Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 554/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 24 czerwca 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Henryk Pietrzkowski (przewodniczący)
SSN Barbara Myszka (sprawozdawca)
SSN Krzysztof Pietrzykowski
w sprawie z powództwa A. Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w P. obecnie
A. Spółka
z ograniczoną odpowiedzialnością w Ł.
przeciwko P. K. i E. K.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 24 czerwca 2015 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 16 kwietnia 2014 r.,
1. oddala skargę kasacyjną,
2. zasądza od powódki na rzecz pozwanych kwotę 3600 zł
(trzy tysiące sześćset złotych) tytułem zwrotu kosztów
postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Sąd Okręgowy w P., po rozpoznaniu sprawy z powództwa A. sp. z o.o. w P.
przeciwko P. K. i E. K. o zapłatę kwoty 1 379 110,43 zł, wyrokiem z dnia 11 marca
2013 r. zasądził od pozwanych solidarnie na rzecz powódki kwotę 989 574,82 zł
z odsetkami od dnia 1 lipca 2009 r., a w pozostałej części oddalił powództwo.
Ustalił, że w okresie od dnia 25 maja 2004 r. do dnia 24 września 2008 r.
pozwany był wspólnikiem spółki A., w której posiadał 10 udziałów o wartości 5000
zł, a drugim wspólnikiem był jego syn F. K., posiadający 90 udziałów o wartości
45 000 zł. Pozwani pełnili w tym czasie funkcję członków zarządu Spółki. W dniu 14
maja 2008 r. R. T. S.A. w Ł. zawarła z pozwanym i z jego synem F.K. umowę
sprzedaży udziałów, na podstawie której nabyła całość ich udziałów w Spółce za
cenę w kwocie 5 300 000 zł, w tym udziały pozwanego - za 530 000 zł, a udziały F.
K. - za 4 770 000 zł.
W dniu 7 sierpnia 2009 r. na zgromadzeniu wspólników powodowej Spółki
podjęto m.in. uchwały o zatwierdzeniu sprawozdania finansowego za rok 2008,
o nieudzieleniu pozwanym absolutorium z wykonywania obowiązków prezesa
i wiceprezesa w okresie od dnia 1 stycznia do dnia 30 czerwca 2008 r.
i o dochodzeniu naprawienia szkody wyrządzonej przez pozwanych przy
sprawowaniu zarządu, wynikłych z nieprawidłowego dokumentowania obrotu
gotówkowego w latach 2006 - 2008.
Po przejęciu udziałów i uzgodnieniu sald z kontrahentami pracownicy R. T.
S.A. porównali dzienne utargi z kas poszczególnych oddziałów Spółki z wielkością
wpłat dokonanych w banku i ujawnili, że część środków nie została wpłacona na
rachunek bankowy. Na podstawie raportów kasowych przyjęli, że niedobór sięga
kwoty 1 300 000 zł.
Z opinii biegłego z dziedziny księgowości wynika, że w 2007 r. od klientów
dokonujących zakupu imprez turystycznych pobrano kwotę 6 256 704,51 zł,
natomiast wartość asygnat „kasa wypłaci” wynosiła - 17 950 206.15 zł, co oznacza,
że suma wypłat jest nierealna, tym bardziej że dokumenty kasowe są niekompletne
i mogły być kilkakrotnie dublowane. Asygnaty na łączną kwotę 11 097 313,57 zł
3
były opatrzone nieczytelnym podpisem i pozbawione imiennej pieczęci osoby
kwotującej odbiór gotówki, a asygnaty na kwotę 3 259 492,34 zł w ogóle nie
zawierały podpisu osoby otrzymującej gotówkę. Z kolei według dokumentów
pochodzących z okresu od 1 stycznia do 31 maja 2008 r., od klientów
dokonujących zakupu imprez turystycznych pobrano kwotę 14 664 320,70 zł,
a wartość asygnat „kasa wypłaci” wynosiła kwotę 13 063 980,14 zł, w tym asygnaty
na kwotę 6 973 837,34 zł były opatrzone nieczytelnym podpisem bez imiennej
pieczęci osoby kwitującej odbiór gotówki, a asygnaty na kwotę 4 147 742,78 zł
