Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 25/07
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 8 sierpnia 2007 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Jerzy Kuźniar (przewodniczący)
SSN Beata Gudowska (sprawozdawca)
SSN Jolanta Strusińska-Żukowska
w sprawie z wniosku J. K.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o objęcie pracowniczym ubezpieczeniem społecznym,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 8 sierpnia 2007 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 3 sierpnia 2006 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Zakład Ubezpieczeń Społecznych, odmówił objęcia J. K. ubezpieczeniem
społecznym od dnia 17 maja 2002 r., stwierdzając, że jego umowa o pracę ze
spółką G. została zawarta dla pozoru (art. 83 k.c.) i tylko w celu uzyskania
świadczenia z ubezpieczenia chorobowego w znacznej wysokości, oraz że z tych
przyczyn jest ona także nieważna na podstawie art. 58 k.c.
Decyzja organu ubezpieczeń społecznych została zmieniona wyrokiem Sądu
Okręgowego, Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 16 września 2004 r.,
orzekającym o objęciu J. K. pracowniczym ubezpieczeniem społecznym w okresie
od dnia 17 maja do dnia 22 lipca 2002 r., po ustaleniu, że praca była rzeczywiście
świadczona. Skarżący już wcześniej pracował w G. na podstawie dwukrotnie
zawieranych umów o pracę, a w spornym okresie, w związku z pogorszeniem
koniunktury, miał zająć się nową działalnością jako pracownik spółki zatrudniony na
czas nieokreślony na stanowisku prezesa zarządu z wynagrodzeniem 14.000 zł
miesięcznie. W ramach umowy o pracę zawartej od 17 maja 2002 r. ubezpieczony
opracował plan przesyłania informacji za pomocą internetu i telefonii komórkowej,
zawarł umowy z podwykonawcami, a efektem tej pracy był sprawnie działający
system, dający spółce wyższy zysk. W okresie od dnia 27 maja 2002 r. do stycznia
2003 r. ubezpieczony wykazał zaświadczeniem lekarskim czasową niezdolność do
pracy. Pod jego nieobecność nowy system działał z pomocą podwykonawców i
spółka nie zatrudniła innego pracownika. Po realizacji projektu, od dnia 1 kwietnia
2003 r. nawiązano nową umowę o pracę w zmniejszonym wymiarze 1/5 etatu z
wynagrodzeniem 3.000 zł miesięcznie.
W ocenie Sądu, podjęcie i wykonywanie pracy wykluczało pozorność
zawartej umowy, jednak Sąd pierwszej instancji zakwestionował zatrudnienie z tak
wysokim wynagrodzeniem już po wprowadzeniu systemu, jak też zawarcie umowy
o pracę na czas nieokreślony, gdy zadanie miało charakter czasowy. Ostatecznie
więc stwierdził istnienie obowiązku ubezpieczenia tylko w okresie od dnia 17 maja
do dnia 22 lipca 2002 r.
3
Apelację organu ubezpieczeń społecznych Sąd Apelacyjny, Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych uwzględnił wyrokiem z dnia 3 sierpnia 2006 r. w ten
sposób, że zmienił zaskarżony wyrok i oddalił odwołanie.
Rozróżniając nieważność umowy z powodu jej pozorności od nieważności ze
względu na obejście prawa, Sąd drugiej instancji uznał za możliwe jednoczesne
kwalifikowanie umowy jako nieważnej z obu wyżej wymienionych przyczyn i
podkreślił, że ocena istnienia stosunku pracy wymaga istnienia „akceptowalnej jego
causa (przyczyny)”. W tym zakresie uzupełnił ustalenia poczynione przez Sąd
Okręgowy stwierdzając, że ubezpieczony zmierzał do zawarcia pozornej umowy o
pracę, aby zapewnić sobie świadczenia z ubezpieczenia chorobowego w związku z
planowaną operacją, których nie miał z tytułu prowadzonej przez niego działalności
gospodarczej. Stwierdził również, że spółka nie zatrudniała wcześniej pracowników,
jak też nie istniała potrzeba zatrudnienia na podstawie umowy o pracę
ubezpieczonego, który był prezesem zarządu spółki i z tego tytułu powinien działać
na jej rzecz, zgodnie z umową spółki i prawem handlowym. Za przesądzające uznał
jednak stwierdzenie, że nawiązanie stosunku pracy przez członka zarządu spółki
kapitałowej nie oznacza – nawet wówczas, gdy praca jest wykonywana –
nawiązania stosunku pracy, gdyż nie ma domniemania takiego zatrudnienia.
