Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 492/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 15 lipca 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Roman Kuczyński (przewodniczący)
SSN Beata Gudowska (sprawozdawca)
SSN Krzysztof Staryk
w sprawie z wniosku J. P.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
z udziałem Spółka Z. Fabryka Urządzeń Budowlanych S.A. w likwidacji
o odpowiedzialność członka zarządu z tytułu zaległości składkowych,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 15 lipca 2014 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 30 stycznia 2013 r.,
oddala skargę.
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 30 stycznia 2013 r. Sąd Apelacyjny, Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych uwzględnił apelację Zakładu Ubezpieczeń Społecznych,
od wyroku Sądu Okręgowego, Sądu Ubezpieczeń Społecznych z dnia 11 maja
2009 r. i oddalił odwołanie ubezpieczonego J. P. od decyzji z dnia 27 grudnia 2005
r. Stwierdził tym samym, że ubezpieczony odpowiada za zobowiązania Z., Fabryki
2
Urządzeń Budowlanych w likwidacji w łącznej kwocie 1.097.466,01 zł, obejmującej
nieopłacone w grudniu 2000 r. oraz od lutego do czerwca 2001 r. składki na
ubezpieczenia społeczne w kwocie 898.196,13 zł, na ubezpieczenie zdrowotne w
kwocie 153.830,75 zł oraz na Fundusz Pracy i Fundusz Gwarantowanych
Świadczeń Pracowniczych w kwocie 45.439,13 zł. Zaległość powstała z tytułu
zobowiązań, których termin płatności upływał w okresie od dnia 1 grudnia 2000 r.
do dnia 22 czerwca 2001 r., gdy ubezpieczony był prezesem zarządu spółki.
Zobowiązanie ubezpieczonego do pokrycia zaległości składkowej Z., Fabryki
Urządzeń Budowlanych stwierdzono już wcześniej, w decyzji Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych, z dnia 13 sierpnia 2002 r., przy czym odwołanie ubezpieczonego, w
którym powołał się na przesłankę wyłączającą jego odpowiedzialność, tj. na
złożenie wniosku o wszczęcie postępowania układowego we właściwym czasie,
organ ubezpieczeń społecznych uznał za uzasadnione i decyzją z dnia 8
października 2002 r. na podstawie art. 83 ust. 6 ustawy z dnia 13 października
1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 205,
poz. 1585 ze zm.) zaskarżoną decyzję uchylił. Kolejną decyzję - z dnia 27 grudnia
2005 r. - wydał wtedy, gdy egzekucja prowadzona przez Naczelnika Urzędu
Skarbowego w G. przeciwko Z. S.A. okazała się bezskuteczna i postępowanie
umorzone postanowieniem z dnia 23 września 2003 r. Spółka nie prowadziła już
działalności, nie posiadała nieruchomości lub majątku ruchomego podlegającego
egzekucji administracyjnej i zajęte rachunki bankowe nie wykazywały obrotów.
Bezskuteczna okazała się również egzekucja z wierzytelności spółki.
Po uzupełnieniu postępowania dowodowego Sąd Apelacyjny ustalił, że
zobowiązana spółka powstała w wyniku prywatyzacji Przedsiębiorstwa
Państwowego Fabryki Urządzeń Budowlanych Z. na podstawie w art. 51 ustawy z
dnia 30 sierpnia 1996 r. o komercjalizacji i prywatyzacji (jednolity tekst: Dz.U. z
2013 r., poz. 216 ze zm.). Przewidywany kapitał akcyjny miał wynosić 850.000 zł,
przy czym ubezpieczony, jako inwestor strategiczny, który zadeklarował ścisłą
współpracę z zarządem w zakresie uzyskiwania nowych zamówień i pozyskiwania
partnerów kooperacyjnych na terenie Niemiec i Stanów Zjednoczonych Ameryki
Północnej, miał objąć akcje wartości 650.000 zł. Spółkę zawiązano aktem
notarialnym w dniu 29 września 1999 r. Powołana przez Wojewodę komisja do spraw
3
negocjacji istotnych warunków umowy o oddanie przedsiębiorstwa do odpłatnego
korzystania zaleciła sporządzenie biznesplanu dla przedsiębiorstwa wartości
4.000,000 zł. i taki został przedstawiony komisji we wrześniu 1999 r. W dniu 11
października 1999 r. podpisano pakiet socjalny załogi, zaakceptowany przez
ubezpieczonego jako inwestora strategicznego.
