Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 346/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 15 października 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Beata Gudowska (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Halina Kiryło
SSN Dawid Miąsik
w sprawie z wniosku W. M.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
z udziałem zainteresowanych S. K. i P. Sp. z o.o. w W.
o odpowiedzialność członka zarządu,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 15 października 2015 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy od postanowienia Sądu Apelacyjnego z dnia 22
maja 2013 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie.
UZASADNIENIE
Sąd Okręgowy w W. wyrokiem z dnia 22 października 2008 r. zmienił
decyzję Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, z dnia 8 lipca 2005 r. i zwolnił W. M. z
odpowiedzialności za zobowiązania M., spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, z
tytułu zaległości składkowych w okresie od kwietnia 2000 r. do marca 2004 r.
2
Wyrokiem z dnia 4 maja 2010 r. Sąd Apelacyjny uchylił ten wyrok, zniósł
postępowanie od dnia 24 kwietnia 2006 r. i przekazał sprawę do ponownego
rozpoznania. Stwierdził nieważność postępowania w związku z niewłaściwą
reprezentacją wezwanej do udziału w charakterze zainteresowanej spółki M. (art.
47711
w związku z art. 379 pkt 2 k.p.c.) i wskazał na obowiązek Sądu Okręgowego
zapewnienia zainteresowanej właściwej reprezentacji w postępowaniu, z
zastrzeżeniem, że inicjatywa w tym zakresie należy do skarżącego.
Na rozprawie w dniu 2 listopada 2010 r. Sąd Okręgowy zobowiązał W. M. –
nie wyznaczając terminu – do złożenia aktualnego wpisu do Krajowego Rejestru
Sądowego, a na rozprawie w dniu 7 lipca 2011 r. wyznaczył mu 3-miesięczny
termin do złożenia uchwały zgromadzenia wspólników o powołaniu pełnomocnika
do reprezentowania spółki M. przed sądami, pod rygorem zawieszenia
postępowania.
Postanowieniem z dnia 2 listopada 2011 r. Sąd Okręgowy zawiesił
postępowanie na podstawie art. 177 § 1 pkt 6 k.p.c., uwzględniając upływ
wyznaczonego terminu i powołując się na niemożność nadania sprawie dalszego
biegu ze względu na konflikt interesów zachodzący między odwołującym się,
będącym prezesem zarządu, a spółką.
Po upływie roku, postanowieniem z dnia 15 listopada 2012 r., Sąd Okręgowy
umorzył postępowanie, a zaskarżonym postanowieniem z dnia 22 maja 2013 r. Sąd
Apelacyjny oddalił zażalenie ubezpieczonego, podnosząc, że kategoryczne
brzmienie art. 182 § 1 k.p.c. nakazuje umorzenie postępowania bez względu na
przyczynę wcześniejszego zawieszenia, jeżeli przed upływem roku nie wpłynie
wniosek o jego podjęcie. Jak stwierdził, skarżący nie ujawnił inicjatywy w kierunku
wyłonienia pełnomocnika działającego w imieniu spółki – „kuratora ustanowionego
przez sąd rodzinny w trybie art. 184 k.r.op.”.
W skardze kasacyjnej W. M., zarzucając naruszenie art. 386 § 6 k.p.c. na
skutek pominięcia wiążących wskazań Sądu Apelacyjnego co do obowiązku
zapewnienia przez Sąd Okręgowy należytej reprezentacji spółki M., wytknął
również niewłaściwe zastosowanie art. 182 i 180 w związku z art. 391 § 1 k.p.c.
przez utrzymanie w mocy postanowienia o umorzeniu, mimo bezpodstawności
zawieszenia postępowania w sprawie. W jego ocenie, Sąd Okręgowy powinien –
3
jak uczynił to w równolegle toczącej się sprawie z odwołania drugiego wspólnika i
członka zarządu spółki S. K. – nadać sprawie bieg po ustanowieniu z urzędu
kuratora procesowego dla zainteresowanej spółki (art. 69 w związku z art. 460 § 2
k.p.c.). Skarżący uznał jednocześnie za błąd niezastosowanie jako podstawy
zawieszenia postępowania art. 174 § 1 pkt 4 k.p.c., przewidującego stwierdzenie
braków uniemożliwiających działanie osoby prawnej biorącej udział w sprawie jako
zainteresowana, podnosząc, że zawieszenie postępowania na tej podstawie, a nie
art. 177 § 1 pkt 6 k.p.c., wyłączałoby możliwość umorzenia postępowania na
podstawie art. 182 § 1 k.p.c. Skarżący powołał się też na naruszenie art. 379 pkt 5
w związku z art. 386 § 2 k.p.c. przez niedostrzeżenie okoliczności pozbawienia go
możności obrony swych praw na skutek bezpodstawnego umorzenia postępowania
w sprawie.
