Pełny tekst orzeczenia

Uchwała składu siedmiu sędziów z dnia 16 października 2009 r., III CZP
54/09
Prezes SN Tadeusz Ereciński (przewodniczący)
Sędzia SN Antoni Górski
Sędzia SN Irena Gromska-Szuster
Sędzia SN Jacek Gudowski
Sędzia SN Grzegorz Misiurek (sprawozdawca)
Sędzia SN Lech Walentynowicz
Sędzia SN Hubert Wrzeszcz
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Kseni H., Krzysztofa H. i Kamila H.
przeciwko Markowi K. o ochronę dóbr osobistych, po rozstrzygnięciu w Izbie
Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 16 października 2009 r., przy udziale
prokuratora Prokuratury Krajowej Jana Szewczyka, zagadnienia prawnego
przedstawionego przez Sąd Apelacyjny w Łodzi postanowieniem z dnia 16 stycznia
2009 r., przekazanego przez Sąd Najwyższy postanowieniem z dnia 19 marca 2009
r., III CZP 8/09, do rozstrzygnięcia składowi powiększonemu tego Sądu:
"Czy w sprawie o ochronę dóbr osobistych pobiera się jedną, stałą opłatę
sądową określoną w art. 26 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach
sądowych w sprawach cywilnych (Dz.U. Nr 167, poz. 1398 ze zm.) bez względu na
charakter zgłoszonych w niej roszczeń (niemajątkowych bądź majątkowych), czy
też opłata powyższa dotyczy wyłącznie roszczeń niemajątkowych o ochronę dóbr
osobistych?"
podjął uchwałę:
Opłatę stałą przewidzianą w art. 26 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 28 lipca 2005
r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz.U. Nr 167, poz. 1398 ze
zm.) pobiera się od pozwu o ochronę dóbr osobistych w części dotyczącej
roszczeń niemajątkowych.
Uzasadnienie
Przedstawione zagadnienie prawne powstało przy rozpoznawaniu przez Sąd
Apelacyjny w Łodzi zażalenia na postanowienie Sądu Okręgowego w Łodzi z dnia 6
listopada 2008 r., odrzucającego częściowo apelację pozwanego od wyroku
uwzględniającego powództwo o ochronę dóbr osobistych w zakresie żądania
nakazania przeproszenia powódki oraz przyznania na jej rzecz od pozwanego
zadośćuczynienia w kwocie 5000 zł. Sąd Okręgowy uznał, że skoro pełnomocnik
pozwanego (adwokat) uiścił od apelacji zaskarżającej uwzględnienie obu
wymienionych żądań opłatę stałą w wysokości 600 zł, to – w świetle art. 26 ust. 1
pkt 3 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych
(Dz.U. Nr 167, poz. 1398 ze zm. – dalej: "u.k.s.c.") – należy przyjąć, że apelacja ta
została należycie opłacona jedynie w części kwestionującej rozstrzygnięcie o
roszczeniu niemajątkowym, w pozostałym zaś zakresie podlega odrzuceniu (art.
1302
§ 3 k.p.c.).
Sąd Apelacyjny powziął poważne wątpliwości co do trafności stanowiska Sądu
Okręgowego, dając im wyraz w treści przytoczonego na wstępie zagadnienia
prawnego.
Sąd Najwyższy postanowieniem z dnia 19 marca 2009 r. – wydanym na
podstawie art. 390 § 1 zdanie drugie k.p.c. – przekazał to zagadnienie do
rozstrzygnięcia powiększonemu składowi Sądu Najwyższego. Wskazał, że w
doktrynie dominuje pogląd, zgodnie z którym opłatę stałą przewidzianą w art. 26
ust. 1 pkt 3 u.k.s.c. pobiera się jedynie od roszczeń niemajątkowych. Jeżeli powód
dochodzi ochrony dóbr osobistych za pomocą roszczeń majątkowych, pobiera się
od nich – na zasadach ogólnych – opłatę stosunkową (art. 13 u.k.s.c.).