W dniu 22 października 1999 r. Wojewoda wydał zarządzenie w sprawie
prywatyzacji, a Ministerstwo Skarbu wyraziło zgodę na prywatyzację bezpośrednią.
Umowę o oddanie przedsiębiorstwa do odpłatnego korzystania zawarto po
sporządzeniu sprawozdania finansowego P.P. Z. za 1999 r. i P.P. Z. w prywatyzacji
za styczeń i luty 2000 r. oraz po spisaniu w dniu 29 lutego 2000 r. protokołu
zdawczo-odbiorczego między Skarbem Państwa a S.A. Z. Zgodnie umową,
oddającemu przysługiwało prawo rozwiązania umowy ze skutkiem
natychmiastowym w wypadku nieuiszczenia kolejnych rat kwartalnych lub zbycia
składników majątkowych wchodzących w skład przedmiotu umowy, który do końca
jej trwania miał stanowić własność Skarbu Państwa.
Umowa została rozwiązana w dniu 3 czerwca 2002 r. wobec zalegania przez
spółkę z zapłatą 7 rat kwartalnych, przy czym już pod koniec 2000 r. stało się
oczywiste, że bez zewnętrznej pomocy spółka nie jest w stanie kontynuować
działalności. Opinia biegłego rewidenta sporządzona dla akcjonariuszy, rady
nadzorczej i zarządu spółki Z. w dniu 15 maja 2001 r., której przedmiotem było
badanie sprawozdania finansowego obejmującego bilans na dzień 31 grudnia 2000
r., wskazywała, że wszystkie wskaźniki rentowności osiągnęły poziom ujemny,
spółka utraciła płynność finansową i całkowicie uzależniła się od obcych źródeł
finansowania. Biegły rewident stwierdził też, że strata w 2000 r. znacznie
przewyższyła stan kapitałów zapasowego i akcyjnego, a w związku z tym zarząd
spółki obowiązany był niezwłocznie zwołać walne zgromadzenie celem podjęcia
uchwały dotyczącej dalszego istnienia spółki.
Sąd drugiej instancji uznał trudności finansowe spółki Z. za wynik błędnej
oceny przez skarżącego - jako podmiotu przystępującego do umowy prywatyzacyjnej
- rynku, kosztów i nie potwierdził jego zarzutów co do nieprawidłowości przy
prywatyzacji przedsiębiorstwa państwowego oraz wprowadzenia go w błąd przez
ogłoszenie nieprawdziwych danych finansowych dotyczących majątku
4
prywatyzowanego przedsiębiorstwa, potencjalnych możliwości sprzedaży towarów
oraz ogólnej wartości przedsiębiorstwa. Postępowanie prowadzone przez
Prokuraturę Rejonową w związku z zawiadomieniem o popełnieniu przez
funkcjonariuszy publicznych podczas prywatyzacji przestępstw z art. 231 § 1 i 2 k.k.
oraz art. 585 § 1 k.s.h. na szkodę spółki, zostało prawomocnie umorzone
postanowieniem z dnia 31 grudnia 2004 r. wobec braku znamion przestępstwa.
Analiza stanu przedsiębiorstwa państwowego F.U.B. Z. sporządzona została
rzetelnie, prawidłowe były także sporządzone bilanse i sprawozdania finansowe, a
proces prywatyzacji odpowiadał wymaganiom ustawy i przepisów wykonawczych.
