w okresach wskazanych w zaskarżonej decyzji organu
rentowego.
Powyższy wyrok został zaskarżony skargą kasacyjną organu rentowego.
Skargę oparto na podstawie naruszenia prawa materialnego przez:
- błędną wykładnię art. 116 § 1 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja
podatkowa w brzmieniu pierwotnym ustawy obowiązującym od 1 stycznia 2001 r.
(Dz.U. z 1997 r. Nr 137, poz. 926, obecnie tekst jednolity - Dz.U. z 2005 r. Nr 8,
poz. 60 ze zmianami) w związku z art. 31 i art. 32 ustawy z dnia 13 października
1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych w brzmieniu pierwotnym ustawy
(Dz.U. z 1998 r. Nr 137, poz. 887, obecnie tekst jednolity - Dz.U. z 2009 r. Nr 205,
poz. 1585 ze zmianami) skutkującą uznaniem, że wszczęcie postępowania
układowego we właściwym czasie stanowi w sprawie samodzielną i zupełną
przesłankę negatywną odpowiedzialności członków zarządu za zadłużenie
reprezentowanej spółki z ograniczoną odpowiedzialnością z tytułu składek na
ubezpieczenia społeczne, ubezpieczenie zdrowotne, Fundusz Pracy i Fundusz
Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych, którą należy stosować wyłącznie
zgodnie z jej literalnym brzmieniem, z pominięciem wykładni systemowej i
celowościowej opartej przede wszystkim na związku art. 116 § 1 z przepisami art. 4
pkt 2 rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 24 października
1934 r. - Prawo o postępowaniu układowem (Dz.U. z 1934 r. Nr 93, poz. 836 ze
zmianami) oraz z art. 17 ust. 1, art. 46 ust. 1 i art. 25 ustawy z dnia 13 października
1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych w brzmieniu pierwotnym, które
10
stanowią o szczególnym charakterze prawnym należności składkowych
wyłączonych z postępowania układowego;
- niewłaściwe zastosowanie art. 116 § 1 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r.
Ordynacja podatkowa poprzez przyjęcie, że w sprawie występuje przesłanka
negatywna odpowiedzialności członków zarządu polegająca na wszczęciu we
właściwym czasie postępowania układowego pomimo ustalenia, że w okresie
realizacji układu nie regulowano składek na Fundusz Ubezpieczeń Społecznych, na
ubezpieczenie zdrowotne, Fundusz Pracy i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń
Pracowniczych dopuszczając do powstania zadłużenia niemożliwego do
wyegzekwowania z majątku Spółki;
- niewłaściwe zastosowanie przepisu art. 116 § 1 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r.
Ordynacja podatkowa, w brzmieniu po zmianie wprowadzonej z dniem 1 stycznia
2001 r. ustawą z dnia 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych (Dz.U. z
2001 r. Nr 94, poz. 1037) z uwagi na przyjęcie, że w sprawie występuje przesłanka
negatywna odpowiedzialności członków zarządu polegająca na złożeniu w dniu 19
lutego 2002 r. wniosku o wszczęcie postępowania układowego, pomimo ustalenia
zaprzestania przez Spółkę opłacania składek na Fundusz Ubezpieczeń
Społecznych, na ubezpieczenie zdrowotne, Fundusz Pracy, Fundusz
Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych już w 2001 r.;
- pominięcie w rozstrzygnięciu sprawy art. 25, art. 17 ust. 1 i art. 46 ust. 1 ustawy z
dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych oraz art. 4 § 1
pkt 2 rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 24 października
1934 r. - Prawo o postępowaniu układowem, jako przepisów warunkujących w
okolicznościach sprawy prawidłową wykładnię i zastosowanie art. 116 § 1 Ordynacji
podatkowej.
Skarżący wniósł o uchylenie wyroku w całości i orzeczenie co do istoty
sprawy poprzez oddalenie apelacji powodów, a także o orzeczenie o kosztach
postępowania, w tym o kosztach zastępstwa procesowego przed Sądami obydwu
instancji, ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i przekazanie
sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania, przy uwzględnieniu
kosztów postępowania w tym kosztów zastępstwa procesowego ze skargi
kasacyjnej.
11
W uzasadnieniu skargi podniesiono, że Sąd drugiej instancji dokonał błędnej
wykładni przepisu art. 116 § 1 Ordynacji podatkowej, którego w odniesieniu do
należności wyłączonych z układu nie sposób odczytywać z pominięciem tych
regulacji, które stanowią o ratio legis wyłączenia. Pominięcie art. 25 powołanej w
podstawach kasacyjnych ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz
powołanego tam art. 4 § 1 pkt 2 Prawa o postępowaniu układowem dla
uzasadnienia rozstrzygnięcia stanowi naruszenie prawa materialnego, które samo
w sobie jest uzasadnioną podstawą kasacyjną.
Niewłaściwe zastosowanie prawa materialnego w omawianym zakresie
oznacza podciągnięcie ustalonego w sprawie stanu faktycznego, na który składa
się w szczególności zawarcie układu z wierzycielami i zaprzestanie przez Spółkę
opłacania bieżących składek pod abstrakcyjny stan faktyczny przewidziany w
normie prawnej, który został przez Sąd zredukowany do samego wszczęcia
postępowania układowego. Orzeczenie Sądu obarczone jest błędem w
rekonstrukcji normy prawnej, w oparciu o którą Sąd dokonał kwestionowanego
rozstrzygnięcia. Ustalenie normy prawnej zezwalającej członkowi zarządu na
uwolnienie się od odpowiedzialności za zadłużenie Spółki w oparciu o art. 116
Ordynacji podatkowej nie może ignorować obowiązku opłacania składek, które
zostały przez ustawodawcę wyłączone z postępowania układowego z uwagi na
bezwzględny, ustawowy obowiązek ich terminowego opłacania oraz
publicznoprawny i uprzywilejowany charakter. Pominięcie art. 46 ust. 1 i art. 25
ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych i art. 4 Prawa o postępowaniu
układowem skutkuje w sprawie błędną wykładnią przepisu art. 116 § 1 Ordynacji
podatkowej odnoszącego się do przesłanki „wszczęcia we właściwym czasie
postępowania układowego". Nie sposób w przedmiotowej sprawie odczytać treści
tej części przepisu z pominięciem wskazanych regulacji. Skarżący przytoczył
pogląd zawarty w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 8 stycznia 2008 r. (sygn. I UK
172/07), zgodnie z którym wszczęcie postępowania układowego we właściwym
czasie w rozumieniu art. 116 § 1 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Ordynacja
podatkowa oznacza wszczęcie go w takim czasie, że zaspokojenie przez spółkę w
całości należności z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne wobec Zakładu
12
Ubezpieczeń Społecznych, jako uprzywilejowanego wierzyciela wyłączonego z
układu z mocy ustawy, pozostaje realne.