W orzecznictwie Sądu Najwyższego zarysowały się w tej kwestii dwa
przeciwstawne stanowiska. Przeważa pogląd zbieżny z panującym w
piśmiennictwie, wyrażony w postanowieniach z dnia 21 grudnia 2006 r., III CZ 94/06
(OSNC-ZD 2008, nr A, poz. 12), z dnia 8 marca 2007 r., III CZ 12/07 (OSNC 2008,
nr 2, poz. 26), z dnia 27 czerwca 2008 r., V CSK 100/08 (nie publ.) i z dnia 17
grudnia 2008 r., I CZ 107/08 (nie publ.) oraz w motywach uchwały z dnia 22
sierpnia 2007 r., III CZP 77/07 (OSNC 2008, nr 10, poz. 109). W uzasadnieniu tego
stanowiska wskazano, że art. 26 ust. 1 pkt 3 u.k.s.c. należy interpretować w
kontekście innych unormowań zawartych w ustawie o kosztach sądowych w
sprawach cywilnych. Istotne znaczenie dla ustalenia rodzaju opłaty pobieranej od
pisma sądowego ma majątkowy lub niemajątkowy charakter sprawy, w której jest
ono wnoszone (art. 12 i 13 u.k.s.c.). W wypadkach, w których dochodzone
roszczenia służą ochronie bezwzględnego prawa podmiotowego niemajątkowego, o
rodzaju należnej opłaty decyduje majątkowy lub niemajątkowy charakter tych
roszczeń, nie zaś majątkowy lub niemajątkowy charakter prawa podmiotowego
chronionego przez te roszczenia. Potwierdza to treść art. 26 ust.1 pkt 4 i 5 u.k.s.c.,
z którego wynika, że opłata stała dotyczy tylko pozwów obejmujących roszczenia
niemajątkowe wynikające z praw autorskich, praw wynikających z uzyskania
patentu na wynalazek, prawa ochronnego na wzór użytkowy, prawa z rejestracji
wzoru przemysłowego lub zdobniczego, prawa ochronnego na znak towarowy,
prawa z rejestracji na oznaczenie geograficzne, prawa z rejestracji topografii
układów scalonych oraz prawa z rejestracji wzoru zdobniczego.
Tylko na tej podstawie, że art. 26 ust. 1 pkt 3 u.k.s.c. nie czyni wyraźnego
rozróżnienia charakteru roszczeń zgłoszonych w celu ochrony dóbr osobistych, nie
można uznać, iż wolą ustawodawcy było zastosowanie – w odniesieniu do tych
roszczeń – rozwiązania odmiennego niż przyjęte w art. 26 ust. 1 pkt 4 i 5 u.k.s.c. W
art. 26 ust. 1 pkt 6 u.k.s.c. jest mowa o opłacie stałej od pozwu w sprawach o
ochronę innych praw niemajątkowych, niewymienionych w punktach poprzednich.
Niewątpliwie zatem zawarte w nich unormowania przewidują opłatę stałą jedynie od
roszczeń niemajątkowych, a redakcja art. 26 ust. 1 pkt 3 u.k.s.c. jest wynikiem
trudności w zwięzłym wysłowieniu takiego rozwiązania w odniesieniu do spraw o
ochronę dóbr osobistych. Gdyby pozew o ochronę dóbr osobistych podlegał zawsze
tylko jednej opłacie (stałej), kwota dochodzonego zadośćuczynienia (sumy
pieniężnej na wskazany cel społeczny) nie miałaby znaczenia dla wysokości opłaty
sądowej. Tymczasem roszczenia te dochodzone oddzielnie podlegałyby opłacie
stosunkowej przewidzianej w art. 13 u.k.s.c. Kumulacja w jednym pozwie roszczeń
niemajątkowych i majątkowych nie może prowadzić do zmiany zasad pobierania
opłat sądowych.