Ostatecznie Sąd drugiej instancji stwierdził, że J. P. angażował swój kapitał
w przedsięwzięcie gospodarcze niemające szans powodzenia, lecz jako prezes
zarządu spółki Z. FUB S.A. od dnia 1 grudnia 2000 r. do dnia 22 czerwca 2001 r.,
nie był zwolniony z obowiązku złożenia wniosku o upadłość spółki lub o wszczęcie
postępowania układowego we właściwym czasie, choćby oznaczało to wystąpienie
z tym wnioskiem niezwłocznie po objęciu funkcji. Czasem właściwym do
wystąpienia z wnioskiem o układ był początek 2001 r. (najpóźniej marzec),
tymczasem wniosek o otwarcie postępowania układowego został złożony dopiero
przez następny zarząd, w dniu 19 lipca 2001 r. Otwarte postanowieniem Sądu
Rejonowego z dnia 24 kwietnia 2002 r. postępowanie układowe zostało zresztą
umorzone w dniu 11 października 2002 r., gdyż w dniu 27 września 2002 r.
zwyczajne walne zgromadzenie spółki podjęło uchwałę o braku możliwości
kontynuowania działalności i zobowiązało zarząd do zgłoszenia wniosku o
ogłoszenie upadłości w związku z wynikiem sprawozdania finansowego za okres od
stycznia do grudnia 2001 roku.
Sąd drugiej instancji zastosował art. 116 § 1 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r.
- Ordynacja podatkowa (jednolity tekst: Dz.U. z 2012 r., poz. 749 ze zm.) w związku
z art. 31 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych i stwierdził, że J. P. nie
uwolnił się od odpowiedzialności, gdyż nie wykazał, że we właściwym czasie
zgłoszono wniosek o ogłoszenie upadłości lub wszczęto postępowanie
zapobiegające ogłoszeniu upadłości (postępowanie układowe) albo że
niezgłoszenie wniosku o ogłoszenie upadłości lub niewszczęcie postępowania
zapobiegającego ogłoszeniu upadłości (postępowania układowego) nastąpiło bez
5
jego winy. W okresie sprawowania przez niego funkcji nie został złożony wniosek o
ogłoszenie upadłości, a gdy wpłynął do Sądu Gospodarczego, spółka była już
bankrutem. Bezskuteczność egzekucji powstałych w czasie objętym zaskarżoną
decyzją zaległości składkowych potwierdzona została postanowieniem Naczelnika I
Urzędu Skarbowego z dnia 29 marca 2003 r. o umorzeniu postępowania
egzekucyjnego. Złożony w dniu 11 października 2002 r. wniosek o ogłoszenie
upadłości spółki został oddalony postanowieniem Sądu Rejonowego z dnia 11
marca 2003 r. ze względu na brak majątku dłużnika wystarczającego na
zaspokojenie kosztów postępowania upadłościowego.
Skarga kasacyjna J. P., obejmująca wyrok Sądu drugiej instancji w całości, z
wnioskiem o jego zmianę przez uwzględnienie odwołania albo stwierdzenie
wygaśnięcia nałożonego zobowiązania, ewentualnie o uchylenie zaskarżonego
wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania,
została oparta na obydwu podstawach kasacyjnych. W zakresie naruszenia prawa
materialnego skarżący wskazał na niewłaściwe zastosowanie art. 24 ust. 5d ustawy
o systemie ubezpieczeń społecznych lub art. 118 § 2 ustawy z dnia 29 sierpnia
1997 r. - Ordynacja podatkowa w związku z art. 31 ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych, polegające na niestwierdzeniu, że zobowiązanie wnioskodawcy z
tytułu nieopłaconych składek na ubezpieczenie społeczne uległo przedawnieniu;
niewłaściwe zastosowanie art. 59 § 1 pkt 9 oraz art. 208 § 1 Ordynacji podatkowej
w związku z art. 31 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, polegające na
niestwierdzeniu wygaśnięcia zobowiązania z powodu przedawnienia roszczeń
Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z tytułu niewłaściwie opłaconych składek na
ubezpieczenie społeczne, oraz niewłaściwą wykładnię art. 116 § 1 Ordynacji
podatkowej w związku z art. 31 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych przez
przyjęcie, że nie wystąpiła przesłanka egzoneracyjna w postaci zgłoszenia wniosku
o wszczęcie postępowania układowego we właściwym czasie.
