Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 2/14
POSTANOWIENIE
składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego
Dnia 27 czerwca 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
Prezes SN Tadeusz Ereciński (przewodniczący)
SSN Jacek Gudowski
SSN Iwona Koper (sprawozdawca)
SSN Anna Owczarek
SSN Tadeusz Wiśniewski
SSN Mirosława Wysocka
SSN Dariusz Zawistowski
na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 27 czerwca 2014 r.,
przy udziale Rzecznika Ubezpieczonych Aleksandry Wiktorow
oraz prokuratora Prokuratury Generalnej Wojciecha Kasztelana,
na skutek zagadnienia prawnego przedstawionego
przez Rzecznika Ubezpieczonych
we wniosku z dnia 2 stycznia 2014 r., RU/1/14/TML,
"Czy osobie najbliższej przysługuje z tytułu umowy
obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej
posiadaczy pojazdów mechanicznych zadośćuczynienie pieniężne za
doznaną krzywdę wynikającą z naruszenia jej dobra osobistego
w postaci szczególnej więzi emocjonalnej ze zmarłym, nawet gdy
śmierć nastąpiła przed dniem 3 sierpnia 2008 r.?"
odmawia podjęcia uchwały.
2
UZASADNIENIE
Rzecznik Ubezpieczonych wystąpił na podstawie art. 60 § 2 ustawy o Sądzie
Najwyższym (jedn. tekst: Dz.U. z 2013 r., poz. 499 ze zm.) z wnioskiem o podjęcie
uchwały rozstrzygającej rozbieżności w wykładni art. 448 w zw. z art. 23 i 24 k.c.,
art. 34 ust. 1 ustawy z dnia 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych,
Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym, Polskim Biurze Komunikacyjnym
(jedn. tekst: Dz.U. z 2013 r., poz. 293) oraz § 10 rozporządzeń Ministra Finansów
w sprawie ogólnych warunków ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej
posiadaczy pojazdów mechanicznych za szkody powstałe w związku z ruchem tych
pojazdów z dnia 24 marca 2000 r. (Dz.U. Nr 26, poz. 310) i z dnia 9 grudnia 1992 r.
(Dz.U. Nr 96, poz. 475).
Wskazał na występujące w orzecznictwie sądów powszechnych rozbieżności
dotyczące wykładni i stosowania art. 448 k.c. w odniesieniu do żądania przez
osoby bliskie osoby zmarłej na skutek wypadku komunikacyjnego
zadośćuczynienia od sprawcy wypadku (ubezpieczyciela). Podkreślił doniosłość
przedstawionego zagadnienia zarówno dla osób bliskich ofiar tragicznych
wypadków komunikacyjnych, jak i funkcjonowania rynku ubezpieczeń, z jednej
bowiem strony większość bliskich takich ofiar wciąż ma możliwość wystąpienia
z roszczeniami, których termin przedawnienia z reguły wynosi 20 lat (art. 442 § 2
k.c. oraz art. 4421
§ 2 k.c.), z drugiej zaś ubezpieczyciele, wyliczając składkę
należną z tytułu ubezpieczenia, nie uwzględniali ryzyka obejmującego zapłatę
zadośćuczynienia za śmierć osoby bliskiej.
Rzecznik Ubezpieczonych podkreślił znaczenie dotychczasowych uchwał
Sądu Najwyższego dotyczących przedstawionego zagadnienia, a zwłaszcza
uchwał: z dnia 22 października 2010 r., III CZP 76/10 (OSNC-ZD 2011, nr B,
poz. 42), z dnia 13 lipca 2011 r., III CZP 32/11 (OSNC 2012, nr 1, poz. 10), z dnia
7 listopada 2012 r., III CZP 67/12 (OSNC 2013, nr 4, poz. 45) oraz z dnia
20 grudnia 2012 r., III CZP 93/12 (OSNC 2013, nr 7-8, poz. 84.), z których wynika,
że osobom najbliższym zmarłego w wypadku komunikacyjnym może przysługiwać
roszczenie o zadośćuczynienie od sprawcy wypadku na podstawie art. 448 k.c.
