Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III UK 15/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 1 września 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Andrzej Wróbel (przewodniczący)
SSN Zbigniew Hajn
SSN Halina Kiryło (sprawozdawca)
w sprawie z odwołania R. P.
od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych
o emeryturę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 1 września 2010 r.,
skargi kasacyjnej organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego […]
z dnia 22 września 2009 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu - Sądowi Pracy i Ubezpieczeń Społecznych do
ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach
postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Zakład Ubezpieczeń Społecznych decyzją z dnia 13 marca 2008 r. odmówił
ubezpieczonemu R. P. prawa do emerytury argumentując, iż wnioskodawca nie
spełnił tych przesłanek nabycia prawa do przedmiotowego świadczenia, jakimi są
udokumentowanie co najmniej 20 lat pracy pedagogicznej oraz rozwiązanie
dotychczasowego stosunku pracy. Do wymaganego stażu pracy pedagogicznej nie
zaliczono okresu zatrudnienia ubezpieczonego na stanowisku komendanta i
zastępcy komendanta hufca ZHP od 15 października 1971 r. do 31 sierpnia 1973 r.,
gdyż wspomniana jednostka organizacyjna ZHP nie jest szkołą w rozumieniu
przepisów Karty Nauczyciela, zatem praca w tejże organizacji społecznej nie może
być uznana za pracę pedagogiczną. Nadto wnioskodawca przeszedł do pracy w
ZHP przed wejściem w życie powołanej ustawy, nie mając statusu nauczyciela
mianowanego, a zatrudnienie na wymienionych stanowiskach nie wymagało
kwalifikacji pedagogicznych.
Sąd Okręgowy – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 26
czerwca 2008 r. oddalił odwołanie ubezpieczonego od powyższej decyzji.
Sąd pierwszej instancji podzielił zarzut organu rentowego odnośnie do
niedopełnienia przez wnioskodawcę wynikającego z art. 88 ust. 1 Karty
Nauczyciela warunku nabycia prawa do emerytury w postaci rozwiązania stosunku
pracy.
Na skutek apelacji ubezpieczonego Sąd Apelacyjny – Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 15 października 2008 r. uchylił
zaskarżone orzeczenie i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania Sądowi
pierwszej instancji.
Zdaniem Sądu Apelacyjnego poczynając od dnia 31 sierpnia 2007 r.
zawarte w art. 88 ust. 2a Karty Nauczyciela wymaganie rozwiązania stosunku
pracy nie dotyczy nauczycieli urodzonych w okresie od 31 grudnia 1948 r. do 1
stycznia 1969 r. W tej sytuacji, wobec niewyjaśnienia przez Sąd Okręgowy
wszystkich okoliczności związanych z przebiegiem zatrudnienia ubezpieczonego,
rozstrzygnięcie o uprawnieniach emerytalnych wnioskodawcy jest przedwczesne.
W wyniku ponownego rozpoznania sprawy Sąd Okręgowy – Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 22 kwietnia 2009 r. zmienił zaskarżoną
3
decyzję i przyznał ubezpieczonemu R. P. prawo do emerytur począwszy od dnia 3
stycznia 2008 r.
Sąd pierwszej instancji ustalił, ze ubezpieczony, urodzony w dniu 24 lipca
1949 r., ukończył Studium Nauczycielskie w 1970 r., po czym zatrudniony był w
Szkole Podstawowej na podstawie umowy o pracę od 15 sierpnia 1970 r. do 15
października 1971 r. Następnie pracował jako komendant Hufca ZHP od 15
października 1971 r. do 31 grudnia 1972 r. i zastępca komendanta Hufca B. od 1
stycznia 1973 r. do 31 sierpnia 1973 r. Począwszy od dnia 1 września 1995 r.
zatrudniony był w Zespole Szkół Ogólnokształcących Nr 3 […]na stanowisku
nauczyciela w pełnym wymiarze czasu pracy. Wnioskodawca posiada ogólny staż
składkowy i nieskładkowy wynoszący 34 lata, 3 miesiące i 29 dni.