Tymczasem opisując ustalenia stanu faktycznego, Sąd drugiej instancji
zwrócił uwagę na fakt nie tylko zaprzestania opłacania składek przez Spółkę, ale
również na bezskuteczność egzekucji należności składkowych. Ustalenia takie
prowadzą do jednoznacznego wniosku, że ZUS, pomimo uprzywilejowanej pozycji
wynikającej ze wskazanych wyżej przepisów, pozbawiony był możliwości
doprowadzenia do przymusowej realizacji należności. Z uwagi na obowiązujący
układ z wierzycielami ZUS był pozbawiony również możliwości skutecznego
złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości Spółki. Była to zatem sytuacja dalej idąca
niż stan faktyczny, do którego odnosi się przytoczone wyżej orzeczenie Sądu
Najwyższego. Nie tylko bowiem zaspokojenie przez Spółkę w całości należności
składkowych przy jednoczesnej realizacji układu nie było realne, ale także
wyegzekwowanie tychże należności. Dlatego w okolicznościach sprawy ocena
przesłanki „wszczęcia postępowania układowego we właściwym czasie" musi
uwzględniać fakty, które miały miejsce w okresie obowiązywania układu z
wierzycielami. W przeciwnym wypadku dyrektywa „odpowiedniego" stosowania art.
116 § 1 Ordynacji podatkowej, o której mowa w art. 31 ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych traci na znaczeniu. Dlatego również wykładnia językowa
art. 116 § 1 Ordynacji podatkowej musi ustąpić przed wykładnią systemową i
celowościową. W przeciwnym wypadku ustawowe uprzywilejowanie składek na
ubezpieczenia społeczne, leżące u podstaw ich wyłączenia z układu, byłoby
iluzoryczne, a wręcz pozbawione jurydycznego znaczenia.
Dla właściwej wykładni art. 116 § 1 Ordynacji podatkowej niewystarczająca
jest ocena „wszczęcia postępowania układowego we właściwym czasie" ex ante,
czyli jedynie z perspektywy istniejącej w dniu wszczęcia postępowania układowego.
Trzeba mieć na uwadze fakt, że od dnia złożenia wniosku o zawarcie układu do
dnia zatwierdzenia układu upływa niejednokrotnie, jak w okolicznościach
przedmiotowej sprawy, wielomiesięczny okres czasu. W tym okresie mogą mieć
miejsce zdarzenia, które pozwalają ocenić rzeczywistą intencję wnioskodawcy,
pozwalają na odpowiednie ustosunkowanie się wierzycieli do propozycji
układowych i w konsekwencji nie pozostają bez znaczenia dla decyzji sądu o
13
zatwierdzeniu układu. Uzasadnioną jest teza, że prawidłowa ocena okoliczności
wszczęcia postępowania układowego we właściwym czasie powinna uwzględniać
również fakty, które miały miejsce po wszczęciu postępowania układowego. Jest to
tym bardziej znaczące, gdy płatnik „kredytuje" spłatę rat układowych i prowadzenie
bieżącej działalności kosztem obowiązkowych płatności należności składkowych. W
okolicznościach przedmiotowej sprawy właściwa ocena omawianej przesłanki
wymagała wykazania, że Spółka składając wniosek o wszczęcie postępowania
układowego i zawierając układ z wierzycielami respektowała obowiązek bieżącego
opłacania składek, albo że przynajmniej doprowadzono do zawarcia z ZUS umowy
o spłacie zadłużenia w ratach w myśl przepisu art. 29 ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych.
Wskazówką interpretacyjną przepisu art. 116 § 1 Ordynacji podatkowej w
brzmieniu pierwotnym ustawy powinna stanowić wola ustawodawcy, której
wyrazem jest nowelizacja przepisu dokonana ustawą z dnia 15 września 2000 r.
Kodeks spółek handlowych (Dz.U. z 2000 r. Nr 94, poz. 1037), a która weszła w
życie z dniem 1 stycznia 2001 r. Ustawodawca rozszerzył pojęcie „wszczęcia
postępowania układowego" na pojęcie „wszczęcia postępowania zapobiegającego
upadłości". A zatem wykładnia przepisu powinna uwzględniać wszelkie działania
zapobiegające upadłości, w tym również zawarcie odrębnej „ugody" z ZUS w formie
umowy o spłacie należności w ratach (zgodnie z art. 29 ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych), a nie tylko ograniczać się do działań Spółki
adresowanych do wierzycieli uczestniczących w postępowaniu określonym
przepisami prawa upadłościowego.
Przechodząc do uzasadnienia zarzutu naruszenia art. 116 § 1 Ordynacji
podatkowej skarżący podniósł, że Sąd drugiej instancji dokonał oceny wskazanej
przesłanki z pominięciem rzeczywistych podstaw ogłoszenia upadłości ujętych w
art. 5 rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 24 października
1934 r. Prawo upadłościowe (Dz.U. z 1991 r. Nr 118, poz. 512 ze zm.). Tymczasem
nawet przyjmując, że rozumienie pojęcia „czasu właściwego" wymaga pewnej
elastyczności, to nie można całkowicie abstrahować od rzeczywistych podstaw
ogłoszenia upadłości, w szczególności od przesłanki zaprzestania płacenia przez
14
Spółkę długów. Należy uznać, że zgłoszenie wniosku o ogłoszenie upadłości Spółki
dopiero w dniu 1 marca 2004 r. było znacznie spóźnione. W tym czasie nie było już
szans na realizację podstawowego celu złożenia takiego wniosku, czyli na możliwie
równomierne zaspokojenie wierzycieli z masy upadłości. Tym samym nie można
uznać, że wniosek o ogłoszenie upadłości Spółki został złożony we właściwym
czasie w rozumieniu art. 116 § 1 Ordynacji podatkowej.
Odwołujący się wnieśli o odmowę przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania
lub o jej oddalenie i zasądzenie od organu rentowego kosztów postępowania
kasacyjnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna zasługuje na uwzględnienie, albowiem słuszny jest zarzut
naruszenia prawa materialnego przy ferowaniu zaskarżonego wyroku.
Warto przypomnieć, że przedmiotem sporu w rozstrzyganej sprawie jest
kwestia prawidłowości decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych o przeniesieniu
na M. K. i Z. M., jako członków zarządu Przedsiębiorstwa Budownictwa
Inżynieryjnego „S.” Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, odpowiedzialności za
zobowiązania Spółki z tytułu nieopłaconych składek na: ubezpieczenia społeczne,
ubezpieczenie zdrowotne oraz Fundusz Pracy i Fundusz Gwarantowanych
Świadczeń Pracowniczych za okres od grudnia 2001 r. do kwietnia 2002 r., od
czerwca 2002 r. do października 2002 r. i od grudnia 2002 r. do marca 2004 r.