Według stanowiska przeciwnego, zaprezentowanego przez Sąd Najwyższy w
postanowieniach z dnia 10 listopada 2006 r., I CZ 62/06 (nie publ.), z dnia 22
czerwca 2007 r., V CZ 59/07 (nie publ.) oraz z dnia 4 października 2007 r., V CZ
79/07 (nie publ.), art. 26 ust. 1 pkt 3 u.k.s.c. uzasadnia pobranie jednej opłaty stałej
od pozwu o ochronę dóbr osobistych, niezależnie od charakteru zgłoszonych w nim
roszczeń. Gdyby wolą ustawodawcy było potraktowanie roszczeń służących
ochronie dóbr osobistych tak samo, jak roszczeń wymienionych w art. 26 ust. 1 pkt
4 i 5 u.k.s.c., dałby temu jednoznacznie wyraz w treści przepisu. Tymczasem tylko
w odniesieniu do roszczeń wymienionych w tych ostatnich przepisach pobranie
opłaty stałej uzależnione zostało od ich majątkowego lub niemajątkowego
charakteru.
Za takim rozumieniem art. 26 ust. 1 pkt 3 u.k.s.c. przemawiają również inne
argumenty. Obciążenia z tytułu opłat sądowych muszą być skonkretyzowane w
ustawie a ich wysokość nie może tamować dostępu do sądu. Ustawa o kosztach
sądowych w sprawach cywilnych wydatnie rozszerza katalog spraw, w których
pobiera się opłatę stałą. Szczegółowość określenia zasad pobierania tej opłaty (art.
22-78 u.k.s.c.) nakazuje ostrożność w stosowaniu wykładni kontekstowej każdego z
analizowanych przepisów. Ustawa nie stawia znaku równości między sprawą o
prawa majątkowe a roszczeniem majątkowym, rozróżnia bowiem zgłoszone
roszczenia (art. 4 ust. 1) i rodzaj praw (art. 26 ust. 1) jako przedmiot ochrony. W
wypadkach, gdy szczegółowość regulacji, wymagana ze względu na charakter
ustawy nakładającej obowiązek ponoszenia ciężaru publicznego, uzasadnia
określenie rodzaju roszczenia, czyni to wyraźnie (art. 26 ust. 2, art. 68, 69, 96 ust. 1
pkt 1, art. 97 i 101 ust. 2), natomiast w innych przepisach wprowadza, jako
kryterium, rodzaj chronionego prawa albo rodzaj sprawy, poddanej pod osąd jako
całość (o rozwód, o separację), pomimo występowania w niej praw oraz roszczeń
majątkowych i niemajątkowych. Dowodzi to, że redakcja art. 26 u.k.s.c. nie jest
przypadkowa. Zastosowane w tym przepisie określenia przedmiotu sprawy
podkreślają, że charakter roszczenia nie stanowi kryterium kwalifikacji sprawy pod
kątem rodzaju należnej opłaty. Stosowanie takiego dodatkowego kryterium nie da
się pogodzić z tekstem interpretowanego przepisu.
Sąd Najwyższy, przekazując zagadnienie prawne do rozstrzygnięcia składowi
powiększonemu, opowiedział się za drugim poglądem, a Prokurator Generalny
wniósł o podjęcie uchwały stwierdzającej, że w sprawie o ochronę dóbr osobistych
pobiera się od wniesionego pozwu jedną stałą opłatę bez względu na charakter
dochodzonych w tej sprawie roszczeń.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Wątpliwości wyrażone w zagadnieniu prawnym przedstawionym do
rozstrzygnięcia wyłoniły się na tle zarysowanej wyraźnie w orzecznictwie Sądu
Najwyższego rozbieżnej wykładni art. 26 ust. 1 pkt 3 u.k.s.c. Należy odnotować, że
za pierwszym kierunkiem wykładni wymienionego przepisu Sąd Najwyższy
opowiedział się także w postanowieniach z dnia 29 stycznia 2008 r., IV CZ 7/08 (nie
publ.) i z dnia 3 września 2008 r., I CZ 44/09 (nie publ.) oraz w wyroku z dnia 5
czerwca 2009 r., I CSK 465/08 (nie publ.).