W ramach drugiej podstawy kasacyjnej skarżący zarzucił obrazę - przez
niewłaściwą wykładnię - art. 83 ust. 6 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych i
przyjęcie, że uwzględnienie w całości odwołania i uchylenie decyzji stwierdzającej
odpowiedzialność z tytułu nieopłaconych składek na ubezpieczenie społeczne nie
rozstrzyga ostatecznie, skoro organ rentowy w trybie samokontroli nie jest
6
uprawniony do uchylenia własnej decyzji z innych przyczyn niż wskazane w
odwołaniu strony; niezastosowanie art. 156 § 1 pkt 3 k.p.a. w związku z art. 123
ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych i niestwierdzenie wadliwości decyzji z
dnia 27 grudnia 2005 r., mimo prawomocnego rozstrzygnięcia sprawy decyzją z
dnia 8 października 2002 r. oraz niezastosowanie art. 8 k.p.a. i zasady pogłębiania
zaufania obywateli do organów państwa i przyjęcie, że w obrocie prawnym mogą
funkcjonować dwie tożsame decyzje; niezastosowanie art. 105 k.p.a. w związku z
art. 123 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych i nieprzyjęcie, że po wydaniu
decyzji z dnia 8 października 2002 r. zachodziły przesłanki do obligatoryjnego
umorzenia postępowania przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych. Skarżący
odwołał się do swego przekonania, że zmiana decyzji z dnia 8 października 2002 r.
mogła nastąpić tylko w trybie nadzwyczajnym, o ile wystąpiłyby przewidziane w
k.p.a. przesłanki, co pozwoliłoby mu na poddanie „decyzji unieważniającej”
dwuinstancyjnej sądowej kontroli i ochronę własnych interesów. Zatem, gdy Zakład
Ubezpieczeń Społecznych zdecydował już o braku jego zobowiązania i decyzja ta
się uprawomocniła, był zobligowany do umorzenia postępowania na podstawie
art. 105 k.p.a. Sąd Apelacyjny powinien w ramach orzekania co do istoty sprawy
wziąć pod uwagę wadliwość decyzji (art. 156 § 1 k.p.a.) jako przesłankę
merytorycznego rozstrzygnięcia, tymczasem funkcjonują więc dwie tożsame
decyzje, dotyczące tego samego podmiotu i przedmiotu wydane w tym samym
stanie faktycznym i prawnym.
Odnosząc się do naruszenia art. 116 Ordynacji podatkowej, skarżący
podniósł, że złożył wniosek o otwarcie postępowania układowego we właściwym
czasie, co zresztą Zakład Ubezpieczeń Społecznych przyznał, uchylając swoją
decyzję z dnia 13 sierpnia 2002 r. Podkreślił, że jeżeli organ rentowy raz uznał za
spełnioną jedną z przesłanek egzoneracyjnych, to nie może w innej sprawie
zajmować stanowiska przeciwnego, które wyklucza się z wcześniejszym. Podniósł,
że przyjęty przez Sąd Apelacyjny właściwy czas do złożenia wniosku jako początek
2001 r. – najpóźniej marzec 2001 r. – był nierealny, jeżeli wniosek o otwarcie
postępowania układowego miał być oparty na rzetelnych danych księgowych, a
złożenie propozycji układowych przekonywujące dla sądu i wierzycieli. Zauważył
7
jednocześnie, że odmienna interpretacja dokonana przez Sąd Apelacyjny została
oparta na opinii biegłego, która budzi poważne zastrzeżenia co do jej prawidłowości.