3
Jednocześnie jednak podniósł, że objęcie ryzyka wypłaty tego zadośćuczynienia
ochroną ubezpieczeniową, z której korzysta sprawca wypadku, powoduje
przeniesienie ciężaru ekonomicznego tego świadczenia na ubezpieczycieli.
Mimo jednolitego stanowiska w orzecznictwie Sądu Najwyższego we
wskazanym wyżej zakresie, Rzecznik Ubezpieczonych dostrzegł, że zarówno
w praktyce niektórych ubezpieczycieli, którzy odmawiają wypłaty bliskim ofiar
wypadków komunikacyjnych wypłaty zadośćuczynienia, jak i w orzecznictwie
sądów powszechnych, stanowisko Sądu Najwyższego nie jest respektowane.
Zauważył ponadto brak spójności między orzeczeniami Sądu Najwyższego,
które chociaż zgodne co do konkluzji, różnią się co do istotnych szczegółów.
W dalszym ciągu budzi wątpliwości, czy osoby najbliższe zmarłego
są bezpośrednio czy pośrednio poszkodowane. Ma to znaczenie jurydyczne wobec
bronionej przez część doktryny tezy, że prawo polskie dopuszcza kompensatę
szkody poniesionej wyłącznie przez bezpośrednio poszkodowanych. Możliwe jest
więc przyjęcie, że bezpośrednio poszkodowana jest wyłącznie ta osoba, która
w wyniku wypadku komunikacyjnego poniosła śmierć, a pozostałe osoby są
poszkodowane pośrednio, gdyż przyczyną ich szkody nie jest działanie sprawcy
wypadku, lecz śmierć bezpośrednio poszkodowanego (por.np.: uchwała pełnego
składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 29 stycznia 1957 r., I CO 37/56,
OSNC 1958 nr 1, poz. 2 oraz wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 lutego 2008 r.,
II CSK 459/07, nie publ.). Zdaniem Rzecznika można jednak również bronić tezy,
że konkretne działanie może być źródłem różnego rodzaju szkód poniesionych
przez różne osoby. Z tej perspektywy spowodowanie wypadku drogowego skutkuje
naruszeniem różnych dóbr osobistych różnych osób; życia w odniesieniu do osoby
zmarłej wskutek wypadku, oraz innych dóbr w odniesieniu do osób jej bliskich.
Osoby bliskie zatem, tak samo jak osoba zmarła w wypadku, byłyby bezpośrednio
poszkodowane (por. uchwały Sądu Najwyższego: z dnia 13 lipca 2011 r., III CZP
32/11, OSNC 2012, nr 1, poz. 10, z dnia 22 października 2010 r., III CZP 76/10,
OSNC-ZD 2011, nr B, poz. 42 oraz wyroki Sądu Najwyższego z dnia 14 stycznia
2010 r., IV CSK 307/09, OSNC-ZD 2010, nr C, poz. 91, z dnia 10 listopada 2010 r.,
II CSK 248/10, OSNC-ZD 2011, nr B, poz. 44, z dnia 11 maja 2011 r., I CSK
4
621/10, nie publ., z dnia 25 maja 2011 r., II CSK 537/10, nie publ. oraz z dnia
15 marca 2012 r., I CSK 314/11, „Izba Cywilna” 2013, nr 6, s. 37).
Nie jest również jasne, zdaniem Rzecznika Ubezpieczonych, na tle
orzecznictwa Sądu Najwyższego i sądów powszechnych, jakie dobro osobiste osób
najbliższych zmarłego w wypadku komunikacyjnym zostaje przez sprawcę tego
wypadku naruszone.
Nierozstrzygnięta pozostaje w ocenie Rzecznika Ubezpieczonych kwestia,
jaki jest zakres podmiotowy art. 448 k.c.; czy jest on tożsamy z art. 446 § 4 k.c.,
a więc czy roszczenie o zadośćuczynienie przewidziane w art. 448 k.c. przysługuje
wyłącznie najbliższym członkom rodziny, czy też także osobom najbliższym,
ale niebędącym członkami rodziny zmarłego.