Analizy prawidłowości tychże decyzji i wyroków zapadłych w wyniku
rozpoznania odwołania od nich należy dokonać w świetle przepisów ustawy z dnia
29 sierpnia 1997 r. - Ordynacja podatkowa (tekst jedn.: Dz.U. z 2005 r. Nr 8, poz.
60 ze zm.), do których odsyła art. 31 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o
systemie ubezpieczeń społecznych (tekst jednolity: Dz.U. z 2009 r. Nr 205, poz.
1585 ze zm.). Jednym z tych przepisów Ordynacji podatkowej jest art. 107 § 1
stanowiący, że w przypadkach i w zakresie przewidzianym w rozdziale 15
(zatytułowanym "Odpowiedzialność podatkowa osób trzecich") za zaległości
podatkowe podatnika odpowiadają całym swoim majątkiem solidarnie z
podatnikiem również osoby trzecie. Odpowiedzialność ta, jeżeli dalsze przepisy nie
15
stanowią inaczej, obejmuje też odsetki za zwłokę od zaległości podatkowej i koszty
egzekucyjne (art. 107 § 2 pkt 2 i 3 Ordynacji podatkowej). Odpowiedzialność osób
trzecich za zobowiązania podatkowe (odpowiednio: składkowe) występuje w
sytuacji niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania podatkowego
(składkowego) przez podatnika (płatnika składek), jest więc instytucją prawa
wiążącą skutki istnienia zobowiązania podatkowego (składkowego) z podmiotem
innym niż podatnik (płatnik składek). Odpowiedzialność ta jest uzależniona od
istnienia zobowiązania podatkowego (składkowego) podatnika (płatnika składek),
co powoduje, że ma ona charakter akcesoryjny, następczy i gwarancyjny, gdyż nie
może powstać bez uprzedniego zaistnienie obowiązku podatkowego (składkowego)
po stronie pierwotnego dłużnika. Jest to także odpowiedzialność subsydiarna
(posiłkowa), gdyż wierzyciel podatkowy (składkowy) nie ma swobody w kolejności
zgłaszania roszczenia do podatnika (płatnika składek) lub osoby trzeciej, lecz w
pierwszej kolejności musi dochodzić należności od podatnika lub płatnika składek
(por. R. Mastalski (w:) B. Adamiak, J. Borkowski, R. Mastalski, J. Zubrzycki:
Ordynacja podatkowa. Komentarz, Wrocław 2007, pkt 5 komentarza do art. 107, s.
493). Osoby trzecie ponoszą odpowiedzialność za cudzy dług, jednakże
odpowiedzialność ta nie uwalnia dłużnika od jego odpowiedzialności, a jedynie
poszerza krąg podmiotów, od których wierzyciel podatkowy (składkowy) może
dochodzić zaspokojenia należności. Odpowiedzialność ta musi wynikać z
konkretnego przepisu ustawy. Katalog "osób trzecich" został wymieniony w art.
110-117 Ordynacji podatkowej i jest on zamknięty.
Godzi się nadmienić, iż przepisy Ordynacji podatkowej dotyczące
odpowiedzialności osób trzecich za zaległości podatkowe podatników mają
zastosowanie nie tylko - z racji wyraźnego odesłania zawartego w art. 31 ustawy o
systemie ubezpieczeń społecznych - do zaległości z tytułu składek na
ubezpieczenia społeczne, ale także do zaległości składkowych na Fundusz Pracy,
Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych i na ubezpieczenie
zdrowotne. Sąd Najwyższy w uchwałach z dnia 7 maja 2008 r., II UZP 1/08 (OSNP
2008 nr 23-24, poz. 352) i z dnia 4 czerwca 2008 r., II UZP 3/08 (OSNP 2009 nr 11-
12, poz. 148) opowiedział się za odpowiedzialnością osób trzecich za powyższe
zobowiązania składkowe, zaś w uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 15
16
października 2009 r., II UZP 3/09, (niepublikowanej), stwierdził, iż przepis art. 32
ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (tekst
jedn.: Dz.U. z 2007 r. Nr 11, poz. 74 z późn. zm.) - również w brzmieniu
obowiązującym do dnia 1 stycznia 2010 r. przed zmianą dokonaną przez art. 45 pkt
1 ustawy z dnia 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych (Dz.U. Nr 237,
poz. 1656) - stanowi podstawę odpowiedniego stosowania do składek na Fundusz
Pracy, Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych i na ubezpieczenie
zdrowotne przepisów dotyczących składek na ubezpieczenia społeczne o
odpowiedzialności osób trzecich za zaległości składkowe. Przechodząc do
odpowiedzialności osób trzecich za zaległości podatkowe (składkowe) spółek
kapitałowych trzeba przypomnieć, że w myśl art. 116 Ordynacji podatkowej w
brzmieniu obowiązującym do dnia 31 grudnia 2002 r. (a więc w okresie, na który
przypada część przedmiotowej zaległości składkowej) za zaległości podatkowe
spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, spółki z ograniczoną odpowiedzialnością
w organizacji, spółki akcyjnej i spółki akcyjnej w organizacji odpowiadają solidarnie
całym swoim majątkiem członkowie jej zarządu, jeżeli egzekucja przeciwko spółce
okaże się bezskuteczna, chyba że członek zarządu wykaże, iż we właściwym
czasie zgłoszono wniosek o ogłoszenie upadłości lub wszczęto postępowanie
zapobiegające upadłości (postępowanie układowe) albo że niezgłoszenie wniosku
o ogłoszenie upadłości oraz niewszczęcie postępowania układowego nastąpiło nie
z jego winy, bądź też wskaże on mienie, z którego egzekucja jest możliwa.
Odpowiedzialność ta obejmuje zobowiązania podatkowe, które powstały w czasie
pełnienia przez wymienione osoby obowiązków członków zarządu, a przepisy
regulujące tę odpowiedzialność stosuje się także do byłych członków zarządu. Z
kolei § 1 omawianego artykułu w brzmieniu obowiązującym od dnia 1 stycznia 2003
r. (na który przypada pozostała cześć przedmiotowej zaległości składkowej)
stanowił, iż za zaległości podatkowe wspomnianych spółek odpowiadają solidarnie
całym swoim majątkiem członkowie jej zarządu, jeżeli egzekucja z majątku spółki
okazała się bezskuteczna w całości lub części, a członek zarządu:
1) nie wykazał, że:
17
a) we właściwym czasie zgłoszono wniosek o ogłoszenie upadłości lub
wszczęto postępowanie zapobiegające ogłoszeniu upadłości
(postępowanie układowe) albo
b) niezgłoszenie wniosku o ogłoszenie upadłości lub niewszczęcie
postępowania zapobiegającego ogłoszeniu upadłości (postępowania
układowego) nastąpiło bez jego winy,
2) nie wskazuje mienia spółki, z którego egzekucja umożliwi zaspokojenie
zaległości podatkowych spółki w znacznej części.