Rozwiązanie umowy o pracę i ustalenie nowego wymiaru czasu pracy i
wynagrodzenia po ustaniu niezdolności do pracy utwierdziło Sąd drugiej instancji w
przekonaniu o pozorności omawianej umowy.
Skarga kasacyjna ubezpieczonego, obejmująca wyrok Sądu Apelacyjnego w
całości i zawierająca wniosek o jego uchylenie i przekazanie sprawy temu Sądowi
do ponownego rozpoznania, została oparta na podstawie naruszenia prawa
materialnego przez błędną wykładnię art. 83 § 1 k.c., pomijającą przy ocenie
pozorności umowy braku zgodnego zamiaru obydwu stron. W ramach tej podstawy
skarżący wskazał także na naruszenie art. 201 § 1 k.s.h. w związku z art. 22 § 1
k.p., art. 208 § 2 k.s.h. w związku z art. 22 § 1 k.p. przez błędną ich wykładnię oraz
niezastosowanie art. 3531
k.c. w związku z art. 22 § 1 k.p. przez przyjęcie
nieistnienia domniemania zatrudnienia pracowniczego prezesa zarządu spółki z
o.o. i odmówienie mu możliwości umówienia się co do prowadzenia spraw spółki w
ramach umowy o pracę. Skarżący wskazał na niekwestionowane ustalenie, że
4
powód podpisał ze spółką umowę mającą wszystkie cechy umowy o pracę, oraz że
wykonywał na jej podstawie pracę na rzecz spółki. Dla poparcia twierdzenia o
powstaniu z tego tytułu obowiązku ubezpieczenia społecznego powołał się na
stanowisko Sądu Najwyższego wyrażone w wyroku z dnia 14 marca 2001 r., II UKN
258/00 (OSNP 2002 nr 21, poz. 50), zgodnie z którym nie można przyjąć
pozorności oświadczeń woli o zawarciu umowy o pracę, gdy pracownik podjął
pracę i ją wykonywał, a pracodawca świadczenie to przyjmował. W takim
przypadku – zdaniem skarżącego – należy przyjąć, że zamiarem stron było
wykonywanie pracy, a więc strony zmierzały do wywołania skutków właściwych
umowie o pracę. Skarżący podniósł także, że za dopuszczalnością zatrudniania
członków zarządu spółek kapitałowych na podstawie umów o pracę przemawia
zasada swobody umów (art. 3531
k.c.).