Budzi wątpliwości, zdaniem Rzecznika Ubezpieczonych, czy roszczenie
o zapłatę zadośćuczynienia przysługuje osobom bliskim bezpośrednio
poszkodowanego tylko wtedy, gdy wskutek tego wypadku poniósł on śmierć, czy
też wtedy, gdy doznał poważnego uszczerbku na zdrowiu, jak też w której chwili
należy oceniać wysokość krzywdy doznanej przez bliskiego osoby zmarłej wskutek
wypadku komunikacyjnego. Ponadto nie jest jasne, czy najbliżsi członkowie rodziny
zmarłego muszą i wykazywać w postępowaniu dowodowym rzeczywisty charakter
krzywdy oraz w jaki sposób mają to czynić. Nie ma także jasności odnośnie do
tego, czy na wysokość należnego zadośćuczynienia przewidzianego w art. 448 k.c.
ma wpływ wysokość odszkodowania zasądzonego na podstawie art. 446 § 3 k.c.
W końcu, w związku z wprowadzeniem do systemu prawnego wyraźnej podstawy
do żądania zadośćuczynienia w razie śmierci osoby bliskiej w art. 446 § 4 k.c.,
wątpliwa pozostaje relacja tego roszczenia względem roszczenia z art. 448 k.c.
Wyjaśnienia wymaga więc, czy po dniu 3 sierpnia 2008 r. osoby najbliższe mogą
dochodzić wyłącznie roszczenia przewidzianego w art. 446 § 4 k.c., czy również
roszczenia wynikającego z art. 448 k.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Podjęcie uchwały przez powiększony skład Sądu Najwyższego jest
dopuszczalne tylko w razie ziszczenia się przesłanek wynikających z art. 60
ustawy o Sądzie Najwyższym. W pierwszej kolejności zachodzi więc potrzeba
5
ustalenia, czy sformułowane przez Rzecznika Ubezpieczonych zagadnienie prawne
spełnia te przesłanki i może być przedmiotem uchwały (por. np. postanowienia
składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego: z dnia 24 lutego 2006 r., III CZP 91/05,
nie publ., z dnia 20 maja 2005 r., III CZP 25/05, OSP 2006, nr 11, poz. 124, z dnia
23 kwietnia 2008 r., III CZP 34/08, nie publ. z dnia 25 czerwca 2008 r., III CZP
46/08, nie publ., z dnia 19 sierpnia 2009 r., III CZP 48/09, OSNC-ZD 2010, nr B,
poz. 53, oraz z dnia 27 maja 2010 r., III CZP 25/10, nie publ.).
W art. 60 ust. 1 ustawy o Sądzie Najwyższym przewidziano tylko jedną
przesłankę uzasadniającą podjęcie uchwały na wniosek złożony przez uprawniony
podmiot; stanowi ją rozbieżność w wykładni prawa ujawniona w orzecznictwie
sądów powszechnych, sądów wojskowych lub Sądu Najwyższego. Podjęcie
uchwały jest więc uwarunkowane orzecznictwem, z którego wynika rozbieżność
w wykładni prawa, przy czym nie jest konieczne by było to orzecznictwo Sądu
Najwyższego. Restrykcyjne, wąskie ujęcie przesłanki pozwalającej Sądowi
Najwyższemu na podejmowanie uchwał abstrakcyjnych jest spójne z funkcją, jaką
w systemie prawa mają pełnić takie uchwały, polegającą na ujednoliceniu
orzecznictwa. Odpowiada ono także ustrojowym zadaniom Sądu Najwyższego
(art. 183 ust. 1 Konstytucji oraz art. 1 pkt 1 ustawy o Sądzie Najwyższym).
Dla dopuszczalności podjęcia uchwały przez Sąd Najwyższy, na skutek
wniosku przedstawionego na podstawie art. 60 ustawy o Sądzie Najwyższym, bez
znaczenia jest występowanie rozbieżnych poglądów w doktrynie. Rozbieżność,
jako przesłanka podjęcia uchwały nie dotyczy także praktyki zakładów
ubezpieczeń. Ze względu na cywilny charakter stosunków prawnych wynikających
z ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej, powinna ona odpowiadać wykładni
prawa kształtowanej orzeczeniami sądów (por. postanowienie Sądu Najwyższego
z dnia 24 lutego 2006 r., III CZP 91/05).