Zarzucając przedawnienie i wygaśnięcie ustalonego wobec niego
zobowiązania z mocy art. 24 ust. 5d ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych –
z dniem 31 grudnia 2010 r. – skarżący odwołał się do art. 59 § 1 pkt 9 Ordynacji
podatkowej w związku z art. 31 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych,
podnosząc, że odmienne stanowisko powodowałoby niedopuszczalną sytuację, w
której sąd powszechny albo Sąd Najwyższy, mimo wygaśnięcia zobowiązania,
dokonywałby jego zasądzenia i tym samym rażąco naruszałby prawo materialne.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W skardze kasacyjnej nietrafnie – przez wskazanie naruszenia przez organ
ubezpieczeń społecznych art. 156 § 1 pkt 3 k.p.a. w związku z art. 123 ustawy o
systemie ubezpieczeń społecznych – zaakcentowano brak możliwości
wielokrotnego ustalania prawa lub zobowiązania po wydaniu prawomocnych lub
ostatecznych decyzji. Przede wszystkim sprawa w przedmiocie ustalania prawa lub
zobowiązania rozstrzygnięta ostateczną decyzją może być wszczęta ponownie po
przedstawieniu nowych dowodów lub ujawnieniu okoliczności istniejących przed jej
wydaniem, które mają wpływ na ustalenie, zwolnienie z obowiązku lub rozmiar
nałożonego ciężaru. Ten szczególny tryb, przewidziany w art. 83a ust. 1 ustawy o
systemie ubezpieczeń społecznych, jest właściwy postępowaniu przed organem
ubezpieczeń społecznych, jako szczególny i odrębny od wznowienia postępowania
administracyjnego na podstawie art. 145 k.p.a. (por. wyrok Sądu Najwyższego z
dnia 2 kwietnia 2009 r., III UK 86/08, OSNP 2010 nr 21-22, poz. 268).
Wydanie kolejnej decyzji w tej samej sprawie bez nowych dowodów lub
okoliczności, które mają wpływ na ustalenie prawa lub zobowiązania stanowi
przesłankę stwierdzenia nieważności decyzji administracyjnej, lecz ta zachodzi
tylko pod warunkiem, że są to wydane kolejno po sobie decyzje załatwiające
sprawę co do istoty (por. wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 14
października 1991 r., SAB 29/91). Tak też ponowne ustalenia prawa lub
zobowiązania na podstawie art. 83a ust. 1 ustawy o systemie ubezpieczeń
8
społecznych może nastąpić wyłącznie ze względu na istnienie ostatecznej decyzji
merytorycznej, załatwiającej sprawę co do istoty. Ten tryb postępowania nie jest
wymagany, gdy poprzednia ostateczna decyzja merytoryczna została uchylona na
podstawie art. 83 ust. 6 tej ustawy. Na podstawie tego przepisu Zakład
Ubezpieczeń Społecznych – jeżeli uzna odwołanie za słuszne - zmienia lub uchyla
decyzję niezwłocznie, nie później niż w terminie 30 dni od dnia wniesienia
odwołania. Nienadanie biegu odwołaniu następuje wprawdzie po ponownym
rozpoznaniu sprawy, lecz nie zawsze prowadzi do orzeczenia co do istoty; Zakład,
orzeka co do istoty tylko wtedy, gdy zaskarżoną decyzję zmienia. Orzeczenie
polegające na uchyleniu zaskarżonej decyzji załatwia spór formalnie i nie ma cech
decyzji stwierdzającej prawo lub zobowiązanie. Nie ma przy tym znaczenia, czy
organ ubezpieczeń społecznych, biorąc pod uwagę względną dewolutywność
odwołania, uwzględnił argumenty odwołania, czy nie wdał się w spór (nie nadał
biegu odwołaniu) kierując się własnymi powodami. Wydanie decyzji uchylającej
decyzję merytoryczną stwarza stan nierozpoznania sprawy, w związku z czym
kolejna decyzja w przedmiocie objętym decyzją uchyloną traktowana jest jako
decyzja pierwszorazowa; organ ubezpieczeń społecznych może przy jej wydaniu
uwzględnić stan faktyczny z chwili jej wydania lub uwzględnić poprzednio ustalone
okoliczności, gdyż nie jest związany rygorami przewidzianymi w art. 83a ust. 1
ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych. Decyzja w przedmiocie uchylenia
decyzji o stwierdzeniu odpowiedzialności skarżącego z tytułu zaległości
składkowych spółki mogła być przedmiotem odwołania przed jej
uprawomocnieniem się.