w ogóle nie zawierały podpisu osoby pobierającej gotówkę. Zdaniem biegłego,
ze względu na istotne wady dokumentów kasowych, nie można ustalić faktycznej
wartości środków pieniężnych, które wpłynęły do kas poszczególnych oddziałów,
ani faktycznej wartości wypłaconych w nich środków pieniężnych. Z powodu
nieczytelnych podpisów nie można też ustalić kto był faktycznym
dysponentem środków pieniężnych wypłaconych z kas Spółki w okresie od
1 stycznia 2007 r. do 31 maja 2008 r. Sposób dokumentowania transakcji
gotówkowych nie odzwierciedlał ich przebiegu, prowadził do utraty kontroli nad
środkami pieniężnymi Spółki i dawał szerokie możliwości ich uszczuplenia poza
systemem księgowym. Ze względu na wadliwą ewidencję księgową, wadliwą
dokumentację kasową i brak protokołu inwentaryzacji, wykazującej jaka wartość
środków pieniężnych znajdowała się w kasach Spółki na dzień 30 czerwca 2008 r.,
nie można - zdaniem biegłego - ustalić wysokości niedoboru. Wykazana w księgach
rachunkowych Spółki suma należności od touroperatorów z tytułu prowizji
za pośrednictwo w sprzedaży usług turystycznych powinna jednak wpłynąć
do kasy Spółki lub na jej rachunek bankowy, ponieważ została pobrana od
klientów, natomiast niedobór powstał na etapie pobierania środków pieniężnych
od kasjerów i wpłacania ich w niższej kwocie na rachunek bankowy,
z pominięciem właściwych księgowań w ewidencji księgowej Spółki.
Wartość środków, która na dzień 30 czerwca 2008 r. widnieje w systemie
ewidencyjnym jako należności od touroperatorów i powinna znajdować się
w kasie Spółki lub na jej rachunkach bankowych, wynosi - 989 574,82 zł.
Wadliwość systemu księgowego i niekompletność dokumentacji uniemożliwiają
jednak wskazanie wysokości niedoboru środków pieniężnych, stanowiącego
4
różnicę między rzeczywistym stanem gotówki w kasie a stanem wynikającym
z ewidencji księgowej.
Sąd Okręgowy uznał, że pozwani w okresie od dnia 1 stycznia 2007 r. do
dnia 30 czerwca 2008 r. naruszyli przepisy art. 17 ust. 1 i 2 w związku z art. 4 ust. 5,
art. 4a ust. 1, art. 10 ust. 1 oraz art. 22 ust. 4 ustawy z dnia 29 września 1994 r.
o rachunkowości (jedn. tekst: Dz.U. z 2002 r. Nr 76, poz. 694 ze zm.; obecnie: Dz.U.
z 2013 r., poz. 330 ze zm.). Zorganizowany przez nich mechanizm przepływu
środków pieniężnych między oddziałami Spółki a bankami stwarzał członkom
zarządu możliwość niekontrolowanego pobierania pieniędzy, a z powodu
wadliwości dokumentów kasowych nie można ustalić faktycznej wartości
środków pieniężnych, jaka wpłynęła do kas poszczególnych kasjerów ani wartości
środków przez nich wypłaconych. Z kolei z powodu nieczytelnych podpisów
osób kwitujących odbiór gotówki nie można ustalić, kto był faktycznym
dysponentem środków pieniężnych pochodzących z kas Spółki. Okoliczność,
że nie można ustalić wysokości szkody, jaką w związku z tym poniosła Spółka, nie
może - zdaniem Sądu Okręgowego - zwalniać pozwanych od odpowiedzialności,
ponieważ w takiej sytuacji ma zastosowanie art. 322 k.p.c. Ze względu na to,
że według biegłego na dzień 30 czerwca 2008 r. w kasie Spółki powinna znajdować
się kwota 989 574,82 zł, Sąd Okręgowy do wysokości tej kwoty uwzględnił
powództwo, przyjmując za podstawę rozstrzygnięcia przepisy art. 293 k.s.h. i art.
481 § 1 k.c. w związku z art. 322 k.p.c.
Po rozpoznaniu sprawy na skutek apelacji pozwanych, Sąd Apelacyjny
wyrokiem z dnia 16 kwietnia 2014 r. zmienił zaskarżony wyrok i oddalił powództwo.