Podobnie jak w poprzednim stanie prawnym, przedmiotowa
odpowiedzialność obejmuje zaległości z tytułu zobowiązań, które powstały w czasie
pełnienia przez daną osobę obowiązków członka zarządu i dotyczy także byłych
członków zarządu spółki. Decydujące w oznaczeniu kręgu osób odpowiedzialnych
jest zaś podjęcie przez właściwe organy uchwały o powołaniu i odwołaniu danej
osoby z funkcji członka zarządu, a nie sam wpis do rejestru handlowego, który ma
deklaratywny charakter (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25 września 2003 r., V
CK 198/02, Wokanda 2004 nr 6, poz. 7).
Każdorazowo omawiana odpowiedzialność członków zarządu, o której mowa
w cytowanym art. 116 Ordynacji podatkowej, ma charakter wyjątkowy i znajduje
zastosowanie, jeżeli zachodzą wymienione w nim pozytywne przesłanki i brak jest
którejkolwiek z okoliczności wyłączających tę odpowiedzialność. Odpowiedzialność
ta jest przy tym niezależna od tego, czy zaległości z tytułu składek, których z
powodu braku majątku spółki nie można wyegzekwować, powstały z przyczyn
zawinionych czy też niezawinionych od członka zarządu (wyroki Sądu Najwyższego
z dnia 17 października 2006 r., II UK 85/06, OSNP 2007 nr 21-22, poz. 328 i z dnia
2 października 2008 r., I UK 39/08, Monitor Prawa Pracy 2009 nr 5, s. 272).
W kontekście przytoczonych unormowań prawnych należy określić trzy
pozytywne przesłanki odpowiedzialności członków zarządu spółki z ograniczoną
odpowiedzialnością za zobowiązania podatkowe, a w związku z treścią art. 31 i art.
32 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych - także składkowe tych podmiotów.
Są to: 1) istnienie zaległości podatkowej (składkowej), 2) wykazanie
bezskuteczności egzekucji przeciwko samej spółce i 3) powstanie zobowiązania
18
podatkowego (składkowego) w czasie pełnienia przez daną osobę obowiązków
członka zarządu.
W rozpoznawanej sprawie nie budzi wątpliwości fakt nieopłacenia przez
Przedsiębiorstwo Budownictwa Inżynieryjnego „S.” Spółkę z ograniczoną
odpowiedzialnością składek na ubezpieczenia społeczne, ubezpieczenie
zdrowotne, Fundusz Pracy i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych
za wskazane w zaskarżonych decyzjach okresy w łącznej kwocie 506.142,74
złotych oraz okoliczność, że zaległość ta powstała w czasie pełnienia przez
odwołujących się funkcji prezesa i wiceprezesa zarządu Spółki. Kontrowersyjną
okazała się natomiast bezskuteczność egzekucji przeciwko płatnikowi składek.
W tej materii wypada przytoczyć treść uchwały składu siedmiu sędziów Sądu
Najwyższego, z dnia 13 maja 2009 r., I UZP 4/09 (OSNP 2009 nr 23-24, poz. 319),
w której wyrażono pogląd, że bezskuteczność egzekucji z majątku spółki z
ograniczona odpowiedzialnością, o której mowa w art. 116 § 1 ustawy z dnia 29
sierpnia 1997 r. - Ordynacja podatkowa (tekst jednolity: Dz.U. z 2005 r. Nr 8, poz.
60 ze zm.) w związku z art. 31 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie
ubezpieczeń społecznych (tekst jedn.: Dz.U. z 2007 r. Nr 11, poz. 74 ze zm.), może
być stwierdzona wyłącznie w postępowaniu w sprawie egzekucji należności z tytułu
składek na ubezpieczenie społeczne, poprzedzającym wydanie decyzji o
odpowiedzialności członka zarządu spółki za te należności. W uzasadnieniu
uchwały oraz licznych wyrokach Sądu Najwyższego podkreśla się przy tym, że
warunek wykazania bezskuteczności egzekucji jest spełniony, jeżeli przed
wydaniem decyzji obciążającej członka zarządu za zaległości składkowe spółki
dojdzie do umorzenia postępowania upadłościowego na podstawie art. 361 pkt 1
ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. - Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz.U. Nr 60,
poz. 535 ze zm.) względnie do oddalenia wniosku o ogłoszenie upadłości na
podstawie art. 13 ust. 1 albo ust. 2 tej ustawy. Upadłość określana w nauce prawa
jako egzekucja uniwersalna, w odróżnieniu od egzekucji syngularnej (prowadzonej
przez poszczególnych wierzycieli na podstawie przepisów Kodeksu postępowania
cywilnego albo ustawy z dnia 17 czerwca 1966 r. o postępowaniu egzekucyjnym w
administracji - tekst jednolity: Dz.U. z 2005 r. Nr 229, poz. 1954 ze zm.) ma na celu
równomierne, choćby częściowe zaspokojenie wszystkich wierzycieli z całego
19
majątku niewypłacalnego dłużnika, w trybie i na zasadach określonych w Prawie
upadłościowym. Niemożliwość realizacji tego celu z uwagi na to, że majątek
dłużnika nie wystarczy nawet na zaspokojenie kosztów postępowania, jest
równoznaczny z bezskutecznością egzekucji uniwersalnej, co odnosi się do
wszystkich zobowiązań niewypłacalnego dłużnika i wszystkich jego wierzycieli
(wyroki Sądu Najwyższego z dnia 17 lipca 2009 r., I UK 49/09, LEX nr 529769, z
dnia 22 lipca 2009 r., I UK 46/09, LEX nr 529770, z dnia 16 września 2009 r., I UK
277/08, LEX nr 550986 i z dnia 3 grudnia 2009 r., II UK 393/08, niepublikowany).
Wracając do treści uchwały Sądu Najwyższego z dnia 13 maja 2009 r., I
UZP 4/09, trzeba zaakcentować wypływający z niej wniosek, iż organ rentowy nie
jest uprawniony do samodzielnego - z pominięciem trybu egzekucji administracyjnej
lub sądowej - decydowania o bezskuteczności egzekucji zaległości składkowej w
rozumieniu art. 116 § 1 Ordynacji podatkowej. Nie może zatem poprzestać na
wynikach własnego postępowania kontrolnego i opartej na nich ocenie kondycji
spółki oraz możliwości zaspokojenia wierzytelności z majątku dłużnika.
