Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II PK 36/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 18 listopada 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Roman Kuczyński (przewodniczący)
SSN Beata Gudowska
SSN Zbigniew Korzeniowski (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa L. R.
przeciwko Firmie Transportowej H. Spółce z ograniczoną odpowiedzialnością w L.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 18 listopada 2014 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej od wyroku Sądu Okręgowego - Sądu Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w L.
z dnia 17 października 2013 r.,
I. oddala skargę kasacyjną,
II. zasądza od strony pozwanej na rzecz powoda L. R. 2.025
(dwa tysiące dwadzieścia pięć) zł tytułem zwrotu kosztów
zastępstwa procesowego w postępowaniu kasacyjnym.
UZASADNIENIE
2
Sąd Okręgowy w L. wyrokiem z 17 października 2013 r. oddalił apelację
skarżącego pracodawcy Firmy Transportowej H. od wyroku Sądu Rejonowego w L.
z 5 czerwca 2013 r., którym zasądzono na rzecz powoda L. R. 72.112,38 zł tytułem
ryczałtów za noclegi za okres od 1 listopada 2009 r. do 31 grudnia 2011 r.
Powód pracował jako kierowca w transporcie międzynarodowym i sporne
były ryczałty za noclegi. Sąd Rejonowy stwierdził, że nocleg w kabinie pojazdu nie
zapewniał noclegu według przepisów o podróżach służbowych. Prawo do ryczałtu
za nocleg wynikało także z § 10 Regulaminu wynagradzania. Oprócz dodatku
transportowego pracownikowi przysługiwał również limit na noclegi w wysokości nie
mniejszej niż 25% kosztów noclegu ustalonego dla poszczególnych krajów.
Sąd Okręgowy potwierdził, że pozwany nie zapewnił powodowi bezpłatnego
noclegu. Umożliwienie spania w kabinie samochodu nie stanowi zapewnienia
bezpłatnego noclegu w rozumieniu rozporządzenia z 19 grudnia 2002 r. w sprawie
wysokości oraz warunków ustalania należności przysługujących pracownikowi
zatrudnionemu w państwowej lub samorządowej jednostce sfery budżetowej z
tytułu podróży służbowej poza granicami kraju (Dz.U. Nr 236, poz. 1991 r. ze zm.;
dalej jako rozporządzenie z 19 grudnia 2002 r.). Powodowi przysługiwały ryczały za
noclegi a źródłem uprawnienia jest Regulamin wynagradzania. Ryczał za noclegi
został w nim wyraźnie wyodrębniony. Regulamin w tym zakresie przenosi zapisy
rozporządzenia z 19 grudnia 2002 r. Bez znaczenia pozostaje akceptacja przez
powoda warunków w jakich nocował. Choć przed zmianą ustawy z 16 kwietnia
2004 r. o czasie pracy kierowców (3 kwietnia 2010 r.) praca kierowcy transportu
międzynarodowego nie była podróżą służbową w rozumieniu art. 775
k.p., to
pozwany wypłacając powodowi za wyjazdy „w trasę” diety i dodatki transportowe,
traktował te wyjazdy jako podróże służbowe.
Pozwany w skardze kasacyjnej zarzucił naruszenie prawa materialnego: 1)
art. 8 ust. 8 rozporządzenia (WE) 561/2006 z 3 maja 2006 r. (Dz.Urz.UE. L 2006 Nr
102) i art. 14 ust. 1 ustawy z 16 kwietnia 2004 r. o czasie pracy kierowców przez ich
niezastosowanie i tym samym nie wzięcie ich pod uwagę przy ocenie czy pozwany
zapewnił powodowi – kierowcy bezpłatny nocleg w kabinie pojazdu; 2) § 9 ust. 4
rozporządzenia z 19 grudnia 2002 r. przez jego niezastosowanie i uznanie, że
pozwany nie zapewnił powodowi bezpłatnego noclegu, co w wypadku przeciwnym
3
byłoby równoznaczne z tym, że powodowi nie mogły przysługiwać roszczenia z
tytułu ryczałtu za noclegi w czasie podróży służbowej, za okres od 3 kwietnia
2010 r., czyli od dnia, w którym zaczął obowiązywać art. 21a ustawy z 16 kwietnia
2004 r. o czasie pracy kierowców określający, że kierowcom w podróży przysługują
należności na pokrycie kosztów związanych z wykonywaniem tego zadania
służbowego, ustalane na zasadach określonych w przepisach art. 775
§ 3-5 k.p.; 3)
art. 775
§ 1, 3 i 5 k.p. przez ich niewłaściwe zastosowanie i przyjęcie, że powodowi
za okres zatrudnienia u pozwanego od 1 listopada 2009 r. do 2 kwietnia 2010 r.