Na organie występującym o podjęcie uchwały przez Sąd Najwyższy
spoczywa ciężar wykazania okoliczności uzasadniających podjęcie takiej uchwały.
Wnosząc o podjęcie uchwały abstrakcyjnej uprawniony organ powinien wykazać
istnienie rozbieżności w orzecznictwie przez wskazanie prawomocnych wyroków,
w których rozstrzygnięcie zostało oparte na odmiennej wykładni prawa, a nie tylko
6
rozbieżności w ich stosowaniu, której przyczyną mogą być odmienne ustalenia
podstawy faktycznej.
Przedstawione Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne
obejmuje w istocie cztery sformułowane w uzasadnieniu wniosku, odrębne,
lecz powiązane ze sobą, problemy prawne. Dotyczą one dopuszczalności
żądania zapłaty zadośćuczynienia za śmierć osoby bliskiej, gdy do śmierci
osoby bliskiej, a przez to do naruszenia dobra osobistego dochodzącego zapłaty
zadośćuczynienia doszło przed wejściem w życie art. 446 § 4 k.c., a także
objęcia ochroną wynikającą z obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności
cywilnej kierujących pojazdami mechanicznymi obowiązku wypłaty
zadośćuczynienia za śmierć osoby bliskiej, jeżeli doszło do niej na skutek
wypadku komunikacyjnego, co w konsekwencji skutkowałoby powinnością zapłaty
zadośćuczynienia przez ubezpieczyciela. Chodzi także o wyznaczenie zakresu
podmiotowego odpowiedzialności powstającej w związku ze śmiercią osoby
bliskiej, tj. określenia podmiotów uprawnionych do domagania się wypłaty
zadośćuczynienia, jeśli śmierć nastąpiła przed wejściem w życie art. 446 § 4 k.c.
oraz o określenie rodzaju dobra osobistego chronionego przez prawo, którego
naruszenie uzasadnia żądanie zapłaty zadośćuczynienia w razie śmierci osoby
bliskiej; czy tym dobrem są wyłącznie więzi emocjonalne ze zmarłym, czy też
niezbędne są ponadto więzi rodzinne.
Ustawą z dnia 30 maja 2008 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny oraz
niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2008 r., Nr 116, poz. 731) do art. 446 dodano § 4,
zgodnie z którym sąd może przyznać najbliższym członkom rodziny zmarłego
odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę
wynikającą ze śmierci bliskiej osoby, nie uregulowano jednak stosowania tego
przepisu do stanów faktycznych istniejących przed dniem wejścia tej ustawy
w życie. Z ogólnej zasady prawa intertemporalnego cywilnego wyrażonej w art.
XXVI ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Przepisy wprowadzające Kodeks Cywilny
(Dz.U. Nr 16, poz. 94 ze zm.) wynika, że do stosunków prawnych powstałych przed
wejściem w życie ustawy nowej stosuje się ustawę dawną. W kontekście
analizowanego zagadnienia oznacza to, że art. 446 § 4 k.c. działa jedynie
pro futuro, a zatem nie można na jego podstawie dochodzić zadośćuczynienia za
7
krzywdę powstałą przed wejściem w życie tego przepisu, tj. przed dniem 3 sierpnia
2008 r.
Powstało wywołujące kontrowersje w judykaturze i doktrynie zagadnienie,
czy w razie popełnienia czynu niedozwolonego prowadzącego do śmierci
człowieka, najbliższym członkom rodziny zmarłego przysługuje roszczenie
o zadośćuczynienie w związku z doznaną przez nich krzywdą, także wtedy,
gdy jeżeli delikt popełniono przed dniem 3 sierpnia 2008 r. Zagadnienie to zostało
rozstrzygnięte uchwałą Sądu Najwyższego z 22 października 2010 r., III CZP
76/10, w której przyjęto, że najbliższemu członkowi rodziny zmarłego przysługuje
na podstawie art. 448 w związku z art. 24 § 1 k.c. zadośćuczynienie pieniężne za
doznaną przed 3 sierpnia 2008 r. krzywdę, w następstwie naruszenia deliktem
dobra osobistego, w postaci szczególnej więzi rodzinnej łączącej ją ze zmarłym.