Wniósł o uchylenie zaskarżonego postanowienia w całości i przekazanie
sprawy do ponownego rozpoznania lub jego zmianę przez uchylenie postanowienia
Sądu Okręgowego z dnia 15 listopada 2012 r.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z art. 182 k.p.c., jeżeli w ciągu roku od wydania postanowienia o
zawieszeniu postępowania na podstawie art. 177 § 1 pkt 5 lub 177 § 1 pkt 6 albo
art. 178 k.p.c. nie zgłoszono wniosku o podjęcie postępowania, sąd umarza
postępowanie.
Zmiany Kodeksu postępowania cywilnego, zapoczątkowane ustawą z dnia 1
marca 1996 r. (Dz.U. Nr 43, poz. 189), polegające na wzmocnieniu zasady
dyspozycyjności i kontradyktoryjności (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25
marca 1998 r., II CKN 656/97, OSNC 1998 nr 12, poz. 208), oraz to, że zasada
prawdy materialnej – choć wciąż ma istotne znaczenie – nie jest obecnie naczelną
zasadą postępowania cywilnego (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 17 lutego
2004 r., III CZP 115/03, OSNC 2005 nr 5, poz. 77), ukształtowały w orzecznictwie
Sądu Najwyższego – mimo podzielonych głosów w piśmiennictwie – pogląd o
zdezaktualizowniu się stanowiska o decydującym dla umorzenia postępowania
znaczeniu rzeczywistych przyczyn jego zawieszenia (por. np. postanowienia Sądu
4
Najwyższego z dnia 14 września 1977 r., III CRN 194/74, OSPiKA 1978 nr 4,
poz. 80 i z dnia 15 kwietnia 1983 r., IV PRN 4/83, OSNC 1983 nr 10, poz. 167, oraz
uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 25 lutego 1985 r., III CZP 86/84, OSNC 1985 nr
11, poz. 168).
Zgodnie z art. 365 § 1 k.p.c., prawomocne postanowienie wiąże sąd, który je
wydał, jak również inne sądy, w związku z czym, umarzając postępowanie na
podstawie art. 182 k.p.c., sąd nie bada rzeczywistego wystąpienia przyczyn
zawieszenia wymienionych w tych przepisach (por. np. postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 17 grudnia 1998 r., II CKN 713/98, z glosą
M. Lewandowskiego, OSP 1999 nr 10, poz. 176, z dnia 7 lutego 2003 r., III CK
276/02, niepubl., z dnia 18 czerwca 2004 r., II CK 383/03, niepubl., z dnia z 9 lutego
2006 r., V CK 457/05, niepubl., oraz z dnia 4 marca 2008 r., IV CSK 342/07,
niepubl.). Nie można jednak tracić z pola widzenia tego, że zawieszenie i – w jego
wyniku – umorzenie postępowania jest ograniczeniem prawa do sądu (art. 45
Konstytucji RP), w związku z czym powinno być stosowane powściągliwie, tylko w
uzasadnionych wypadkach, przy ścisłej wykładni przepisów oraz uwzględnieniu
celów zawieszenia. Wąsko zakreślone przesłanki umorzenia zawieszonego
postępowania przekonują, że wydanie postanowienia o umorzeniu wymaga
uprzedniego zbadania, czy nie zaszły okoliczności wyłączające możliwość takiego
rozstrzygnięcia; przed umorzeniem postępowania prawomocnie zawieszonego sąd
powinien rozważyć, czy umorzenie jest uzasadnione przyczyną, która rzeczywiście
może prowadzić do takiego orzeczenia.
Należy zgodzić się ze stanowiskiem, że nie uzasadnienie umorzenia, lecz
podjęcie zawieszonego postępowania, stosownie do art. 180 k.p.c., zachodzi
zarówno wtedy, gdy rzeczywiste przyczyny zawieszenia ustały, jak i wtedy, gdy
stwierdzono brak podstaw do zawieszenia postępowania, a więc wtedy, gdy
przyczyny zawieszenia w ogóle nie istniały. W takim wypadku podjęciu
postępowania nie stoi na przeszkodzie prawomocność postanowienia o
zawieszeniu (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 25 lutego 1985 r., III CZP
86/84, OSNC 1985 nr 11, poz. 168 oraz orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 7
października 1955 r., 4 CZ 185/55, PiP 1957 nr 3, s. 649).