Zakład Ubezpieczeń Społecznych był uprawniony do wydania nowej decyzji
odnoszącej się do poprzednich ustaleń faktycznych lub uwzględniającej
zakończenie postępowania układowego i upadłościowego, pod warunkiem, że
zostały spełnione merytoryczne podstawy jej wydania. W szczególności dotyczy to
warunków stwierdzenia zastępczej odpowiedzialności majątkowej członków
zarządu spółki kapitałowej za nieopłacone i zaległe składki na ubezpieczenie
społeczne, zdrowotne oraz Fundusz Pracy i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń
Pracowniczych wobec całkowitej lub częściowej bezskuteczności ich egzekucji z
9
majątku spółki, przewidzianych w art. 116 Ordynacji podatkowej w związku z art. 31
ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych.
Przesłanką tej odpowiedzialności jest wina polegająca na nieprawidłowym
prowadzeniu spraw spółki i doprowadzeniu do utraty jej „zdolności majątkowej” (por.
wyroki Sądu Najwyższego z dnia 28 listopada 2003 r., IV CK 219/02, niepubl., z
dnia 13 lipca 2005 r., I UK 292/04, OSNP z 2006 r., nr 5-6, poz. 100 oraz z dnia 27
października 2004 r., IV CK 148/04, niepubl.), zatem członkowie zarządu, którzy
gwarantują całym swoim majątkiem wykonanie zobowiązania publicznego spółki,
mogą uwolnić się od odpowiedzialności zarzutami egzoneracyjnymi, negującymi
zaistnienie przesłanek statuujących tę odpowiedzialność. W szczególności uwalnia
się od odpowiedzialności za zobowiązanie niewypłacalnej spółki ten członek jej
zarządu, który wykaże, że we właściwym czasie zgłoszono wniosek o ogłoszenie
upadłości lub wszczęto postępowanie zapobiegające ogłoszeniu upadłości
(postępowanie układowe) albo że niezgłoszenie wniosku o ogłoszenie upadłości lub
niewszczęcie postępowania zapobiegającego ogłoszeniu upadłości (postępowania
układowego) nastąpiło bez jego winy lub też wskaże mienie spółki, z którego
egzekucja umożliwi zaspokojenie zaległości składkowych spółki w znacznej części
(art. 116 § 1 a contrario Ordynacji podatkowej).