Sąd Najwyższy wskazał, że wprowadzenie art. 446 § 4 k.c. jest nie tylko wyrazem
woli ustawodawcy potwierdzenia dopuszczalności dochodzenia zadośćuczynienia
na gruncie przepisów obowiązujących przed wprowadzeniem tego przepisu, ale
także dokonania zmiany w ogólnej regule wynikającej z art. 448 k.c. przez
zwężenie kręgu osób uprawnionych do zadośćuczynienia. Gdyby nie wprowadzono
art. 446 § 4 k.c. roszczenia tego mógłby dochodzić każdy, a nie tylko najbliższy
członek rodziny. Uchwała spotkała się w doktrynie zarówno z aprobatą jak
i z krytyką, ale zainicjowany w niej kierunek wykładni znalazł kontynuację
w późniejszych orzeczeniach Sądu Najwyższego (por.np. wyroki z dnia
10 listopada 2010 r., II CSK 248/10 i z dnia 11 maja 2011 r., I CSK 621/10).
Wydanie uchwały z dnia 22 października 2010 r., III CZP 76/10, nie usunęło
rozbieżność w orzecznictwie sądów powszechnych. Uchwałę zanegowała
w praktyce część ubezpieczycieli odmawiająca wypłaty zadośćuczynienia członkom
rodziny osób zmarłych w następstwie wypadków komunikacyjnych, w związku
z czym doszło do podjęcia przez Sąd Najwyższy uchwały z dnia 13 lipca 2011 r.,
III CZP 32/11, podtrzymującej stanowisko zajęte uprzednio. W tej uchwale Sąd
Najwyższy wskazał dodatkowo, że dla domagania się zadośćuczynienia za śmierć
osoby bliskiej na podstawie art. 448 k.c. nie wystarczy wykazanie istnienia
formalnych więzi rodzinnych ze zmarłym, lecz potrzebne jest także istnienie więzi
emocjonalnych między zmarłym i dochodzącym zapłaty zadośćuczynienia.
8
W konsekwencji uznał, że powód dochodzący roszczenia o zadośćuczynienie na
podstawie art. 448 k.c. jest bezpośrednio poszkodowany i musi udowodnić istnienie
tak rozumianego dobra osobistego. Jeden czyn niedozwolony może wyrządzać
różne szkody u różnych osób; w tym przypadku krzywdą uczynioną zmarłemu jest
pozbawienie go życia, natomiast krzywdą wyrządzoną jego bliskim jest naruszenie
ich dobra osobistego w postaci zerwania więzi emocjonalnej, szczególnie silnej
w relacjach rodzinnych. W wymienionej uchwale Sąd Najwyższy podzielił pogląd
dotyczący różnicy między art. 448 i art. 446 § 4 k.c. w zakresie ciężaru dowodu, jaki
powód musi ponieść dla wykazania swojego roszczenia, art. 446 § 4 k.c. nie
wymaga bowiem od dochodzącego zadośćuczynienia wykazywania jakichkolwiek
innych przesłanek niż w nim wymienione. W razie skorzystania z tej podstawy
dochodzenia roszczenia, na powodzie - zgodnie z art. 6 k.c. - spoczywa ciężar
wykazania istnienia między nim a zmarłym stosunku prawnorodzinnego, więzi
emocjonalnej (uczuciowej) oraz rodzaju i rozmiaru krzywdy doznanej na skutek
śmierci bliskiego.