Bezskuteczność egzekucji, jako przesłanka odpowiedzialności składkowej członka
zarządu spółki, powinna być stwierdzona w postępowaniu w sprawie egzekucji tej
właśnie należności i to jeszcze zanim zostanie wydana decyzja stwierdzająca tę
odpowiedzialność. Sąd Najwyższy podkreślił jednak, że bezskuteczność egzekucji,
rozumiana jako brak możliwości przymusowego zaspokojenia wierzyciela
publicznoprawnego w toku wszczętej i przeprowadzonej przez organ egzekucyjny
egzekucji skierowanej do majątku spółki może być wykazana nie tylko na
podstawie postanowienia o umorzeniu postępowania egzekucyjnego, ale także w
inny sposób. Bezskuteczność egzekucji stwierdza się na podstawie okoliczności
wynikających z czynności przeprowadzonych w postępowaniu egzekucyjnym, a
udowodnienie spełnienia tej przesłanki należy do organu właściwego w sprawach
ubezpieczeń społecznych. Należy dodać, że wykazanie bezskuteczności egzekucji
może nastąpić w każdej fazie postępowania egzekucyjnego.
Przenosząc powyższe wyjaśnienia na płaszczyznę niniejszego sporu należy
stwierdzić, że Zakład Ubezpieczeń Społecznych, jako wierzyciel działający w
interesie Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, podjął inicjatywę zmierzającą do
zaspokojenia przedmiotowej wierzytelności składkowej Spółki na drodze
20
postępowania egzekucyjnego. Postępowanie to prowadził Naczelnik Urzędu
Skarbowego od czerwca 2003 r. do marca 2004 r., egzekwując od dłużnika na
poczet przedmiotowej należności kwotę 5.560,50 złotych. Po umorzeniu
postępowania egzekucyjnego wskutek ogłoszenia z dniem 1 kwietnia 2004 r.
upadłości Spółki, zgłoszono wierzytelność do masy upadłości dłużnika, uzyskując
jej zaspokojenie w trakcie prowadzonego przez syndyka postępowania do kwoty
11.035 złotych. W tej sytuacji trafny jest wyrażony w uzasadnieniu zaskarżonego
wyroku pogląd w kwestii zaistnienia w niniejszej sprawie tej przesłanki
odpowiedzialności odwołujących się, jako prezesa i wiceprezesa zarządu Spółki, za
powstałą zaległość składkową, jaką jest bezskuteczność egzekucji tejże zaległości,
skoro w wyniku prowadzonych postępowań egzekucyjnego i upadłościowego
wierzyciel uzyskał jedynie 23.203 złotych z ponad półmilionowego zadłużenia.
Przechodząc do negatywnych kryteriów odpowiedzialności członka zarządu
spółki kapitałowej za jej zobowiązania składkowe godzi się przypomnieć, że w
niniejszym przypadku sporną okazała się ta przesłanka, jaką w świetle art. 116 § 1
Ordynacji podatkowej jest zgłoszenie we właściwym czasie wniosku o upadłość lub
wszczęcie postępowania układowego.
Co do czasu właściwego do zgłoszenia wniosku o upadłość warto zauważyć,
iż zgodnie z art. 5 rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 24
października 1934 r. - Prawo upadłościowe (jednolity tekst: Dz.U. z 1991 r. Nr 118,
poz. 512 ze zm.), obowiązującym do dnia 30 września 2003 r., przedsiębiorca jest
zobowiązany, nie później niż w terminie dwóch tygodni od dnia zaprzestania
płacenia długów, zgłosić w sądzie wniosek o ogłoszenie upadłości (§ 1).
Reprezentant przedsiębiorcy, o którym mowa w art. 1 § 2 (tj. przedsiębiorcy
będącego osobą prawną oraz znajdujących się w stanie likwidacji spółki jawnej,
partnerskiej, komandytowej oraz komandytowo-akcyjnej) jest zobowiązany zgłosić
wniosek o ogłoszenie upadłości w terminie dwóch tygodni od dnia, w którym
majątek nie wystarcza na zaspokojenie długów, chyba że wcześniej rozpoczął się
bieg terminu określonego w § 1 (§ 2). Terminy określone w § 1 i 2 nie biegną, a
jeżeli rozpoczęły bieg, ulegają zawieszeniu, gdy przedsiębiorca złożył podanie o
otwarcie postępowania układowego (§ 3).W myśl art.1 § 1 i § 2 ustawy przesłanką
uznania przedsiębiorcy za upadłego jest zaś zaprzestanie płacenia przez niego
21
długów, a w przypadku przedsiębiorcy będącego osobą prawną oraz znajdujących
się w stanie likwidacji spółek jawnej, partnerskiej, komandytowej oraz
komandytowo-akcyjnej - także sytuacja, gdy ich majątek nie wystarcza na
zaspokojenie długów. W świetle art. 2 ustawy krótkotrwałe wstrzymanie płacenia
długów skutek przejściowych trudności nie jest podstawą ogłoszenia upadłości.
Również art. 10 i art. 11 obecnie obowiązującej ustawy z dnia 28 lutego 2003 r.
Prawo upadłościowe i naprawcze (jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 175, poz. 1361
ze zmianami) stanowią, że upadłość ogłasza się w stosunku do dłużnika, który stał
się niewypłacalny. Dłużnika uważa się zaś za niewypłacalnego, jeżeli nie wykonuje
swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych. Przy czym dłużnika będącego
osobą prawną albo jednostką organizacyjną nieposiadającą osobowości prawnej,
której odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną, uważa się za niewypłacalnego
także wtedy, gdy jego zobowiązania przekroczą wartość jego majątku, nawet
wówczas, gdy na bieżąco te zobowiązania wykonuje.
Na tle cytowanych unormowań w orzecznictwie przyjmuje się, że
zaprzestanie płacenia długów, jako kryterium ogłoszenia upadłości, musi mieć
trwały charakter, co oznacza, iż dłużnik nie tylko obecnie nie płaci długów, ale także
nie będzie tego czynił w przyszłości z powodu braku niezbędnych środków. Chodzi
przy tym o regulowanie wszystkich zobowiązań płatniczych związanych z
prowadzoną działalnością gospodarczą, a nie tylko niektórych z nich
(postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 14 czerwca 2000 r., V CKN 1117/00,
LEX nr 56047; z dnia 15 listopada 2000 r., IV CKN 1324/00, LEX nr 536993; z dnia
31 stycznia 2002 r., IV CKN 659/00, LEX nr 53150 i wyrok z dnia 28 kwietnia 2006
r., V CKN 39/06, LEX nr 376485). W odniesieniu do przedsiębiorców wymienionych
w art. 1 § 2 Prawa upadłościowego każda z dwóch przyczyn ogłoszenia upadłości
ma zaś samodzielny byt, a konsekwencją tego jest stwierdzenie, że dysponujący
nawet sporym majątkiem dłużnik będzie uznany za upadłego, jeżeli zaprzestał w
sposób trwały płacenia długów (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 19
grudnia 2002 r., V CKN 342/01, LEX nr 75360).