W doktrynie i w orzecznictwie wskazuje się, że cywilnoprawna ochrona dóbr
osobistych opiera się na konstrukcji prawa podmiotowego. Przyjmuje się, że prawa
osobiste są prawami niemajątkowymi, bezwzględnymi (skutecznymi erga omnes).
Ochrona dóbr osobistych może być jednak realizowana za pomocą roszczeń o
charakterze niemajątkowym, przewidzianych w art. 24 § 1 zdanie pierwsze i drugie
k.c. (o zaniechanie działania zagrażającego dobru osobistemu lub naruszającego to
dobro, o dopełnienie czynności potrzebnych do usunięcia skutków naruszenia
dobra osobistego), a także roszczeń o charakterze majątkowym, wskazanych w art.
24 § 1 zdanie trzecie, art. 445 § 1 i 2 oraz art. 448 k.c. (o zadośćuczynienie
pieniężne albo o zapłatę odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel
społeczny). Dopuszczalne jest przy tym łączenie wymienionych roszczeń w jednym
pozwie, jak też dochodzenie każdego z nich osobno (por. uzasadnienie uchwały
składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 26 czerwca 1985 r., III CZP
27/85, OSNC 1985, nr 12, poz. 185 oraz postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 7
maja 2009 r., III CZ 20/09, nie publ.).
Artykuł 26 ust. 1 pkt 3 u.k.s.c. nie łączy wprost przewidzianej w nim opłaty stałej
z charakterem roszczeń zgłoszonych w pozwie o ochronę dóbr osobistych,
powstaje zatem wątpliwość, czy opłatę tę pobiera się w zależności od
niemajątkowego lub majątkowy charakteru tych roszczeń, czy też z uwzględnieniem
ich rozróżnienia. Udzielenie odpowiedzi na to pytanie ma doniosłe znaczenie
praktyczne. Przyjęcie pierwszego z przedstawionych rozwiązań oznaczałoby, że
jednej stałej opłacie podlega pozew obejmujący tylko roszenia niemajątkowe,
roszczenia niemajątkowe i majątkowe albo wyłącznie roszczenia majątkowe.
Według drugiego rozwiązania, opłatę stałą należałoby pobrać od pozwu
zawierający jedynie roszczenia niemajątkowe; pozew obejmujący jedne i drugie
roszczenia podlegałby opłacie stałej oraz stosunkowej, pozew zaś zmierzający do
realizacji jedynie roszczeń majątkowych – wyłącznie opłacie stosunkowej. Należy
przy tym pamiętać, że przepisy o opłatach od pozwu stosuje się do opłat od
środków odwoławczych i środków zaskarżenia wymienionych w art. 18 ust. 2
u.k.s.c. Nie ulega zatem wątpliwości, że rozstrzygnięcie przedstawionego
zagadnienia prawnego ma istotne znaczenie dla oceny zasadności zażalenia
rozpoznawanego przez Sąd Apelacyjny. Wprawdzie art. 1302
§ 3 k.p.c., który
stanowił podstawę częściowego odrzucenia apelacji strony pozwanej, został
uchylony z dniem 1 lipca 2009 r. przez art. 1 pkt 3 i art. 9 ustawy z dnia 5 grudnia
2008 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych
ustaw (Dz.U. Nr 234, poz. 1571), jednak – zgodnie z treścią art. 8 wymienionej
ustawy – ma on zastosowanie do postępowań wszczętych przed wejściem w życie
tej regulacji.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego podejmującym próbę wykładni art. 26 ust.
1 pkt 3 u.k.s.c. trafnie zwrócono uwagę, że odpowiedź na pytanie, czy zakres
zastosowania tego przepisu uwarunkowany został niemajątkowym lub majątkowym
charakterem roszczeń zgłoszonych w pozwie, wymaga uwzględnienia jego
kontekstu językowego. Z przepisów zawartych w art. 26 ust. 1 pkt 4 i 5 u.k.s.c.
wynika, że opłacie stałej podlegają jedynie roszczenia niemajątkowe służące
ochronie wymienionych w nich praw niemajątkowych, z treści tych unormowań nie
można jednak zasadnie wyprowadzić wniosku, że – wobec innej redakcji art. 26 ust.