mógł przysługiwać ryczałt za noclegi jako świadczenie należne z tytułu odbywania
przez powoda podróży służbowych; 4) art. 775
§ 3 i 5 k.p. przez ich niewłaściwe
zastosowanie i przyjęcie, że zawarcie w Regulaminie wynagradzania
obowiązującym u pozwanego postanowienia odnośnie ryczałtu (limitu) za noclegi
odwołującego się do treści rozporządzenia z 19 grudnia 2002 r., powoduje, że
Regulamin ten staje się bezpośrednią podstawą do żądania przez powoda –
kierowcy roszczeń z tego tytułu w sytuacji, gdy postanowienia Regulaminu nie
odnoszą się konkretnie do pracowników kierowców oraz przyjęcie, że powoduje to
bezprzedmiotowość kwestii zgody powoda na warunki noclegu w kabinie pojazdu.
Powód wniósł o oddalenie skargi i zasądzenie kosztów.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzuty skargi kasacyjnej nie są zasadne i dlatego nie została uwzględniona.
Ich ocena wynika z odpowiedzi na kluczowe pytanie o standard noclegu, jaki
przysługuje kierowcy. Pozwany przyjmuje, że wymagany standard wypełnia nocleg
w kabinie samochodu, co jest równoznaczne z zapewnieniem bezpłatnego noclegu
i wyklucza jakąkolwiek dalszą kompensatę w tym zakresie. Stanowisko to nie jest
zasadne, gdyż wątpliwości w tym zakresie wyjaśniała uchwała powiększonego
składu Sądu Najwyższego 12 czerwca 2014 r., II PZP 1/14, w której stwierdzono,
że zapewnienie pracownikowi kierowcy samochodu ciężarowego odpowiedniego
miejsca do spania w kabinie tego pojazdu podczas wykonywania przewozów w
transporcie międzynarodowym nie stanowi zapewnienia przez pracodawcę
bezpłatnego noclegu w rozumieniu § 9 ust. 4 rozporządzenia Ministra Pracy i
4
Polityki Społecznej z dnia 19 grudnia 2002 r. w sprawie wysokości oraz warunków
ustalania należności przysługujących pracownikowi zatrudnionemu w państwowej
lub samorządowej jednostce sfery budżetowej z tytułu podróży służbowej poza
granicami kraju (Dz.U. Nr 236, poz. 1991 ze zm.), co powoduje, że pracownikowi
przysługuje zwrot kosztów noclegu na warunkach i w wysokości określonych w § 9
ust. 1-3 tego rozporządzenia albo na korzystniejszych warunkach i wysokości,
określonych w umowie o pracę, układzie zbiorowym pracy lub innych przepisach
prawa pracy.
Chodzi więc o lepszy standard noclegu, niż w kabinie samochodu. Nocleg w
kabinie odbiega od noclegu w zwykłych warunkach, czyli z reguły od warunków
hotelowych. Taka jest podstawowa (zwykła) norma dla noclegu w podróży
służbowej. Kwestia ta nie jest nowa i już wcześniej orzecznictwo w przeważającej
mierze nie akceptowało noclegu w kabinie samochodu jako bezpłatnego noclegu w
rozumieniu przepisów o podróżach służbowych. Odmienne stanowisko przyjęte w
wyroku Sądu Najwyższego z 4 czerwca 2013 r., II PK 296/12 (LEX nr 1341269)
wywołało potrzebę ujednolicenia wykładni. Skład obecny podziela wykładnię
wynikającą z uchwały Sądu Najwyższego z 12 czerwca 2014 r., II PZP 1/14,
zwłaszcza, że znajduje ona utrwalenie w późniejszym orzecznictwie - uchwała
Sądu Najwyższego z 7 października 2014 r., I PZP 3/14.