W judykaturze zwraca się jednak uwagę, że wykładni pojęcia "właściwy
czas" do zgłoszenia wniosku o upadłość nie należy dokonywać opierając się tylko
na podstawach i terminach złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości określonych w
22
art. 5 Prawa upadłościowego, ale także z uwzględnieniem celu, jakiemu
uregulowanie zawarte w art. 116 § 1 Ordynacji podatkowej ma służyć. Celem tym
jest ochrona należności publicznoprawnych, a także - co do należności
składkowych - ochrona Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 11 maja 2006 r., I UK 271/05, OSNP 2007 nr 9-10, poz. 142).
Wymaga podkreślenia, że przepisy Ordynacji podatkowej nie odsyłają wprost do
Prawa upadłościowego, w związku z czym brakuje dogmatycznej podstawy do
przyjmowania takiego bezpośredniego związku między wymienionymi
unormowaniami. Ponadto różny jest przedmiot regulacji wymienionych aktów
prawnych, a w związku z tym również ich cel i funkcja. Ze względu na cel i funkcję
uzasadnione jest natomiast odwołanie się do zasad odpowiedzialności członków
zarządu za zobowiązania spółki, na których zresztą wzorowano się formułując treść
art. 116 Ordynacji podatkowej. W myśl art. 299 k.s.h. (art. 298 k.h.), jeżeli
egzekucja przeciwko spółce okaże się bezskuteczna, członkowie zarządu
odpowiadają solidarnie za jej zobowiązania. Członek zarządu może się uwolnić od
odpowiedzialności, jeżeli wykaże, że we właściwym czasie zgłoszono wniosek o
ogłoszenie upadłości lub wszczęto postępowanie układowe, albo że niezgłoszenie
wniosku o ogłoszenie upadłości oraz niewszczęcie postępowania upadłościowego
nastąpiło nie z jego winy, albo że pomimo niezgłoszenia wniosku o upadłość oraz
niewszczęcia postępowania układowego wierzyciel nie poniósł szkody. Przepis art.
116 Ordynacji podatkowej przewiduje zaostrzone, w porównaniu do Kodeksu
spółek handlowych, warunki odpowiedzialności członków zarządu. Na gruncie art.
298 k.h. została ukształtowana wykładnia pojęcia "właściwego czasu" zgłoszenia
wniosku o ogłoszenie upadłości lub wszczęcia postępowania układowego, która
powinna zostać uwzględniona przy wykładni tego pojęcia użytego w art. 116
Ordynacji podatkowej. W szczególności na uwzględnienie zasługuje pogląd, według
którego nie ma uzasadnienia dla mechanicznego przenoszenia do wykładni tego
pojęcia użytego w Kodeksie handlowym unormowania art. 5 Prawa
upadłościowego, określającego, że wniosek o ogłoszenie upadłości powinien
zostać zgłoszony w ciągu 2 tygodni od dnia ujawnienia, że majątek spółki nie
wystarcza na zaspokojeniu długów. Takie „przenoszenie” nie powinno być
dokonywane nie tylko dlatego, że powoduje usztywnienie terminu, który
23
ustawodawca określił przy użyciu elastycznego zwrotu niedookreślonego („czas
właściwy”), ale z tej przede wszystkim przyczyny, iż we wskazanym przepisie
Prawa upadłościowego chodzi o odpowiedzialność odszkodowawczą za długi
spółki. Zarówno przesłanki i rozmiary tych dwóch rodzajów odpowiedzialności, jak i
uwarunkowania dochodzenia każdej z nich (w tym – znajomość roszczeń i ich
przewidywalność dla zobowiązanych) są różne, odmienne są też kryteria
egzoneracji (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 6 czerwca 1997 r., III CKN
65/97, OSNC 1997 nr 11, poz. 187; z 11 października 2000 r., III CKN 252/00, LEX
nr 51887, z dnia 18 października 2000 r., V CKN 109/00, LEX nr 52742; z dnia 9
lipca 2009 r., II UK 374/08, LEX nr 533104 i z dnia 1 września 2009 r., I UK 95/09,
LEX nr 551001). W orzecznictwie podkreśla się, że "właściwym czasem" w
rozumieniu komentowanego przepisu nie jest ani krótkotrwałe wstrzymanie
płacenia długów na skutek przejściowych trudności, ani też całkowite zaprzestanie
płacenia długów w następstwie wyzbycia się przez podmiot gospodarczy całego
(lub prawie całego) majątku, lecz chwila kiedy wiadomo już, że dłużnik nie będzie w
stanie zaspokoić wszystkich swych zobowiązań. Określenie tej chwili powinno być
ujmowane elastycznie w zależności od okoliczności konkretnego wypadku, bowiem
właściwy czas do zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości jest przesłanką
obiektywną, ustalaną w oparciu o okoliczności faktyczne każdej sprawy, dla
określenia której nie ma znaczenia subiektywne przekonanie członków zarządu
spółki. Nie ma też podstaw do traktowania zaległości składkowych wobec Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych jako pozbawionych znaczenia w aspekcie sytuacji
finansowej spółki i przyjęcia w związku z tym, że - mimo powstania tych zaległości -
nie doszło do trwałego zaprzestania spłaty długów (wyroki Sądu Najwyższego z
dnia 22 czerwca 2006 r., I UK 369/05 (LEX nr 376439; z dnia 23 czerwca 2004 r.,
V CK 533/03, LEX nr 194093; z dnia 14 czerwca 2006 r., I UK 324/05, OSNP 2007
nr 13-14, poz. 200; z dnia 24 września 2008 r., II CSK 142/08, LEX nr 470009 i z
dnia 19 marca 2010 r., II UK 259/09, LEX nr 599776).
Przenosząc powyższe rozważania na płaszczyznę niniejszego sporu należy
stwierdzić, że wystąpienie w dniu 1 marca 2004 r. przez Przedsiębiorstwo
Budownictwa Inżynieryjnego „S.” Spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością z
wnioskiem o ogłoszenie upadłości było spóźnione w rozumieniu art. 116 Ordynacji
24
podatkowej, skoro wartość majątku Spółki w tym czasie wynosiła 333.300 złotych,
zaś jej zobowiązania wobec wierzycieli sięgały kwoty 2.973.900 złotych (w tym
wobec Zakładu Ubezpieczeń Społecznych – 483.900 złotych), a zdolność płatnicza
dłużnika odpowiadała 11,8%. W konsekwencji majątek Spółki pokrył w zasadzie
jedynie koszty postępowania upadłościowego.