5
W niniejszej sprawie postępowanie zostało umorzone z powodu
niewykonania przez skarżącego w wyznaczonym terminie wezwania do złożenia
uchwały zgromadzenia wspólników o powołaniu pełnomocnika do reprezentowania
przed sądem spółki M. Ze względu na brak tego dokumentu – jak stwierdził Sąd
Okręgowy – nie było możliwe nadanie sprawie dalszego biegu „wobec konfliktu
interesów zachodzący między odwołującym się, będącym prezesem zarządu, a
spółką”. Podstawą prawną postanowienia o zawieszeniu postępowania był art. 177
§ 1 pkt 6 k.p.c., niemniej jednak „spoczywanie” sprawy powodowała przewidziana w
art. 174 § 1 pkt 2 k.p.c. przeszkoda zachodząca w zdolności strony do działania. W
związku z tym w argumentach skargi kasacyjnej można uchwycić istotne pytanie,
czy taka właśnie przeszkoda w kontynuowaniu postępowania mogła być usunięta
działaniem skarżącego wobec spółki będącej jego własnością i w jego zarządzie.
W rozpoznawanej sprawie, będącej sporem z zakresu ubezpieczeń
społecznych, podmioty, których odpowiedzialność za dług dochodzony przez organ
ubezpieczeń społecznych była solidarna (art. 116 § 1 w związku z art. 107 § 1
Ordynacji podatkowej), mogły występować jako strony procesu przeciwko członkom
zarządu spółki handlowej o zapłatę składek niepokrytych przez niewypłacalną
spółkę. W dotychczasowym orzecznictwie dominował pogląd, że niewezwanie
strony zainteresowanej do udziału w toczącym się postępowaniu miało dla niego
skutek unormowany w art. 379 pkt 5 k.p.c. (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia
29 lipca 1998 r., III ZP 20/98, OSNAPiUS 1998 nr 23, poz. 690 i wyroki z dnia 3
października 1996 r., II URN 36/96, OSNAPiUS 1997 nr 9, poz. 156, z dnia 8
grudnia 2000 r., II UKN 128/00, OSNAPiUS 2002 nr 15, poz. 368 z glosą
M. Cholewy, OSP 2003 nr 3, poz. 30 i z dnia 6 stycznia 2009 r., I UK 157/08, OSP
2011 nr 5, poz. 51 z glosą M. Cholewy-Klimek).
Jeszcze jednak przed zmianą art. 47711
§ 2 k.p.c. (por. art. 1 pkt 11 ustawy z
dnia 15 stycznia 2015 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego oraz
niektórych innych ustaw, Dz.U. z 2015 r., poz. 218) prezentowany był pogląd
odmienny. Chodzi o wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 marca 2013 r., II UK
200/12, (niepubl.), jednak w sprawie, w której rozpoznawana jest skarga kasacyjna,
spółka M. została z urzędu wezwana przez sąd do udziału w sprawie. W wyniku
tego doszło do takiego ukształtowania ról procesowych, że członek zarządu
6
(odwołujący się) i spółka (zainteresowana) stały się stronami w rozumieniu
art. 47711
§ 1 i 2 k.p.c., przy czym interesy odwołującego się, czyli osoby, której
praw dotyczyła zaskarżona decyzja, i spółki będącej zainteresowaną pozostawały
ze sobą w kolizji w znaczeniu przyjmowanym w art. 210 i 377 k.s.h. (por. wyroki
Sądu Najwyższego z dnia 1 kwietnia 2004 r., II CK 129/03, niepubl., z dnia 18
sierpnia 2005 r., V CK 104/05, niepubl., z dnia 21 czerwca 2007 r., IV CSK 88/07,
niepubl., wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 stycznia 2002 r., IV CKN 1903/00,
OSNC 2002 nr 11, poz. 137 oraz uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 22
października 2009 r., III CZP 63/09, OSNC 2010 nr 4, poz. 55). Rezultatem tego
jest niemożność reprezentowania tej spółki występującej w sprawie w charakterze
zainteresowanej przez członka jej zarządu odwołującego się od decyzji
stwierdzającej jego odpowiedzialność za zaległości składkowe; w sporze, w którym
występuje przeciwko lub obok członka zarządu, spółka musi być reprezentowana w
sposób wynikający z art. 210 § 1 k.s.h. (por. postanowienie Sądu Najwyższego z
dnia 5 października 2011 r., II UZP 9/11, OSNP 2012 nr 21-22, poz. 273 oraz
uchwałę z dnia 10 kwietnia 2013 r., II UZP 1/13, OSNP 2013 nr 17-18, poz. 208).