Stwierdził, że Sąd pierwszej instancji poczynił prawidłowe ustalenia faktyczne, ale
wywiódł z nich błędne wnioski. Ustalając, że według stanu na dzień 30 czerwca
2008r. w kasach Spółki powinna znajdować się kwota 989 574,82 zł, uznał tę kwotę
za wykazaną wysokość szkody, podczas gdy kwota ta może być uznana jedynie za
jedną z podstaw do wyliczenia szkody. Bezspornie bowiem na dzień 30 czerwca
2008 r. nie sporządzono inwentaryzacji środków pieniężnych i nie ustalono
wartości środków pieniężnych faktycznie znajdujących się w kasach Spółki. Taki
stan rzeczy uniemożliwia ustalenie ewentualnej nadwyżki kasowej czy niedoboru.
Niemożliwe było więc nie tylko ustalenie wysokości szkody, ale samego faktu jej
5
zaistnienia. Sąd pierwszej instancji pominął też okoliczność, że pozwani
z pobranych kwot pieniężnych dokonywali zakupów, za które płatność następowała
gotówką. Nie można w związku z tym na zasadzie prostego rachunku przenosić
kwot pobranych z kas oddziałów na wartość kwot wpłacanych na rachunek
bankowy. Nie ujawniono też by w czasie kadencji pozwanych Spółka miała
zaległości wobec swoich kontrahentów. W tej sytuacji, skoro powódka nie wykazała
szkody, będącej jedną z przesłanek odpowiedzialności, powództwo podlega
oddaleniu.
W skardze kasacyjnej od wyroku Sądu Apelacyjnego powódka, powołując
się na obie podstawy przewidziane w art. 3983
§ 1 k.p.c., wniosła o jego uchylenie
i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania. W ramach pierwszej podstawy
wskazała na naruszenie art. 6 k.c. w związku z art. 293 § 1 i 2 k.s.h. przez przyjęcie,
że nie wykazała istnienia szkody. Z kolei wskazując na naruszenie przepisów
postępowania, podniosła zarzut obrazy art. 6 k.c. w związku z art. 278 § 1, art. 245,
art. 382, art. 322 oraz art. 328 § 2 w związku z art. 391 § 1, a ponadto art. 187 § 1
pkt 1 w związku z art. 321 § 1 i art. 391 § 1 k.p.c. przez przyjęcie, że w celu
wykazania szkody powinna przedstawić dokumenty wykazujące istnienie zaległości
u touroperatorów, że ustalenie biegłej, iż niewłaściwe księgowanie łącznie kwoty
989 574,82 zł jako należności od touroperatorów jest tożsame z koniecznością
istnienia u nich zaległości oraz że po opinii biegłego powinna wykazać zaległości
u touroperatorów, a ponadto przez nieuprawnione wartościowanie dowodów,
przedstawienie uzasadnienia zawierającego wzajemne sprzeczności i wreszcie
przez wyrokowanie co do przedmiotu, który nie był objęty żądaniem pozwu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Artykuł 6 k.c. - jak już niejednokrotnie wyjaśniał Sąd Najwyższy - określa
ogólną regułę rozkładu ciężaru dowodu, nie należy natomiast do materii objętej
jego dyspozycją to, czy strona faktycznie wypełniła obowiązek udowodnienia faktu,
z którego wywodzi skutki prawne, kwestia ta podlega bowiem ocenie z punktu
widzenia przepisów procesowych. Z tej przyczyny art. 6 k.c. nie może doznać
naruszenia przez przyjęcie, że strona uchybiła bezspornie ciążącemu na niej
obowiązkowi wykazania istotnych dla rozstrzygnięcia faktów, z których wywodzi
6
skutki prawne (zob. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 13 czerwca 2000 r., V CKN
64/00, OSNC 2000, nr 12, poz. 232, z dnia 7 marca 2002 r., II CKN 736/00,
nie publ., z dnia 16 maja 2003 r., I CKN 389/01, nie publ., z dnia 15 października
2004 r., II CK 62/04, nie publ., z dnia 8 listopada 2005 r., I CK 178/05, nie publ.,
z dnia 29 stycznia 2008 r., IV CSK 452/07, OSNC-ZD 2008, nr D, poz. 111, z dnia
11 marca 2009 r., I CSK 363/08, nie publ., z dnia 17 lipca 2009 r., IV 83/09,
nie publ., z dnia 16 czerwca 2010 r., I CSK 482/09, nie publ., z dnia 25 czerwca
2010 r., I CSK 544/09, nie publ., z dnia 15 lipca 2010 r., IV CSK 25/10, nie publ.,
z dnia 5 listopada 2010 r., I CSK 23/10, nie publ., z dnia 6 października 2010 r.,
II CNP 44/10, nie publ., z dnia 20 stycznia 2011 r., I CSK 409/10, nie publ., z dnia
29 kwietnia 2011 r., I CSK 517/10, nie publ., z dnia 26 marca 2014 r., V CSK
280/13, nie publ. i z dnia 4 kwietnia 2014 r., II CSK 405/13, nie publ.).