Pozostaje zatem rozważyć zaistnienie tej negatywnej przesłanki
odpowiedzialności członków zarządu Spółki, jaką jest zgłoszenie we właściwym
czasie wniosku o wszczęcie postępowania zapobiegającego ogłoszeniu upadłości
(postępowania układowego).
Jak zauważył Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z dnia 8 stycznia 2008
r., I UK 172/07 (OSNP 2009, nr 3 – 4, poz. 51), użyte w art. 116 Ordynacji
podatkowej określenie "postępowanie układowe" odnosi się do postępowania, które
w okresie objętym sporem było regulowane w rozporządzeniu Prezydenta
Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 24 października 1934 r. - Prawo o postępowaniu
układowem (Dz.U. Nr 93, poz. 836 ze zm., uchylonym z dniem 1 października 2003
r.), a nie do przewidzianego w art. 29 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych
odroczenia terminu płatności należności z tytułu składek oraz rozłożenia należności
na raty, które nie następuje w formie układu. Wszczęcie postępowania układowego
(normowanego w powołanym wyżej Prawie o postępowaniu układowem) we
właściwym czasie, uwalniało członków zarządu spółki od odpowiedzialności tak
samo, jak zgłoszenie w odpowiednim czasie upadłości spółki.
Należy podkreślić, iż art. 31 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych nie
zawiera odesłania do przepisów prawa upadłościowego ani układowego, a
zastosowanie tych uregulowań do odpowiedzialności członków zarządu spółek
kapitałowych następuje pośrednio, poprzez art. 116 Ordynacji podatkowej, który
zresztą – jak wskazano wyżej – też nie odsyła wprost do tychże unormowań, lecz
jedynie nawiązuje do nich poprzez zawarte w nim pojęcie „zgłoszenia wniosku o
ogłoszenie upadłości lub wszczęcie postępowania zapobiegającego ogłoszeniu
upadłości (postępowania układowego)”, jako negatywnego kryterium przeniesienia
na członków zarządu spółki odpowiedzialności za jej zobowiązania podatkowe (a z
mocy art. 31 ustawy systemowej – także składkowe). Art. 116 Ordynacji podatkowej
dodaje przy tym, że owo zgłoszenie wniosku powinno nastąpić we „właściwym
25
czasie”, a zatem czasie ocenianym przy uwzględnieniu specyfiki zobowiązań
publicznych i potrzeby szczególnej ochrony tego rodzaju wierzytelności (wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 5 maja 2010 r., II UK 351/09, LEX nr 604224). Rację ma
zatem organ rentowy zauważając, że stosując przepisy rozporządzenia Prezydenta
Rzeczypospolitej Polskiej – Prawo o postępowaniu układowem do rozstrzygnięcia
niniejszego sporu trzeba mieć na uwadze nie tylko ich wykładnię językową, ale
również systemową oraz celowościową.
Stosownie do treści art. 1 rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej
Polskiej, przedsiębiorca, który wskutek wyjątkowych i niezależnych od niego
okoliczności zaprzestał płacenia długów lub przewidywał w najbliższej przyszłości
zaprzestanie ich płacenia, mógł żądać otwarcia postępowania celem zawarcia
układu z wierzycielami. Ani powołany, ani też żaden inny przepis Prawa o
postępowaniu układowem nie definiował pojęcia okoliczności "wyjątkowych i
niezależnych" od dłużnika. Oznaczało to konieczność ich oceny w odniesieniu do
konkretnej sprawy w aspekcie treści oferowanego przez dłużnika układu oraz istoty
układu, który z założenia miał sprzyjać utrzymaniu bytu podmiotu gospodarczego, i
- co szczególnie istotne - stwarzać szanse zaspokojenia wierzycieli w stopniu
wyższym niż by to miało miejsce w razie doprowadzenia do upadłości.
W judykaturze akcentowano fakt, że przepis art. 19 rozporządzenia nakładał
na dłużnika szereg obowiązków dotyczących m.in. zachowanych aktywów i rodzaju
obciążających go zobowiązań. Pozwalało to wierzycielom ocenić, czy
przedstawione przez dłużnika propozycje układowe są realne, a nade wszystko,
czy oferowany układ stwarza perspektywy wymiernych korzyści. Ewentualne
zawarcie układu otwierało dla wierzycieli możliwość roztoczenia kontroli nad jego
wykonaniem przez ustanowienie kuratora. Wszystko to oznaczało zaś, że w
określonych sytuacjach zawarcie układu sprowadzało dla wierzycieli następstwa
korzystniejsze niż ogłoszenie upadłości. Stąd też rozstrzygając w sprawie o
otwarcie postępowania układowego sąd nie mógł pozostawić na uboczu oceny, czy
inicjatywa dłużnika jest usprawiedliwiona gospodarczo i odpowiada interesom
wierzycieli w stopniu wyższym niż ogłoszenie jego upadłości (wyroki Sąd
Najwyższy z dnia 16 kwietnia 1937 r., I C 1132/36, Zb.Urz. 1938, nr 4, poz. 157
oraz z dnia 28 czerwca 2000 r., IV CKN 42/00, OSNC 2001, nr 1, poz. 8).
26
Niesłuszną jest jednak konkluzja Sądu Apelacyjnego, iż sam fakt
dopuszczenia przez sąd gospodarczy do wszczęcia wobec dłużnika postępowania
układowego przesądza o tym, że wniosek w tym zakresie został złożony we
właściwym czasie i stanowi okoliczność egzoneracyjną z art. 116 Ordynacji
podatkowej. Nie można bowiem tracić z pola widzenia treści art. 4 § 1 pkt 2
rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, który wyłączał z
postępowania układowego należności z tytułu ubezpieczeń społecznych, bieżące i
zaległe za rok poprzedzający wszczęcie postępowania układowego, pod którymi to
należnościami rozumiano także składki na te ubezpieczenia (uchwała Sądu
Najwyższego z dnia 5 października 1993 r., III CZP 132/93, OSNC 1994, nr 4, poz.