Czynności te – ze względu na uwzględniony w zaskarżonej decyzji stan
faktyczny, należy oceniać z uwzględnieniem obowiązującego stanu prawnego
sprzed dnia 1 października 2003 r. – rozporządzeń Prezydenta Rzeczypospolitej z
dnia 24 października 1934 r. – Prawo o postępowaniu układowem (Dz.U. Nr 93,
poz. 836 ze zm.) oraz Prawo upadłościowe (jednolity tekst: Dz.U. z 1991 r. Nr 118,
poz. 512 ze zm.). Są to przepisy wskazane w art. 538 ust. 2 ustawy z dnia 28
lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz.U. Nr 60, poz. 535 ze zm.), w
których przewidziano samodzielne postępowanie układowe, co do którego
wszczęcia za „właściwy” uznawano czas, w którym dłużnik miał dostateczne środki
na wykonanie układu (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 20 września 2000 r., I
CKN 270/00, niepubl., z dnia 8 stycznia 2008 r., I UK 172/07, OSNP 2009 nr 3-4,
poz. 51, z dnia 14 stycznia 2011 r., II UK 171/10, niepubl. i z dnia 5 maja 2010 r., II
UK 351/09, niepubl.), a więc nie wtedy, kiedy majątek spółki oczywiście już nie
wystarczał nawet na zaspokojenie kosztów postępowania (por. art. 13 Prawa
10
upadłościowego). W ówczesnym stanie prawnym kładziono nacisk na prewencyjny
charakter postępowania układowego, służącego umożliwieniu wywiązania się przez
dłużnika z ciążących na nim zobowiązań o charakterze cywilnoprawnym, a w
konsekwencji – w związku z istnieniem realnych szans wykonania układu –
zapobieżeniu upadłości (wyroki Sądu Najwyższego z dnia 20 września 2000 r., I
CKN 270/00, niepubl., z dnia 7 maja 1997 r., II CKN 117/97, niepubl. oraz z dnia 20
stycznia 2004 r., II CK 356/02, Glosa 2005 nr 2, s. 21). Choć zatem Zakład
Ubezpieczeń Społecznych nie był wierzycielem, który mógł przystąpić do układu
(art. 4 Prawa o postępowaniu układowem i art. 25 ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych w brzmieniu sprzed 1 lipca 2004 r.), to złożenie wniosku o otwarcie
postępowania układowego miało pośredni wpływ na wypełnienie zobowiązań
publicznoprawnych.
Należy przyjąć, że w stanie prawnym, w którym wnioski o układ i upadłość
składane były oddzielnie, podstawa egzoneracji członka zarządu spółki kapitałowej
obejmowała obydwa te wnioski równorzędnie; we właściwym czasie należało
zgłosić wniosek o ogłoszenie upadłości lub wszcząć postępowanie jej
zapobiegające (postępowanie układowe), wybierając jeden z nich (por. art. 5 § 2
Prawa upadłościowego). Wybór układu co do długów cywilnoprawnych zamiast
zgłoszenia wniosku o upadłość prowadzącej do zaspokojenia wszystkich dłużników
nie może być oceniony jako działanie prowadzące do odwrócenia rychłej
niewypłacalności podjęte we właściwym czasie. Zgłoszenie wniosku o otwarcie
postępowania układowego może stanowić działanie wbrew interesom wierzycieli,
którzy swych długów nie mogą zgłosić w tym postępowaniu, jeżeli nie prowadzi ono
do uchylenia grożącej dłużnikowi upadłości, a tylko ją odwleka.