Zarzuty skargi kasacyjnej w znacznej mierze znajdują odpowiedź we
wskazanej uchwale II PZP 1/14. Zasadnicza uwaga polega więc na stwierdzeniu,
że należy odróżnić odpoczynek od noclegu w hotelu, do którego pracownik
kierowca ma prawo (standard podstawowy). Nie są więc zasadne zarzuty
naruszenia art. 8 ust. 8 rozporządzenie (WE) 561/2006 z 3 maja 2006 r. ani art. 14
ust. 1 ustawy z 16 kwietnia 2004 r. o czasie pracy kierowców, gdyż z przepisów
tych wcale nie wynika, że gdy pracownik wybiera lub godzi się na nocleg w kabinie
samochodu, to traci prawo do noclegu w standardzie podstawowym, czyli w hotelu.
Rozporządzenie 561/2006 ma zastosowanie do wszystkich kierowców transportu
drogowego, a nie tylko do kierowców będących pracownikami. Przedmiotem
regulacji rozporządzenia nie jest wynagrodzenie za pracę kierowców, czy inne
świadczenia przysługujące im w związku z pracą. Przepis art. 8 ust. 8
rozporządzenia nie dotyczy uprawnień w zakresie przysługiwania kierowcy od
5
pracodawcy należności na pokrycie kosztów wyjazdów poza bazę w celu
wykonania pracy (podróży służbowych); nie może więc służyć ocenie przesłanek
takich uprawnień, w szczególności przesłanek przysługiwania ryczałtu za nocleg.
Podobnie gdy idzie o art. 14 ust. 1 ustawy z 2004 r. o czasie pracy kierowców, który
powiela art. 8 ust. 8 rozporządzenia. Przepis art. 14 ust. 1 nie dotyczy w żadnym
zakresie świadczeń przysługujących kierowcom-pracownikom z tytułu podróży
służbowych i nie może służyć w sposób bezpośredni wykładni przepisów
ustanawiających przesłanki tych świadczeń. W ustawie o czasie pracy kierowców
nie uregulowano zasad przysługiwania należności na pokrycie kosztów związanych
z wykonywaniem podróży służbowej, odsyłając w tym zakresie wyraźnie i wprost
(art. 21a) do art. 775
§ 3-5 k.p. Odesłanie do przepisów Kodeksu pracy nie zawiera
żadnych ograniczeń czy modyfikacji ich stosowania względem kierowców, w
szczególności odbywających wielokrotne podróże służbowe za granicę. Ustawa nie
odsyła więc do art. 775
§ 1 k.p. (gdyż zawiera własną definicję podróży służbowej)
oraz nie odsyła do art. 775
§ 2 k.p., w którym określono przedmiot regulacji
przepisów wykonawczych. Przepis § 2 ustala minimalny standard świadczeń, które
w układzie zbiorowym pracy, regulaminie wynagradzania albo w umowie o pracę
mogą być korzystniejsze (art. 9 § 2 i art. 18 § 2 k.p.c.). W braku takich regulacji lub
uregulowania mniej korzystnego dla pracownika, zastosowanie mają przepisy
wykonawcze. Odesłanie w art. 21a ustawy o czasie pracy kierowców do art. 775
§
3-5 k.p. oznacza więc pośrednio także odesłanie do art. 775
§ 2 k.p., a w
konsekwencji uznanie, że kierowcy-pracownikowi przysługuje zwrot kosztów
noclegu według zasad ustalonych w przepisach wykonawczych wydanych na
podstawie art. 775
§ 2 k.p., chyba że korzystniejsze dla niego zasady zostały
ustalone według art. 775
§ 3 k.p. (w układzie zbiorowym pracy lub w regulaminie
wynagradzania albo w umowie o pracę, jeżeli pracodawca nie jest objęty układem
zbiorowym pracy lub nie jest obowiązany do ustalenia regulaminu wynagradzania).