79) oraz art. 25 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych w brzmieniu
obowiązującym do dnia 1 lipca 2004 r., zawierającego podobne wyłączenie. Jak
zauważył Sąd Najwyższy w uzasadnieniu powołanego wcześniej wyroku z dnia 8
stycznia 2002 r., I UK 172/07, w wyniku powyższej regulacji Zakład Ubezpieczeń
Społecznych, jako wierzyciel uprzywilejowany, nie mógł przystąpić do układu w
zakresie tych należności, a należności z tytułu składek podlegały spełnieniu w
całości. Wyłączenie to oznaczało, że w zakresie należności z tytułu składek dłużnik
nie mógł uzyskać ulg w żadnej postaci, a wierzyciele nie mogli doznać uszczerbku
w ich zaspokojeniu, nawet gdyby to miało zagrażać kontynuowaniu przez dłużnika
działalności gospodarczej. Uzasadnienie takiego rozwiązania stanowiła społeczna
potrzeba ochrony świadczeń przysługujących pracownikom z ubezpieczenia
społecznego, która byłaby iluzoryczna bez jednoczesnej ochrony należności z
tytułu składek na to ubezpieczenie. Pomimo to należy przyjąć, że wszczęcie
postępowania układowego we właściwym czasie zwalniało członków zarządu spółki
od odpowiedzialności za zobowiązania wynikające ze składek na ubezpieczenia
społeczne. W przeciwnym razie włączenie art. 116 Ordynacji podatkowej do
systemu ubezpieczeń społecznych bez zmian byłoby niezrozumiałe. Taki stan
rzeczy nie pozostaje jednak bez wpływu na wykładnię określenia "wszczęcie
postępowania układowego we właściwym”, które należy rozumieć w ten sposób, że
wszczęcie tego postępowania nastąpiło w takim czasie, iż zaspokojenie przez
spółkę w całości należności z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne wobec
Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, jako wierzyciela uprzywilejowanego
27
wyłączonego z układu z mocy ustawy (art. 4 Prawa układowego i art. 25 ustawy o
systemie ubezpieczeń społecznych), pozostaje realne.
Podobnie w doktrynie prawa podkreśla się, że jeżeli już w chwili złożenia
wniosku o otwarcie postępowania układowego istniał stan niewypłacalności spółki,
to zgłoszenie oświadczenia będzie spóźnione i nastąpi w czasie, w którym powinien
już być złożony wniosek o ogłoszenie upadłości (por. A. Mariański, A. Karolak:
Odpowiedzialność członków zarządu za zobowiązania spółki z o.o. w świetle
przepisów prawa handlowego i podatkowego, Warszawa 2004, s. 39 – 40).
Formalistyczne podejście Sądu Apelacyjnego do problematyki „wszczęcia
we właściwym czasie” postępowania układowego wobec Przedsiębiorstwa
Budownictwa Inżynieryjnego „S.” Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością,
sprowadzające się do postawienia znaku równości pomiędzy wydaniem przez sąd
gospodarczy postanowienia o otwarciu postępowania układowego, zawarciem
układu z wierzycielami i jego zatwierdzeniu przez sąd, a komentowaną przesłanką
egzoneracyjną sprawiło, że Sąd ten nie dokonał oceny realności zaspokojenia
przez dłużnika w całości przysługujących Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych -
jako uprzywilejowanemu wierzycielowi, wyłączonemu z układu – przedmiotowych
należności z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne, a także na ubezpieczenie
zdrowotne, Fundusz Pracy oraz Fundusz Gwarantowanych Świadczeń
Pracowniczych.
Zaskarżone rozstrzygnięcie jest jednak wadliwe także z innego powodu. W
judykaturze utrwalony jest pogląd, w świetle którego złożenie przez członka
zarządu spółki we właściwym czasie wniosku o wszczęcie postępowania
układowego nie zwalnia go od odpowiedzialności za zaległości składkowe powstałe
po zatwierdzeniu układu oraz że zawarcie układu i jego realizacja nie eliminują
możliwości powstania stanu niewypłacalności spółki, uzasadniającego złożenie
wniosku o ogłoszenie upadłości, jeżeli spółka nie spłaca nieobjętych układem
należności publicznoprawnych powstałych przed jego zawarciem i należności
powstałych na bieżąco. Zawarcie z wierzycielami układu, jego zatwierdzenie przez
sąd i wreszcie powinność realizowania przez dłużnika przyjętych w układzie
zobowiązań, nie zwalniają spółki z obowiązku odprowadzania na rzecz Zakładu
28
Ubezpieczeń Społecznych składek należnych w późniejszym czasie. Z art. 29 § 1 i
art. 67 Prawa o postępowaniu układowem wynika bowiem, że ustawowy zakaz
dokonywania przez dłużnika spłaty długów po otwarciu postępowania układowego
do czasu prawomocnego rozstrzygnięcia co do układu lub co do umorzenia
postępowania, dotyczył jedynie tych długów, które były (mogły być) objęte
postępowaniem układowym, czyli należności powstałych przed sporządzeniem i
zatwierdzeniem układu z wierzycielami. Skoro zaś należności składkowe były
wyraźnie wyłączone z postępowania układowego, to dłużnik nie tylko mógł, ale i
miał obowiązek odprowadzania należnych składek na rzecz Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych. Dotyczy to należności z tego tytułu powstałych przed zawarciem
układu, a tym bardziej należności powstających po zawarciu i zatwierdzeniu układu.
Po uprawomocnieniu się postanowienia zatwierdzającego układ, dłużnik odzyskuje
bowiem całkowitą możność zarządzania i rozrządzania swoim majątkiem, o ile
układ nie przewiduje ograniczeń do czasu wykonania przyjętych przez dłużnika
zobowiązań (art. 70 § 1 Prawa o postępowaniu układowym). Możliwość uwolnienia
się członka zarządu spółki od odpowiedzialności za jej zobowiązania składkowe
przez wykazanie, że we właściwym czasie wszczęto postępowanie zapobiegające
upadłości (postępowanie układowe), występuje tylko w odniesieniu do zaległości
powstałych przed zatwierdzeniem układu (wyroki Sadu Najwyższego z dnia 19
marca 2010 r., II UK 258/09, LEX nr 599776 i z dnia 14 grudnia 2010 r., I UK
278/10, LEX nr 738539). Tymczasem w niniejszej sprawie część zaległości
składkowych Przedsiębiorstwa Budownictwa Inżynieryjnego „S.” Spółki z
ograniczoną odpowiedzialnością powstała już po zatwierdzeniu układu z
wierzycielami. Co do tych zaległości w żadnym więc razie nie można mówić o
wszczęciu postępowania układowego we właściwym czasie, jako przesłanki
zwolnienia członków zarządu spółki od odpowiedzialności względem Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych.
Reasumując, wobec zasadności podstaw i zarzutów kasacyjnych Sąd
Najwyższy z mocy art. 39815
§ 1 k.p.c. oraz art. 108 § 2 k.p.c. w związku z art. 398²¹
k.p.c. orzekł jak w sentencji.
29