Zdaniem skarżącej, Sąd Apelacyjny naruszył art. 6 k.c. w związku z art. 293
§ 1 i 2 k.s.h. przez przyjęcie, że skarżąca nie wykazała istnienia szkody, którą
powinna udowodnić dokumentami wskazującymi na zaległości u touroperatorów.
Zarzut ten nie może odnieść zamierzonego skutku, po pierwsze, dlatego że jest on
wynikiem subiektywnej interpretacji motywów zaskarżonego wyroku, z których -
wbrew odmiennym zapatrywaniom skarżącej – nie można wywieść, by warunkiem
wykazania szkody było udowodnienie zaległości Spółki wobec jej kontrahentów,
a po drugie, dlatego że kwestionowanie przez stronę prawidłowości uznania przez
sąd, iż nie wywiązała się z obowiązku udowodnienia faktów, z których wywodzi
skutki prawne, nie uzasadnia zarzutu obrazy art. 6 k.c. O naruszeniu tego przepisu
w związku z art. 293 k.s.h. mogłaby być mowa, gdyby sąd orzekający
przypisał obowiązek dowodowy innej stronie niż ta, która z określonego faktu
wywodzi skutki prawne. W świetle art. 293 k.s.h., przesłankami odpowiedzialności
odszkodowawczej członka zarządu spółki są: niewykonanie lub nienależyte
wykonanie obowiązków, szkoda, związek przyczynowy między niewykonaniem
lub nienależytym wykonaniem obowiązków a szkodą oraz zawinienie niewykonania
lub nienależytego wykonania obowiązków. Spółka powinna udowodnić szkodę
i niewykonanie lub nienależyte wykonanie obowiązków, a na członku zarządu
spoczywa ciężar dowodu braku winy, czyli dołożenia należytej staranności przy
wykonywaniu swych obowiązków (zob. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 9 lutego
7
2006 r., V CSK 128/05, M. Prawn. 2006, nr 5, s. 226 i z dnia 24 września 2008 r.,
II CSK 118/08, OSNC 2009, nr 9, poz. 131). Skarżąca nie kwestionuje - notabene
prawidłowego - stanowiska Sądu Apelacyjnego, że spoczywał na niej obowiązek
wykazania szkody. W tej sytuacji zarzut naruszenia art. 6 k.c. w związku z art. 293
k.s.h. jest nieuzasadniony.
Wskazując na naruszenie art. 6 k.c. w związku z art. 278 § 1, art. 245, art.
382 i art. 322 k.p.c., skarżąca ponownie wyszła z założenia, że w ocenie Sądu
Apelacyjnego powinna udowodnić szkodę za pomocą dokumentów wykazujących
istnienie zaległości u swoich kontrahentów i przy takim założeniu skonstruowała
dalsze zarzuty. Twierdziła, że z opinii biegłego nie wynikało istnienie takich
zaległości, a jedynie błędne księgowanie środków składających się na kwotę
989 574,82 zł jako należności od touroperatorów, że niewłaściwe księgowanie
tych środków zostało błędnie uznane za tożsame z koniecznością istnienia
zaległości u touroperatorów, że nałożono na nią obowiązek wykazania takich
zaległości za pomocą dokumentów, pomimo że nie formułowała twierdzeń
o istnieniu zaległości u touroperatorów i nie zamierzała takich twierdzeń dowodzić
oraz że w konsekwencji doszło do przyjęcia nieuprawnionego prymatu
dowodu z dokumentu nad opinią biegłego. Twierdzenia te - o czym była już mowa -
są wyłącznie wynikiem subiektywnej interpretacji uzasadnienia zaskarżonego
wyroku i wywiedzionych z niego wniosków, które stały się punktem wyjścia
do formułowania kolejnych zarzutów. Z motywów zaskarżonego wyroku wynika
natomiast, że z powodu nieprzeprowadzenia inwentaryzacji i nieustalenia wartości
środków pieniężnych faktycznie znajdujących się w kasach Spółki na dzień
30 czerwca 2008 r., nie można obecnie ustalić ewentualnej nadwyżki bądź
niedoboru oraz że taki stan rzeczy uniemożliwia ustalenie samego
faktu wystąpienia szkody. Skarżąca pomija tę argumentację i przywiązuje wagę do
ubocznej konstatacji Sądu Apelacyjnego o braku zaległości spółki u touroperatorów,
mającej tylko dodatkowo świadczyć o braku niedoboru środków pieniężnych.