Analizując uprawnienia emerytalne ubezpieczonego w kontekście
unormowania art. 88 ust. 1 i ust. 1a oraz ust. 2a ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. –
Karta Nauczyciela (Dz.U. z 1983 r. Nr 3, poz. 19 ze zm.) według stanu istniejącego
w dacie złożenia wniosku o przyznanie spornego świadczenia, Sąd Okręgowy
przyjął, że R. P. spełnia wszystkie przewidziane w tym przepisie przesłanki nabycia
prawa do emerytury, gdyż posiada łączny okres zatrudnienia wynoszący 30 lat oraz
– przy zaliczeniu okresu zatrudnienia w charakterze urlopowanego nauczyciela
oddelegowanego do pracy w ZHP – 20 letni staż pracy pedagogicznej, zaś w
obecnym brzmieniu przepisu zbędne jest rozwiązanie stosunku pracy przez osobę
ubiegającą się o to świadczenie.
Rozpoznając apelację organu rentowego od powyższego orzeczenia Sąd
Apelacyjny – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 22 września
2009 r. zmienił zaskarżone orzeczenie o tyle, ze przyznał wnioskodawcy R. P.
prawo do emerytury począwszy od dnia 24 lipca 2009 r., a w pozostałym zakresie
oddalił odwołanie oraz oddalił dalej idącą apelację.
Sąd drugiej instancji nie podzielił do końca poglądu wyrażonego w swoim
poprzednim wyroku i przytaczając orzecznictwo Sądu Najwyższego w tej materii
stwierdził, że według dominującego obecnie stanowiska judykatury, w świetle art.
88 ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. – Karta Nauczyciela (jednolity tekst: Dz.U. z
2006 r. Nr 97, poz. 674 ze zm.) warunkiem nabycia prawa do emerytury
nauczycielskiej jest – oprócz wykazania ogólnego stażu zatrudnienia w wymiarze
4
30 lat, posiadania 20 letniego okresu pracy pedagogicznej oraz nieprzystąpienia do
otwartego funduszu emerytalnego – wcześniejsze rozwiązanie stosunku pracy na
wniosek nauczyciela.
W ocenie Sądu Apelacyjnego istota niniejszego problemu sprowadza się do
pytania o możliwość zaliczenia okresy zatrudnienia ubezpieczonego w Komendzie
Chorągwi R. ZHP do stażu pracy pedagogicznej.
Sąd drugiej instancji przypomniał, iż stosownie do art. 1 ust. 2 karty
Nauczyciela w brzmieniu obowiązującym przed dniem 6 kwietnia 2000 r., tj. przed
wejściem w życie ustawy zmieniającej z daty 18 lutego 2000 r. (Dz.U. Nr 19, poz.
239), przepisom tego aktu podlegali nauczyciele zatrudnieni także w organizacjach
społecznych oraz w związkach zawodowych na stanowiskach wymagających
kwalifikacji pedagogicznych w zakresie ustalonym ustawą. Zakres ten regulował
pierwotnie art. 95 Karty Nauczyciela, w myśl którego, poza nauczycielami
mianowanymi w rozumieniu ustawy, a więc przechodzącymi do pracy w
organizacjach społecznych po wejściu w życie Karty Nauczyciela, prawo do
emerytury przysługiwało także tym nauczycielom, którzy przeszli do pracy w takich
organizacjach jeszcze przed tą datą. Po zmianie Karty Nauczyciela ustawą
nowelizującą z dnia 7 sierpnia 1996 r. (Dz.U. Nr 87, poz. 396) powołany przepis
został skreślony, natomiast wprowadzono art. 91a ust. 2, zgodnie z którym prawo
do emerytury zachowali nauczyciele mianowani przechodzący do pracy w
organizacjach społecznych na stanowiska wymagające kwalifikacji pedagogicznych
już po wejściu w życie Karty Nauczyciela. Skreślając art. 95 nie wprowadzono
przepisów przejściowych, które regulowałyby uprawnienia emerytalna nauczycieli,
którzy przeszli do pracy w organizacjach społecznych przed wejściem w życie tego
aktu. Prawo do emerytury zachowały więc osoby, które spełniają warunki określone
w art. 91a ust. 2 i do tych osób odnosi się art. 6 ust. 1 pkt3 ustawy z dnia 18 lutego
2000 r. o zmianie ustawy – Karta Nauczyciela. Stosownie do tego przepisu
nauczyciel zatrudniony w dniu 6 kwietnia 2000 r. (data wejścia w życie noweli) w
organizacjach społecznych na stanowiskach wymagających kwalifikacji
pedagogicznych zachowuje dotychczasowe uprawnienia. Skoro zatem we
wskazanej dacie uprawnienia emerytalne posiadali jedynie nauczyciele wymienieni
w art. 91a ust. 2 Karty Nauczyciela, wnioskodawca nie należy do kręgu tych osób,
5
gdyż przeszedł do pracy w organizacji społecznej przed wejściem w życie Karty
Nauczyciela. Tym samym brak jest podstaw do zaliczenia spornego okresu do
stażu pracy pedagogicznej ubezpieczonego.