Spółka M. była reprezentowana w sposób, który uzasadniał nieważność
postępowania z przyczyn określonych w art. 379 pkt 2 k.p.c., nie miała bowiem
organu powołanego do jej reprezentowania, ale brak ten dotyczył tylko niniejszego
postępowania i ustanowienie właściwej reprezentacji konieczne było tylko na jego
potrzeby. Kierowanie skarżącego na drogę postępowania o ustanowienie kuratora
dla strony nieobecnej (art. 184 k.r.op.) było wadliwe i zbędne. Nie wchodziło też w
grę zwracanie się o ustanowienie kuratora przez sąd rejestrowy (art. 42 § 1 k.c. i
art. 603 k.p.c.), który zresztą nie miałby w tym zakresie kompetencji, poza
wynikającymi z upoważnień określonych w art. 42 § 2 k.c. lub 26 ust. 1 ustawy z
dnia 20 sierpnia 1997 r. o Krajowym Rejestrze Sądowym, (jednolity tekst: Dz.U. z
2013 r., poz. 1203 ze zm.; por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 7 maja
2004 r., III CK 249/03, OSNC 2005 nr 5, poz. 87 i wyrok z dnia 12 maja 2011 r.,
II PK 325/10, Palestra 2011 nr 9-10, s. 159 i postanowienie z dnia 23 marca
2010 r., II UZ 2/10, OSNP 2011 nr 17-18, poz. 241).
Brak odpowiedniej reprezentacji strony, który powodował skutek traktowany
na równi z brakiem zdolności procesowej (por. art. 199 § 1 pkt 3; art. 174 § 1 pkt 2 i
7
art. 379 § 1 pkt 2 k.p.c.), miał charakter pierwotny; powstał już w chwili wezwania
spółki do udziału w sprawie w charakterze zainteresowanego. Dokonanie przez
Sąd tej czynności nie zostało jednak powiązane w koniecznym zbadaniem
zdolności występowania spółki w sprawie toczącej się z udziałem członka jej
zarządu. Skoro wskazany brak nie został usunięty po uchyleniu wyroku Sądu
Okręgowego z dnia 4 maja 2010 r., to oczywistą koniecznością było ustanowienia
kuratora procesowego na podstawie art. 69 k.p.c. Kurator procesowy może
zastępować stronę w postępowaniu i jest uprawniony do wykonywania w zasadzie
wszystkich czynności w jej imieniu. W sprawach z zakresu prawa pracy i
ubezpieczeń społecznych, sąd może ustanowić z urzędu kuratora dla osoby
prawnej, gdy „nie może prowadzić swoich spraw” (art. 42 § 1 k.c. w związku z art.
460 § 2 k.p.c.).
To zatem, że spółka M. nie była reprezentowana w sprawie, w której była
stroną, gdyż reprezentacja jej przez zarząd była wyłączona, a nie został
wyznaczony właściwy pełnomocnik, nie upoważniało Sądu do wyznaczania
odwołującemu się terminu do usunięcia braków reprezentacji spółki oraz nie
pozwalało na zawieszenie postępowania w celu oczekiwania na wykonanie
zarządzenia. Sąd mógł żądać tylko wykazania właściwej reprezentacji
zainteresowanego, a nie jej ustanowienia przez inny podmiot procesowy. Co
więcej, skoro w sporze między spółką a członkiem zarządu członek zarządu nie
może reprezentować spółki, to nie może być zobowiązywany do działań
zarządczych wobec niej.
W rozpoznawanej sprawie nie powstały więc nie tylko przyczyny zawieszenia
ujęte w wezwaniu ubezpieczonego, ale także nie wystąpiły przesłanki umorzenia
postępowania, gdyż zarządzenie zobowiązujące skarżącego się do ustanowienia
właściwej reprezentacji spółki było bezprzedmiotowe i błędne, a zawieszenie
postępowania bezpodstawne.
Mając to na względzie, Sąd Najwyższy uchylił zaskarżone postanowienie, jak
w sentencji (art. 39815
§ 1 k.p.c.).
kc
8

II UK 346/14

Powołane przepisy:

Informacje o źródle orzeczenia:

Dodatkowe informacje:

Pełny tekst orzeczenia