W uchwale powiększonego składu Sądu Najwyższego sformułowano następujące
wnioski szczegółowe: - pojęcia „odpowiednie miejsce do spania” i „bezpłatny
nocleg” nie mogą być utożsamiane (zamiennie traktowane), a wręcz odwrotnie -
użycie różnych sformułowań w przepisach prawa oznacza, że są to różne pojęcia; -
zasadniczo prawodawca odnosi pojęcie „noclegu” do usługi hotelarskiej (motelowej;
6
pośrednio także do noclegu opłaconego w ramach karty okrętowej lub promowej), o
czym świadczy nie tylko zwrot kosztów w wysokości stwierdzonej rachunkiem
hotelowym (za usługi hotelarskie), ale także wysokość ustalonych limitów; - usługa
hotelarska obejmuje szerszy zakres świadczeń niż tylko udostępnienie „miejsca do
spania”, w szczególności możliwość skorzystania z toalety, prysznica,
przygotowania gorących napojów itp., a także (ewentualnie) zapewnienie
wyżywienia, co powoduje obniżenie diety; - brak przedstawienia rachunku za usługi
hotelarskie oznacza, że pracownik nie korzystał z hotelu (wzgląd na racjonalnego
prawodawcę, który to przewidział); wówczas zwrot kosztów noclegu zostaje
ograniczony do 25% limitu stanowiącego ryczałt za koszty realnie ponoszone w
czasie podróży, bez korzystania z usług hotelowych; - istota „ryczałtu” jako
świadczenia kompensacyjnego (w tym wypadku przeznaczonego na pokrycie
kosztów noclegu) polega na tym, że świadczenie wypłacane w takiej formie z
założenia jest oderwane od rzeczywistego poniesienia kosztów i nie pokrywa w
całości wszystkich wydatków z określonego tytułu (bo nie są one
udokumentowane); w zależności od okoliczności konkretnego przypadku kwota
ryczałtu - która jako uśredniona i ujednolicona ustalona jest przez prawodawcę -
pokryje więc pracownikowi koszty noclegowe w wymiarze mniejszym albo
większym niż faktycznie przez niego poniesione (por. wyrok Sądu Najwyższego z
dnia 20 października 1998 r., I PKN 392/98, OSNAPiUS 1999 nr 23, poz. 745).
Prowadzi to do ogólnego wniosku, że zapewnienie przez pracodawcę pracownikowi
(kierowcy wykonującemu przewozy w międzynarodowym transporcie drogowym)
odpowiedniego miejsca do spania w kabinie samochodu ciężarowego, czyli
wyposażenie samochodu w odpowiednie urządzenia (leżankę, klimatyzację,
ogrzewanie itp.) pozwala na wykorzystanie przez kierowcę w samochodzie
dobowego (dziennego) odpoczynku, przy spełnieniu warunków określonych w art. 8
ust. 8 rozporządzenia nr 561/06; natomiast nie oznacza zapewnienia mu przez
pracodawcę bezpłatnego noclegu w rozumieniu § 9 ust. 4 rozporządzenia z 2002 r.
Taki stan rzeczy uprawnia pracownika do otrzymania od pracodawcy zwrotu
kosztów noclegu co najmniej na warunkach i w wysokości określonych w § 9 ust. 1
lub 2 tego rozporządzenia.
7
Powyższe tłumaczy też dlaczego nie jest zasadny (nie został naruszony) § 9
ust. 4 rozporządzenia z 19 grudnia 2002 r., gdyż nocleg w kabinie samochodu nie
był noclegiem w standardzie podstawowym, dlatego nie została wyłączona
kompensata według § 9 ust. 1 i 2 tego rozporządzenia.
Zasadnie wyjaśniono również w uchwale, że zwrot kosztów noclegu
kierowca powinien otrzymać według reguł takich jak w podróży służbowej, mimo że
ustawa dopiero od 3 kwietnia 2010 r. kwalifikuje pracę kierowców jako podróż
służbową. Za okres wcześniejszy prawnej przeszkody nie stanowiła uchwała składu
siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 19 listopada 2008 r., II PZP 11/08, na co
zwrócono uwagę w wyroku Sądu Najwyższego z 18 stycznia 2013 r., II PK 144/14.
Ta temporalna kwestia została wyjaśniona w ostatniej uchwale powiększonego
składu Sądu Najwyższego z 12 czerwca 2014 r., II PZP 1/14. Nowelizacja ustawy z
16 kwietnia 2004 r. o czasie pracy kierowców, która obowiązuje od 3 kwietnia
2010 r., jest wyrazem akceptacji kontynuowania pewnej fikcji, w której kierowca-
pracownik otrzymuje wynagrodzenie za pracę niestanowiące rzeczywistego
ekwiwalentu za świadczoną pracę, zaś ów ekwiwalent stanowią (zaoszczędzane)
świadczenia z tytułu podróży służbowej (diety, zwrot kosztów noclegu). W wyniku
nowelizacji ustawy o czasie pracy kierowców powstała sytuacja prawna, w której
podróże kierowców transportu międzynarodowego odbywane w okresie do dnia 3
kwietnia 2010 r. nie stanowiły podróży służbowych w rozumieniu art. 775
§ 1 k.p.