Orzecznictwo Sądu Najwyższego z okresu po podjęciu uchwały z dnia
13 lipca 2011 r., III CZP 32/11, konsekwentnie i jednolicie podtrzymało zajęte w niej
stanowisko (por. np. wyroki z dnia 26 lipca 2012 r., I PK 18/12, nie publ., z dnia
11 lipca 2012 r. II CSK 677/11, nie publ., z dnia 15 marca 2012 r., I CSK 314/11
i z dnia 5 października 2011 r., IV CSK 10/11, OSNC - ZD 2012 r., nr C, poz. 55,
oraz uchwały Sądu Najwyższego z dnia 7 listopada 2012 r., III CZP 67/12, z dnia
20 grudnia 2012 r., III CZP 93/12, uchwała z dnia 12 grudnia 2013 r. III CZP 74/13,
„Biuletyn SN” 2013, nr 12, s. 14), wskazać trzeba ponadto na postanowienia
Sądu Najwyższego z dnia 13 grudnia 2013 r., IV CSK 377/11 (nie publ.) i z dnia
22 sierpnia 2013 r., IV CSK 200/13 (nie publ.) odmawiające przyjęcia do
rozpoznania skargi kasacyjnej, w której wniosek o przyjęcie jej do rozpoznania
uzasadniano istnieniem istotnego zagadnienia prawnego dotyczącego
dopuszczalności dochodzenia zadośćuczynienia w razie śmierci osoby bliskiej, jeśli
doszło do niej przed wejściem w życie art. 446 § 4 k.c. Sąd Najwyższy stwierdził,
że kwestia ta została już jednoznacznie rozstrzygnięta w orzecznictwie Sądu
Najwyższego i przestała budzić wątpliwości.
9
Rzecznik Ubezpieczonych wskazał wiele orzeczeń sądów powszechnych,
które - w jego ocenie - kwestionują stanowisko zajęte przez Sąd Najwyższy. Z ich
analizy wynika jednak, że w zdecydowanej większości zostały wydane jeszcze
przed podjęciem lub tuż po podjęciu przez Sąd Najwyższy uchwały z dnia 13 lipca
2011 r., III CZP 32/11. Teza Rzecznika o utrzymującej się, także po podjęciu przez
Sąd Najwyższy powołanych uchwał, wyraźnej rozbieżności w orzecznictwie
sądowym w omawianym zakresie nie odpowiada rzeczywistemu stanowi rzeczy.
Tezy takiej nie potwierdza także wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia
2 listopada 2012 r., I ACa 790/12 (nie publ.), w którym stanowisko zajęte
w powołanych uchwałach Sądu Najwyższego zostało zaakceptowane, a przyczyną
oddalenia powództwa o zadośćuczynienie za śmierć najbliższego członka rodziny
na skutek deliktu, który miał miejsce przed dniem 3 sierpnia 2008 r., wytoczonego
przeciwko ubezpieczycielowi sprawcy zdarzenia, było przyjęcia wyłączenia
ochrony ubezpieczeniowej w tym zakresie.
Konkludując należy stwierdzić, że co do pierwszego problemu prawnego
wyodrębnionego w uzasadnieniu zagadnienia prawnego przedstawionego Sądowi
Najwyższemu do rozstrzygnięcia brak rozbieżności w orzecznictwie, a zatem brak
również podstawy do podjęcia uchwały.
Analogicznie przedstawia się sytuacja w odniesieniu do zagadnienia,
dotyczącego odpowiedzialności ubezpieczyciela sprawcy wypadku
komunikacyjnego za wypłatę zadośćuczynienia osobie najbliższej, na podstawie
umowy obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadaczy
pojazdów mechanicznych za szkody powstałe w związku z ruchem tych pojazdów.
Powstające na tym tle wątpliwości rozstrzygnął Sąd Najwyższy w uchwale
z dnia 7 listopada 2012 r., III CZP 67/12 (OSNC 2013, nr 4, poz. 45),
przyjmując, że § 10 ust. 1 rozporządzenia Ministra Finansów z dnia 24 marca
2000 r. w sprawie ogólnych warunków ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej
posiadaczy pojazdów mechanicznych za szkody powstałe w związku z ruchem
tych pojazdów nie wyłączał z zakresu ochrony ubezpieczeniowej zadośćuczynienia
za krzywdę osoby, wobec której ubezpieczony ponosił odpowiedzialność
na podstawie art. 448 k.c. Punktem wyjścia dla sformułowanej tezy było
10
zaakceptowanie jednolicie ukształtowanego i utrwalonego w judykaturze Sądu
Najwyższego stanowiska, że spowodowanie śmierci osoby bliskiej mogło stanowić
naruszenie dobra osobistego członków rodziny zmarłego w postaci szczególnej
więzi rodzinnej i uzasadniać przyznanie im zadośćuczynienia na podstawie art. 448
k.c., jeżeli śmierć nastąpiła przed 3 sierpnia 2008 r.