Sąd Apelacyjny zauważył jednak, że w §15 rozporządzenia Rady Ministrów
z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych
w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz.U. Nr 8, poz. 43 ze
zm.) zawarto specjalną regulację, według której nauczyciel, wychowawca lub inny
pracownik pedagogiczny wykonujący pracę nauczycielską wymienioną w art. 1 pkt
1 – 7 ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. – Karta Nauczyciela, nabywa prawo do
emerytury na zasadach określonych w § 4 i jest uważany za wykonującego pracę w
szczególnym charakterze. Tak więc po wejściu w życie ustawy z dnia 17 grudnia
1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity
tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.) nauczyciele mogą przychodzić na
emeryturę na podstawie dwóch odrębnych systemów. Pierwszy – związany z
wykonywaniem pracy w szczególnym charakterze określony w rozporządzeniu
Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. i drugi, w którym warunki nabycia prawa do
emerytury regulowane są odrębnymi przepisami w postaci Karty Nauczyciela.
Nauczyciele urodzeni w okresach wskazanych w art. 32 ustawy emerytalno
– rentowej mogą nabyć prawo do emerytury na zasadach określonych w § 4
rozporządzenia Rady Ministrów, czyli po osiągnięciu wieku wynoszącego 55 lat dla
kobiet i 60 lat dla mężczyzn oraz wykazania okresu zatrudnienia wynoszącego
odpowiednio 20 i 25 lat, w tym co najmniej 15 lat pracy w szczególnym charakterze.
Ubezpieczony spełnia powyższe przesłanki przyznania prawa do emerytury, zatem,
z mocy art. 386 § 1 k.p.c. orzeczono jak w punkcie pierwszym wyroku, natomiast w
pozostałym zakresie oddalono apelację stosownie do art. 385 k.p.c.
Powyższy wyrok został zaskarżony skargą kasacyjną organu rentowego.
Skargę oparto na podstawie: 1/ naruszenia przepisów postępowania, które miało
istotny wpływ na wynik sprawy, tj. art. 386 § 1 i art. 385 w związku z art. 391 § 1 w
związku z art. 476 § 2 pkt 2 w związku z art. 47714
§ 2 k.p.c. poprzez orzekanie o
prawie do emerytury, o jakiej mowa w art. 32 ustawy „emerytalnej” w sytuacji, gdy
wniosek ubezpieczonego, decyzja organu rentowego oraz odwołanie od niej
6
dotyczyły emerytury nauczycielskiej unormowanej w art. 88 Karty Nauczyciela i
ocenę legalności decyzji na podstawie okoliczności (ukończenie przez
wnioskodawcę wieku 60 lat) zaistniałej już po jej wydaniu oraz 2/ naruszenia
przepisów prawa materialnego poprzez niewłaściwe zastosowanie art. 32 ust. 1
ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227 ze zm.) w
odniesieniu do ubezpieczonego mimo, iż jest on urodzony po dniu 1 stycznia 1949
r. i niezastosowanie art. 46 tejże ustawy, chociaż to ten właśnie przepis mógłby
stanowić podstawę ustalenia uprawnień emerytalnych wnioskodawcy przy
spełnieniu przesłanek określonych w § 2 ust. 1, § 4 i § 5 rozporządzenia Rady
Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników
zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz.U.