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Uzyskanie objęcia ubezpieczeniem społecznym i prawa do świadczeń z tego
ubezpieczenia jest legalną podstawą zawierania umów o pracę, a nawet może być
głównym motywem nawiązania stosunku pracy (por. np. wyroki Sądu Najwyższego
z dnia 4 sierpnia 2005 r., II UK 320/04, OSNP 2006, nr 7 – 8, poz. 122 i z dnia 28
kwietnia 2005 r., I UK 236/04, OSNP 2006 nr 1 – 2, poz. 28). Zawierając umowę o
pracę, strony kierują się różnymi motywami indywidualnymi, które należy odróżnić
od causae czynności prawnej (typowego celu czynności prawnej), przede
wszystkim jednak należy pamiętać, że choć według art. 11 k.p., dla nawiązania
stosunku pracy niezbędnymi, a według art. 26 k.p. – wystarczającymi dla zawarcia
umowy o pracę są zgodne oświadczenia woli pracodawcy i pracownika, to w
wyniku tej tylko czynności prawnej nie jest możliwe objęcie ubezpieczeniem i
nabycie prawa do świadczeń z ubezpieczenia. Stąd też nieważność umowy o pracę
nie ma znaczenia prawnego w stosunkach ubezpieczenia społecznego, gdyż w
tych stosunkach prawną doniosłość ma dokonanie zgłoszenia do ubezpieczenia
pracowniczego osoby, która może być uznana za podmiot tego ubezpieczenia
dlatego, że świadczy pracę i przez to przypisuje się jej cechy "zatrudnionego
pracownika" (wyroki Sądu Najwyższego z dnia 17 grudnia 1996 r., II UKN 32/96,
5
OSNAPUS 1997 nr 15, poz. 275, z dnia 16 marca 1999 r., II UKN 512/98,
OSNAPUS 2000, nr 9, poz. 368, z dnia 14 marca 2001 r., II UKN 258/00,
OSNAPUS 2002 nr 21, poz. 527, z dnia 28 lutego 2001 r., II UKN 244/00,
OSNAPUS 2002 nr 20, poz. 496 oraz z dnia 25 stycznia 2005 r., II UK 141/04,
OSNP 2005 nr 15, poz. 235 i z dnia 5 października 2005 r., I UK 32/05, OSNP 2006
nr 15-16, poz. 249). Trzeba podkreślić, że jednocześnie przystąpienie do
ubezpieczenia i opłacanie składki przez podmiot nienoszący cech "zatrudnionego
pracownika" nie stanowi przesłanki objęcia - z mocy ustawy - ubezpieczeniem
społecznym i „stania się” jego podmiotem (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6
grudnia 1990 r., II UR 9/90, OSP 1991 z. 7-8, poz. 172, z dnia 23 września 1998 r.,
II UKN 229/98, OSNAPUS 1999 nr 7, poz. 627, z dnia 25 stycznia 2005 r., II UK
141/04, OSNP z 2005 r., nr 15, poz. 235).
W konsekwencji, skutku objętego rzeczywistym zamiarem stron (objęcia
ubezpieczeniem) nie wywołuje zawarcie umowy o pracę, której strony stwarzają
pozór realizacji przez ubezpieczonego czynności odpowiadających treści art. 22
k.p., czyli wykonywania pracy określonego rodzaju na rzecz pracodawcy i pod jego
kierownictwem, za wynagrodzeniem (por. art. 83 § 1 k.c.). Z obowiązku
pracodawcy, polegającego na zgłoszeniu do ubezpieczenia społecznego
pracowników "zatrudnionych", należy wysnuć wniosek, że bycie podmiotem
ubezpieczenia związane jest wyłącznie z realizacją podstawowego dla stosunków
tego ubezpieczenia warunku pozostawania w zatrudnieniu, czyli "wykonywania
pracy w ramach stosunku pracy". W świetle tego nie jest istotne, czy strony
zawierające umowę o pracę miały zamiar wzajemnego zobowiązania się – przez
pracownika do świadczenia pracy, a przez pracodawcę do dania mu pracy i
wynagrodzenia za nią – lecz czy taki zamiar stron został w rzeczywistości
zrealizowany (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 17 grudnia 1996 r., II UKN
32/96, OSNAPUS 1997 nr 15, poz. 275, z dnia 21 kwietnia 1998 r., II UKN 2/98,
OSNAPUS 1999 nr 7, poz. 251, z dnia 17 marca 1998 r., II UKN 568/97,
OSNAPUS 1999 nr 5, poz. 187, z dnia 11 września 1998 r., II UKN 199/98,
OSNAPUS 1999 nr 18, poz. 591, z dnia 21 stycznia 1999 r., I PKN 541/989,
OSNAPUS 2000 nr 5, poz. 180, z dnia 16 marca 1999 r., II UKN 512/98,
OSNAPUS 2000 nr 9, poz. 368).