Sąd Najwyższy wskazał, że zasady i granice odpowiedzialności zakładu
ubezpieczeń w ramach ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej
posiadacza lub kierującego pojazdem mechanicznym wyznacza odpowiedzialność
ubezpieczonego, co oznacza, że obowiązek ubezpieczonego zapłaty
zadośćuczynienia osobom bliskim zmarłego na podstawie art. 448 k.c. zostaje
przejęty przez ubezpieczyciela. Uznanie, że w takim przypadku zakres
odpowiedzialności ubezpieczyciela nie pokrywa się z zakresem odpowiedzialności
ubezpieczonego musiałoby znajdować oparcie w konkretnej podstawie prawnej
wyłączającej odpowiedzialność ubezpieczyciela, której rozporządzenie z dnia
24 marca 2000 r. nie zawiera. Nie może jej stanowić § 10, z którego wynika,
że ubezpieczyciel jest z tytułu ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej
zobowiązany do naprawienia szkody komunikacyjnej polegającej na śmierci,
uszkodzeniu ciała lub rozstroju zdrowia (szkody majątkowej i niemajątkowej)
oraz szkody w mieniu (majątkowej).
Sąd Najwyższy wskazał przy tym, że zajęte w uchwale stanowisko jest
aktualne także na gruncie art. 34 ust. 1 ustawy z dnia 22 maja 2003 r.
o ubezpieczeniach obowiązkowych Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym
i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych, który zastąpił mający
identyczną treść § 10 rozporządzenia z dnia 24 marca 2000 r. Sąd Najwyższy
odniósł się również do identyfikacji dobra osobistego naruszonego w razie śmierci
osoby najbliższej wskutek czynu niedozwolonego. Uznał, że tym dobrem jest
szczególna emocjonalna więź rodzinna między najbliższymi, a ponieważ dochodzi
do naruszenia własnego dobra osobistego osób bliskich zmarłego, to są oni
bezpośrednio poszkodowani czynem sprawcy.
11
Przedstawione stanowisko zaakceptował Sąd Najwyższy w uchwale z dnia
20 grudnia 2012 r., III CZP 93/12 (OSNC 2013, nr 7-8, poz. 84), podzielając ocenę
o jego aktualności na gruncie art. 34 ust. 1 ustawy z dnia 22 maja 2003 r.
o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym
i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych. Podlegające ochronie dobro
osobiste, do którego naruszenia dochodzi w razie śmierci osoby bliskiej, określił
jako szczególną emocjonalna więź rodzinną między najbliższymi.
Podjęcie przez Sąd Najwyższy w pełni zgodnych uchwał z dnia 7 listopada
2012 r., III CZP 67/12 i z dnia 20 grudnia 2012 r., III CZP 93/12, w których
jednoznacznie przyjęto, że żadne unormowania nie wyłączały z zakresu ochrony
ubezpieczeniowej zadośćuczynienia za krzywdę osoby, wobec której ubezpieczony
ponosił odpowiedzialność na podstawie art. 448 k.c., usunęło nasuwające się
na tym tle wątpliwości interpretacyjne. Zajęte w nich stanowisko zostało
zaakceptowane w orzecznictwie, wskazane zatem przez Rzecznika
Ubezpieczonych orzeczenia sądów powszechnych wydane przed podjęciem przez
Sąd Najwyższy omawianych uchwał z oczywistych względów nie mogą
uzasadniać istnienia rozbieżności w judykaturze.
Podkreślenia wymaga zgodność przyjętego w powołanych uchwałach Sądu
Najwyższego kierunku wykładni ze stanowiskiem zajmowanym w orzecznictwie
Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej, nakazującym interpretację dyrektyw
komunikacyjnych w taki sposób, że obowiązkowe ubezpieczenie odpowiedzialności
cywilnej wynikającej z ruchu pojazdów mechanicznych musi obejmować
zadośćuczynienie za szkody niemajątkowe poniesione przez osoby bliskie
poszkodowanych, którzy zmarli w wypadku, o ile zadośćuczynienie to jest
przewidziane przez prawo krajowe (wyroki z dnia 24 października 2013 r.: C-22/12
Katarina Haasova przeciwko Rastislav Petrik i C 277/12 Blanka Holingova i Vitalijs
Drozdovs przeciwko Baltikums AAS).