(nie mają więc zastosowania wprost przepisy powszechnie obowiązujące
dotyczące zwrotu kosztów podróży służbowych), a po tej dacie są one podróżami
służbowymi (art. 2 pkt 7 ustawy o czasie pracy kierowców) i kierowcom przysługują
należności na pokrycie kosztów związanych z wykonywaniem tego zadania
służbowego, ustalane na zasadach określonych w art. 775
§ 3-5 k.p. (art. 21a
ustawy o czasie pracy kierowców). Jednakże za okres do dnia 3 kwietnia 2010 r.
moc prawną zachowały korzystniejsze dla pracowników (przyznające diety i zwrot
kosztów noclegu) postanowienia układów zbiorowych pracy (regulaminów
wynagradzania) oraz umów o pracę (art. 9 § 2 i art. 18 § 2 k.p.). W orzecznictwie
(które w tej mierze można uznać za utrwalone) przyjmuje się też, że w przypadku
nieustalenia w układzie zbiorowym (regulaminie wynagradzania) lub umowie o
pracę świadczeń z tytułu podróży odbywanych przez kierowcę, jej koszty mogą
8
podlegać wyrównaniu w wysokości odpowiadającej należnościom (dietom) z tytułu
podróży służbowej przewidzianym w przepisach powszechnie obowiązujących dla
pracowników wykonujących rzeczywiście podróże służbowe (por. w szczególności
wyroki Sądu Najwyższego z 5 maja 2009 r., I PK 279/07, LEX nr 509051; z 18
sierpnia 2009 r., I PK 51/09, OSNP 2011 nr 7-8, poz. 100; z 23 czerwca 2010 r.,
II PK 372/09, Monitor Prawa Pracy 2010 nr 11, s. 597 oraz z 1 kwietnia 2011 r.,
II PK 234/10, OSNP 2012 nr 9-10, poz. 119). W konsekwencji - w rzeczywistości -
także z tytułu podróży odbywanych przez kierowców transportu międzynarodowego
w okresie do dnia 3 kwietnia 2010 r. przysługują im należności co najmniej takie, jak
wynikające z powszechnie obowiązujących aktów wykonawczych wydanych na
podstawie art. 775
§ 2 k.p.
Na tle takiej wykładni prawa powszechnego traci na znaczeniu zarzut, że
Regulamin wynagradzania obowiązujący u pozwanego nie stanowił podstawy
prawnej dla zasądzonych ryczałtów. Jasna jest literalna (gramatyczna) treść
zapisów tego regulaminu w § 2 ust. 2 i w § 10. Zgodnie z tym ostatnim, w
przypadku podróży służbowej pracownikom przysługują należności na pokrycie
kosztów wiążących się z podróżną służbową. Do świadczeń tych zalicza się między
innymi „limit na noclegi w wysokości nie mniejszej niż 25% kosztów noclegu
ustalonego dla poszczególnych krajów”. Sąd mógł przyjąć w drodze wykładni, że
chodzi tu o nawiązanie do przepisów rozporządzenia powszechnego z 19 grudnia
2002 r. W dalszej części skarżący niezasadnie kontestuje taki efekt wykładni, gdyż
trzyma się założenia, że nocleg w kabinie ciężarówki spełnia wymagane warunki
noclegu dla pracownika kierowcy w podróży. Innym słowy Sąd w zaskarżonym
wyroku mógł zasadnie przyjąć, że Regulamin wynagradzania stanowił podstawę
prawną żądania ryczałtów za noclegi. Równolegle miało ono podstawę w prawie
powszechnym, co potwierdziła uchwała Sądu Najwyższego z 12 czerwca 2014 r.,
II PZP 1/14.
Z tych motywów orzeczono jak w sentencji, stosownie do art. 39814
k.p.c. O
kosztach orzeczono na podstawie art. 98 i 99 k.p.c. w związku z art. 39821
k.p.c.
oraz § 6 pkt 6, § 11 ust. 1 pkt 2, § 12 ust. 4 pkt 2 (stosowanego odpowiednio do
odpowiedzi na skargę kasacyjną) rozporządzenia z 28 września 2002 r. w sprawie
9
opłat za czynności radców prawnych (wpz 72.112, 38 zł – stawka minimalna 3.600
zł x 75% = 2.700 zł x 75%= 2.025 zł).