Zarzuty skonstruowane na podstawie poczynionego przez stronę założenia,
nieznajdującego oparcia w argumentacji sądu, wspierającej podjęte rozstrzygnięcie,
nie mogą stanowić skutecznej podstawy kasacyjnej. Z tej już tylko przyczyny
odnośne zarzuty trzeba uznać za pozbawione racji.
8
Poza tym skarżąca nie wyjaśniła na czym miało polegać - jej zdaniem -
naruszenie art. 322 k.p.c. Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Sądu Najwyższego,
przepis ten pozwala na odstąpienie od ogólnej zasady potrzeby udowodnienia
w sposób ścisły i dokładny elementów żądania wyrażających się w kategorii
wysokości, nie może natomiast mieć zastosowania do ustalenia samej
podstawy odpowiedzialności. Warunkiem zastosowania art. 322 k.p.c. w sprawach
o odszkodowanie jest bowiem ustalenie na podstawie ogólnych reguł dowodowych
i przepisów prawa materialnego zasady odpowiedzialności, powstania szkody
i związku przyczynowego między szkodą a zdarzeniem będącym podstawą
odpowiedzialności (zob. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 24 marca 2000 r., I CKN
559/98, nie publ., z dnia 30 maja 2000 r., IV CKN 919/00, nie publ., z dnia
26 stycznia 2006 r., II CSK 108/05, OSP 2007, nr 3, poz. 29, z dnia 4 października
2007 r., V CSK 188/07, nie publ., z dnia 23 stycznia 2008 r., V CSK 388/07,
nie publ., z dnia 16 kwietnia 2008 r., V CSK 563/07, OSNC-ZD 2009, nr B, poz. 42,
z dnia 13 czerwca 2008 r., I CSK 514/07, nie publ., z dnia 2 czerwca 2010 r.,
III CSK 245/09, nie publ., z dnia 5 listopada 2010 r., I CSK 23/10, nie publ. i z dnia
5 lipca 2013 r., IV CSK 17/13, nie publ.).
Zarzut obrazy art. 328 § 2 w związku z art. 391 § 1 k.p.c. przez sporządzenie
uzasadnienia zawierającego wzajemne sprzeczności nie może odnieść
zamierzonego skutku z dwóch powodów. Po pierwsze, nie można zasadnie
twierdzić, że zaaprobowanie przez sąd drugiej instancji ustaleń faktycznych sądu
pierwszej instancji z równoczesnym dokonaniem ich odmiennej oceny prawnej
świadczy o „wzajemnie sprzecznym” stanowisku sądu drugiej instancji. Po drugie,
art. 328 § 2, który - zgodnie z art. 391 § 1 k.p.c. - ma odpowiednie zastosowanie do
uzasadnienia wyroku sądu drugiej instancji, określa elementy składowe treści
uzasadnienia wyroku w oderwaniu od kwestii prawidłowości podjętego
rozstrzygnięcia i wspierającej je argumentacji.
Ostatni z zarzutów wypełniających podstawę kasacyjną określoną w art.
3983
§ 1 pkt 2 k.p.c., sprowadzający się do naruszenia art. 187 § 1 pkt 1 w związku
z art. 321 § 1 i art. 391 § 1 k.p.c. przez wyrokowanie co do przedmiotu, który nie był
objęty żądaniem pozwu wynika - podobnie jak kilka wcześniejszych zarzutów -
9
wyłącznie z błędnej interpretacji uzasadnienia zaskarżonego wyroku i z tej już tylko
przyczyny jest pozbawiony racji.
Uważna analiza uzasadnienia skargi kasacyjnej pozwala na stwierdzenie,
że u podstaw zarzutów sformułowanych przez skarżącą legło dążenie do
podważenia prawidłowości dokonanej przez Sądy orzekające oceny dowodów,
usuwającej się spod kontroli kasacyjnej (art. 3983
§ 3 k.p.c.).
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
oraz art. 98
w związku z art. 391 § 1 i art. 39821
k.p.c. oraz w związku z § 6 pkt 7 i § 13 ust. 4
pkt 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r.
w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa
kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu (jedn. tekst: Dz.U.
z 2013 r., poz. 461 ze zm.) orzekł, jak w sentencji.