1 pkt 3 u.k.s.c. – od pozwu o ochronę dóbr osobistych opłatę stałą pobiera się
niezależnie od charakteru zgłoszonych roszczeń. W judykaturze zwraca się uwagę
na zawodność wnioskowania a contrario przy dokonywaniu wykładni przepisów
prawa cywilnego i dopuszcza się je jedynie wtedy, gdy racje leżące u podłoża
rozwiązania przyjętego w określonym przepisie są doniosłe wyłącznie w odniesieniu
do sytuacji objętych tym przepisem (zob. uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego
z dnia 26 września 1969 r., III CZP 8/69, OSNCP 1970, nr 6, poz. 97). Trudno zaś –
na co trafnie zwrócił uwagę Sąd Najwyższy w uzasadnieniu postanowienia z dnia 3
września 2009 r., I CZ 44/09 – doszukać się argumentów wskazujących na
niemożność pogodzenia racji przemawiających za związaniem w przepisach art. 26
ust. 1 pkt 4 i 5 u.k.s.c. opłaty stałej jedynie z roszczeniami niemajątkowymi
służącymi ochronie praw niemajątkowych z podobnym powiązaniem tej opłaty tylko
z roszczeniami niemajątkowymi o ochronę dóbr osobistych. Przy wykładni art. 26
ust. 1 pkt 3 u.k.s.c. nie można pominąć treści ust. 1 pkt 6 tego artykułu,
nakazującego – jeżeli przepis szczególny nie stanowi inaczej – pobranie opłaty
stałej od pozwu o ochronę innych praw niemajątkowych.
Z przepisów ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych wynika, że
ustawodawca w różny sposób wskazuje kryteria wyznaczające rodzaj należnej
opłaty. Do charakteru dochodzonego roszczenia nawiązują wprost np. art. 68 i 69,
określające opłatę stałą w postępowaniu zabezpieczającym. Najczęściej przepisy
przewidujące pobranie opłaty stałej w oznaczonej wysokości odwołują się do
kryterium przedmiotu postępowania przez wskazanie, czego dotyczy konkretna
sprawa, zasadnicze jednak kryterium wyznaczające rodzaj pobieranej opłaty
stanowi – według przepisów ogólnych zawartych w dziale 1 tytułu II ustawy o
kosztach sądowych w sprawach cywilnych – majątkowy lub niemajątkowy charakter
sprawy (art. 12-14 u.k.s.c.). Opłatę stałą pobiera się w sprawach o prawa
niemajątkowe oraz we wskazanych w ustawie niektórych sprawach o prawa
majątkowe (art. 12 in principio).
Pojęcia „sprawa o prawa majątkowe” oraz „sprawa o prawa niemajątkowe” nie
zostały zdefiniowane ani w ustawie o kosztach sądowych w sprawach cywilnych,
ani w kodeksie postępowania cywilnego. W judykaturze zgodnie przyjmuje się, że o
majątkowym lub niemajątkowym charakterze sprawy decyduje – najogólniej rzecz
ujmując – ocena, czy dochodzone w sprawie prawa są bezpośrednio
uwarunkowane interesami ekonomicznymi podmiotu uprawnionego. W nawiązaniu
do tego stanowiska wyrażono również pogląd, podzielany przez skład orzekający,
że przez sprawę o prawa majątkowe w rozumieniu art. 13 u.k.s.c. należy rozumieć
sprawę, której przedmiotem jest żądanie (roszczenie) majątkowe, a więc której
pozytywne rozstrzygnięcie przedstawia dla powoda wartość majątkową (por.
postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 24 maja 2007 r., II CZ 35/07, nie publ.).
Uwzględnienie tego zapatrywania przy odczytywaniu treści normatywnej art. 26 ust.