6
Z tego punktu widzenia trafnie w skardze kasacyjnej podniesiono, że
zgodnym zamiarem stron było zawarcie umowy o pracę i taka umowa łączyła
ubezpieczonego ze spółką G. w czasie, gdy został przez nią zgłoszony do
ubezpieczenia społecznego. Co do tego jednak, czy ta umowa była realizowana,
Sąd drugiej instancji nie mógł odnieść się bez stosownych ustaleń. Gołosłowne było
jego stwierdzenie, że nie istniała potrzeba zatrudnienia na podstawie umowy o
pracę ubezpieczonego, który był prezesem zarządu spółki i z tego tytułu powinien
działać na jej rzecz, zgodnie z umową spółki i prawem handlowym.
Pozycja członka zarządu spółki prawa handlowego w kontekście
sprawowania przez niego tej funkcji była przedmiotem rozważań Sądu
Najwyższego (por. uchwałę z dnia 4 października 1994 r., I PZP 42/94, OSNAPiUS
1994 nr 11, poz. 174 oraz wyroki z dnia 17 maja 1995 r., I PRN 14/95, OSNAPiUS
1995 nr 21, poz. 263 i z dnia 14 lutego 2001 r., I PKN 258/00, OSNAPiUS 2002 nr
23, poz. 565, z dnia 7 stycznia 2000 r., I PKN 404/99, OSNAPiUS 2001 nr 10, poz.
347 i z dnia 28 lipca 1999 r., I PKN 171/99, OSNAPiUS 2000 nr 21, poz. 785).
Wynika z nich teza, że obowiązek wykonywania czynności związanych z
prowadzeniem spraw spółki dotyczący członka spółki z ograniczoną
odpowiedzialnością może wynikać bezpośrednio z art. 201 § 1 k.s.h., lecz pozycja
członka zarządu spółki, który nie jest jej wspólnikiem, może być także
ukształtowana – stosownie do łączących się z tą funkcją kompetencji, uprawnień i
obowiązków przewidzianych albo w umowie spółki albo w umowie stron, zgodnie z
zasadą wolności umów – na podstawie umowy zlecenia (za wynagrodzeniem lub
bez wynagrodzenia – art. 735 § 1 k.c.), innej umowy o świadczenie usług, umowy o
pracę lub stosunku pracy z powołania. Ocena, czy stosunek prawny łączący
członka zarządu ze spółką ogranicza się wyłącznie do więzi ukształtowanej przez
przepisy prawa handlowego, czy obok elementów wynikających z tych przepisów
zawiera również cechy charakterystyczne dla innego stosunku prawnego, wynikać
musi z analizy składanych przez strony oświadczeń woli i działań podejmowanych
w ich wyniku.
Mimo więc zawarcia przez ubezpieczonego umowy o pracę, do objęcia
pracowniczym ubezpieczeniem społecznym nie mogłoby dojść wówczas, gdyby
zgłoszenie do tego ubezpieczenia dotyczyło osoby, która w rzeczywistości nie
7
świadczyła pracy, lecz wykonywała zatrudnienie w sposób odpowiadający
postanowieniom innej umowy, niż umowa o pracę (por. wyrok Sądu Najwyższego z
dnia 18 maja 2006 r., III UK 32/06, OSNP 2006 nr 15 – 16, poz. 249 oraz
dotychczas niepublikowane wyroki z dnia 10 lutego 2006 r., I UK 186/05, z dnia 29
stycznia 2007 r., II UK 112/06 oraz z dnia 14 września 2006 r., II UK 2/06).
Z tych względów Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji (art. 39815
§ 1
k.p.c.).

II UK 25/07

Powołane przepisy:

Informacje o źródle orzeczenia:

Dodatkowe informacje:

Pełny tekst orzeczenia