Wniosek o otwarcie postępowania układowego nie jest zresztą
wystarczającą przesłanką uwolnienia od subsydiarnej odpowiedzialności na
podstawie art. 116 Ordynacji podatkowej członka zarządu, gdy sytuacja finansowa
spółki nie pozwalała już na wykonanie układu. Można wtedy przypisać winę
członkowi zarządu wyłączającą jego zwolnienie z odpowiedzialności polegającą na
złożeniu wniosku o układ jako spóźnionego lub bezpodstawnego (por. wyroki Sądu
Najwyższego z dnia 20 września 2000 r., I CKN 270/00, niepubl. i z dnia 15
czerwca 2010 r., II CSK 648/09, OSNC-ZD 2010 z. D, poz. 117). Czynności członka
11
zarządu polegające na otwarciu postępowania układowego oczywiście nie
następują we właściwym czasie, jeżeli nie wyłączają powstania stanu
niewypłacalności spółki, uzasadniającego złożenie wniosku o ogłoszenie upadłości,
co następuje, gdy spółka nie spłaca nieobjętych układem należności
publicznoprawnych powstałych przed jego zawarciem i na bieżąco (por. wyroki
Sądu Najwyższego z dnia 10 marca 2011 r., III UK 89/10, niepubl., z dnia 12 maja
2011 r., II UK 308/10, OSNP 2012 nr 11-12, poz. 144 oraz z dnia 7 maja 1997 r.,
II CKN 117/97, niepubl., z dnia 19 marca 2010 r., II UK 258/09, OSNP 2011 nr 17-
18, poz. 239, z dnia 8 stycznia 2008 r., I UK 172/07, OSNP 2009 nr 3-4, poz. 51, z
dnia 19 marca 2010 r., II UK 258/09, OSNP 2011 nr 17-18, poz. 239 i z dnia 14
grudnia 2010 r., I UK 278/10, niepubl.). W tym stanie rzeczy Sąd drugiej instancji
trafnie przyjął, że skarżący nie uwolnił się od odpowiedzialności za
publicznoprawny dług spółki, gdyż nie wykazał, że decyzja o zawarciu układu była
dyktowana racjonalną oceną, iż zaprzestanie płacenia długów wskutek
wyjątkowych i niezależnych od niego okoliczności mógł uchylić w drodze otwarcia
postępowania celem zawarcia układu z wierzycielami (art. 1 Prawa o postępowaniu
układowem).
Zobowiązanie ciążące na skarżącym nie uległo przedawnieniu na podstawie
art. 24 ust. 5d ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych „lub art. 118 § 2 ustawy
z dnia 29 sierpnia 1997 r.- Ordynacja podatkowa w związku z art. 31 ustawy o
systemie ubezpieczeń społecznych” – jak podano w skardze kasacyjnej. W tym
zakresie nie stosuje się art. 118 § 2 Ordynacji podatkowej, lecz szczególny przepis
ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych. Zarzut jego naruszenia jest
nieuzasadniony, stosownie bowiem do art. 24 ust. 5d ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych, bieg przedawnienia rozpoczyna się nie wcześniej niż od
końca roku kalendarzowego, w którym została wydana decyzja o odpowiedzialności
osoby trzeciej lub następcy prawnego; przedawnienie należności z tytułu składek
wynikających z decyzji o przeniesieniu odpowiedzialności za nieprzedawnione
zobowiązania składkowe spółki na członków jej zarządu następuje po upływie
pięciu lat, licząc od końca roku kalendarzowego, w którym decyzja została wydana
(por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 27 października 2010 r., III UK 23/10,
niepubl.). Przed wydaniem takiej decyzji zobowiązanie członka zarządu do spłaty
12
długu spółki nie ulega przedawnieniu, gdyż nie istnieje. Podkreśla się w związku z
tym, że art. 24 ust. 5d ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych dotyczy
wykonania decyzji i jego działanie aktualizuje się dopiero na etapie postępowania
egzekucyjnego (przedawnienie egzekucji), gdy chodzi o wykonanie zobowiązania
wynikającego z prawomocnej decyzji dotyczącej obciążenia odpowiedzialnością
osoby trzeciej (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 czerwca 2010 r., II UK 37/10,
OSNP 2011, nr 23-24, poz. 302), oraz że w postępowaniu, w którym zarzuca się
wydanie decyzji o odpowiedzialności osoby trzeciej z naruszeniem prawa, sąd nie
ocenia przedawnienia (wygaśnięcia) zobowiązania wynikającego z tej decyzji
(por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 9 grudnia 2008 r., I UK 151/08, OSNP 2010
nr 11–12, poz. 146 i z dnia 24 sierpnia 2010 r., I UK 87/10, OSNP 2011 nr 23-24,
poz. 309), lecz tylko zachowanie terminu do jej wydania (art. 118 § 1 Ordynacji
podatkowej).
Uwzględniając to, Sąd Najwyższy skargę kasacyjną oddalił (art. 39814
k.p.c.).