W tym stanie rzeczy także w odniesieniu do drugiego problemu objętego
zagadnieniem prawnym przedstawionym Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia,
nie zachodzi określona w art. 60 ust. 1 ustawy o Sądzie Najwyższym przesłanka
uzasadniająca podjęcie uchwały.
12
Kolejny problem prawny dotyczący określenia kręgu podmiotów
uprawnionych do żądania zadośćuczynienia w razie śmierci osoby najbliższej
w następstwie deliktu, który miał miejsce przed dniem 3 sierpnia 2008 r., nie został
dotychczas wprost rozstrzygnięty w orzecznictwie Sądu Najwyższego. Sposób jego
rozstrzygnięcia nie powinien jednak nasuwać wątpliwości, zważywszy że w takim
wypadku podstawą żądania zadośćuczynienia jest art. 448 k.c., z którego wynika,
iż roszczenie o zasądzenie zadośćuczynienia przysługuje każdemu, czyje dobro
osobiste zostało naruszone. W tej sytuacji kluczowe znaczenie dla wskazania osób
uprawnionych do dochodzenia zadośćuczynienia na tej podstawie prawnej ma
określenie naruszonego dobra osobistego i rozstrzygnięcie, czy niezbędnym jego
składnikiem jest istnienie formalnych więzów rodzinnych. W tej kwestii nie ma
rozbieżności w orzecznictwie, nie została ona też wykazana w uzasadnieniu
wniosku Rzecznika Ubezpieczonych. W poddanej analizie judykaturze Sądu
Najwyższego nie stwierdzono przypadków wystąpienia z tego rodzaju roszczeniem
przez inne osoby niż małżonek lub krewni zmarłego.
W dotychczasowym orzecznictwie Sądu Najwyższego i sądów
powszechnych dobro osobiste podlegające ochronie, którego naruszenie uzasadnia
żądania zapłaty zadośćuczynienia w razie śmierci osoby bliskiej, ujmowane jest
jako więź rodzinna (uchwała Sądu Najwyższego z dnia 22 października 2010 r.,
III CZP 76/10), więź rodzinna, której zerwanie powoduje ból, cierpienie i rodzi
poczucie krzywdy (uchwała Sądu Najwyższego z dnia 13 lipca 2011 r., III CZP
32/11), prawo do życia w rodzinie (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15 marca
2012 r., I CSK 314/11), prawo do życia rodzinnego (wyrok Sądu Najwyższego
z dnia 14 stycznia 2010 r., IV CSK 307/09), więź emocjonalna łącząca osoby bliskie
- jednak z kręgu najbliższych członków rodziny (wyrok Sądu Najwyższego z dnia
10 listopada 2010 r., II CSK 248/10), szczególna więź rodziców z dzieckiem
(wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25 maja 2011 r., II CSK 537/10), a także prawo
do życia w związku małżeńskim, posiadania ojca i życia w pełnej rodzinie (wyrok
Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 14 grudnia 2007 r., I ACa 1137/07).
Podnoszona w związku z tym przez Rzecznika Ubezpieczonych rozbieżność
w określeniu dobra osobistego podlegającego ochronie ma jedynie pozorny
charakter i nie spowodowała rozbieżności przy stosowaniu prawa.
13
W analizowanych sprawach konsekwentnie przyjmowano, że o zadośćuczynienie
może występować osoba najbliższa zmarłego, jeżeli ze zmarłym łączyły ją więzi
rodzinne i emocjonalne, nie powstała więc wątpliwość co do tego, czy niezbędnym
elementem tego dobra osobistego są więzi rodzinne, czy też wystarczające
są więzi bliskości.
W konsekwencji, także w tym wypadku, nie zachodzi przewidziana w art. 60
ust. 1 ustawy o Sądzie Najwyższym przesłanka do podjęcia uchwały.
Z tych względów orzeczono, jak w sentencji.