1 pkt 3 u.k.s.c. nie pozwala zasadnie twierdzić, że przepis ten oparty został na
konstrukcji jednej stałej opłaty od pozwu o ochronę dóbr osobistych bez względu na
charakter zgłoszonych roszczeń. Odmienna wykładnia tego przepisu pociągałaby
za sobą niespójność kontekstu językowego wyrażonej w nim normy, wynikającego
zarówno z treści przepisów sąsiednich – poza szczególną, wyraźnie wyodrębnioną
regulacją odnoszącą się do pozwów o rozwód, separację oraz unieważnienie
małżeństwa – jak i przepisów statuujących ogólne zasady określania rodzaju
pobieranych opłat sądowych. W konsekwencji należałoby uznać, że opłacie stałej
podlegają roszczenia o zadośćuczynienie pieniężne za uszkodzenie ciała lub
wywołanie rozstroju zdrowia (art. 445 i 448 k.c.), dochodzone łącznie z
roszczeniami z tytułu szkód majątkowych. Tymczasem w praktyce sprawy, w
których zgłoszono takie roszczenia, traktowane są jako sprawy o odszkodowanie,
gdyż pojęcie szkody w rozumieniu przepisów kodeksu cywilnego obejmuje również
uszczerbek w dobrach osobistych.
Trzeba zauważyć, że zasada pobierania odrębnych opłat (wpisów) od pozwu o
ochronę dóbr osobistych w zakresie roszczeń niemajątkowych oraz roszczeń
majątkowych obowiązywała także pod rządem ustawy z dnia 13 czerwca 1967 r. o
kosztach sądowych w sprawach cywilnych (jedn. tekst: Dz.U. z 2002 r. Nr 9, poz. 88
ze zm.), z tą różnicą, że pierwsze z wymienionych roszczeń podlegały wpisowi
tymczasowemu (art. 31 ust. 1). Z treści przepisów obecnie obowiązującej ustawy
nie wynika, aby wolą ustawodawcy było odstąpienie od tej reguły oraz aby jej
utrzymanie nie dało się pogodzić z podstawowymi założeniami tej regulacji. Przyjęta
w nowej ustawie metoda kazuistycznego wyliczenia spraw, w których powstaje
obowiązek uiszczenia opłaty stałej oraz brzmienie nadane art. 26 ust. 1 pkt 3
u.k.s.c. nie przemawiają na rzecz stanowiska odmiennego. Przeciwnie, wskazują,
że zamiarem ustawodawcy było ograniczenie zastosowania wyrażonej w tym
przepisie normy do roszczeń niemajątkowych zgłoszonych w poszukiwaniu ochrony
dóbr osobistych.
Wskazany przez skład przekazujący zagadnienie prawne do rozstrzygnięcia
składowi powiększonemu wzgląd na potrzebę zachowania stabilności i pewności
przepisów regulujących pobieranie opłat sądowych przemawia więc przeciwko
kierunkowi wykładni art. 26 ust. 1 pkt 3 u.k.s.c. zaproponowanej w postanowieniu z
dnia 19 marca 2009 r. Zarówno wyniki wykładni językowej, jak i systemowej oraz
funkcjonalnej tego przepisu prowadzą do wniosku, że jego redakcja, odmienna od
przyjętej w art. 26 ust. 1 pkt 4 i 5 u.k.s.c., nie uzasadnia twierdzenia o
wprowadzeniu przez ustawodawcę zasady pobierania jednej opłaty stałej od pozwu
o ochronę dóbr osobistych bez względu na charakter zgłoszonych w nim roszczeń.
Tylko na marginesie należy zauważyć, że po wejściu w życie obecnie
obowiązującej ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych rozróżnienie
niemajątkowego oraz majątkowego charakteru roszczeń o ochronę dóbr osobistych
utrzymane zostało również w przepisach regulujących zasady określania kosztów
zastępstwa prawnego wykonywanego przez adwokata oraz radcę prawnego (§ 11
rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat
za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów
nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu, Dz.U. Nr 163, poz. 1348 ze zm.;
analogicznie w § 10 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września
2002 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez
Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego z
urzędu, Dz.U. Nr 163, poz. 1349 ze zm.).
Z tych względów Sąd Najwyższy orzekł, jak w uchwale.