Nr 8, poz. 43 ze zm.). Skarżący wniósł alternatywnie o uchylenie zaskarżonego
wyroku i jego zmianę poprzez zmianę wyroku Sądu Okręgowego i oddalenie
odwołania lub uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania, przy czym w każdym przypadku z
rozstrzygnięciem o kosztach postępowania kasacyjnego.
W uzasadnieniu skargi kasacyjnej podniesiono, że w postępowaniu z
odwołania od decyzji organu rentowego sąd nie rozstrzyga o zasadności wniosku
ubezpieczonego lecz o prawidłowości samej decyzji. Skoro zatem w
rozpoznawanej sprawie przedmiotem wniosku R. P. i istotą niniejszego sporu było
prawo do emerytury nauczycielskiej bez względu na wiek, unormowanej w art. 88
Karty Nauczyciela, niedopuszczalne było rozstrzygnięcie - z pominięciem
obligatoryjnego w tym zakresie postępowania administracyjnego i skrócenia
postępowania sądowego o jedną instancję - o uprawnieniach emerytalnych
wnioskodawcy wywodzonych z przepisów art. 32 lub art. 46 ustawy o emeryturach i
rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Nadto sąd bada legalność decyzji
organu rentowego według stanu z daty jej wydania. Tymczasem ubezpieczony
spełnił warunek wieku uprawniającego do emerytury z art. 32 ustawy dopiero w
toku postępowania sądowego. W tej sytuacji powinien wystąpić z nowym
wnioskiem emerytalnym. Powołany przepis nie ma zaś zastosowania do
ubezpieczonego, gdyż dotyczy on osób urodzonych przed dniem 1 stycznia 1949 r.
7
Odwołujący mógłby wywodzić swoje pretensje emerytalne z unormowania art. 46
tejże ustawy, ale przy spełnieniu dodatkowych warunków określonych w tym
przepisie, co jednak nie było przedmiotem ustaleń Sądu Apelacyjnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna zasługuje na uwzględnienie, aczkolwiek nie ze wszystkimi
zarzutami skarżącego można się zgodzić.
Nie ma racji organ rentowy sugerując - z powołaniem się na przepisy art.
386 § 1 i art. 385 w związku z art. 476 § 2 pkt 2 w związku z art. 477¹4
§ 2 k.p.c. -
niedopuszczalność orzekania przez Sąd Apelacyjny o uprawnieniach emerytalnych
ubezpieczonego opartych na przepisach ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U.
z 2009 r. Nr 153, poz. 1227 ze zm.), skoro (zdaniem skarżącego) wnioskodawca
wywodził swoje pretensja w tym zakresie z unormowań ustawy z dnia 26 stycznia
1982 r. – Karta Nauczyciela (jednolity tekst: Dz.U. z 2006 r. Nr 97, poz. 674 ze
zm.).
Istota problemu sprowadza się zatem do pytania o zakres kognicji sądu
drugiej instancji w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych.
Inicjując rozważania w tej materii warto przypomnieć, że kognicję sądu
ubezpieczeń społecznych określa art. 476 § 2 w związku z art. 4779
k.p.c. W świetle
powyższych unormowań sąd ten rozpoznaje odwołania od decyzji organów
rentowych w wymienionych w powołanych przepisach sprawach, m. in.
dotyczących emerytur i rent. W judykaturze utrwalony jest pogląd, w myśl którego
zakres rozpoznania i orzeczenia (przedmiot sporu) w tych sprawach wyznaczony
jest w pierwszej kolejności przedmiotem decyzji organu rentowego zaskarżonej do
sądu ubezpieczeń społecznych, a w drugim rzędzie przedmiotem postępowania
sądowego determinowanego zakresem odwołania od tejże decyzji (wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 6 września 2000 r., II UKN 685/99, OSNP 2002 nr 5, poz. 121
oraz postanowienia z dnia 13 maja 1999 r., II UZ 52/99, OSNP 2000 nr 15, poz.
601 i z dnia 13 października 2009 r., II UK 234/08, LEX nr 553692). Jednocześnie
podkreśla się, że w omawianej kategorii spraw postępowanie sądowe nie stanowi
8
prostej kontynuacji postępowania administracyjnego, gdyż tylko w wyjątkowych
wypadkach kontrola sądowa decyzji organu rentowego przeprowadzana jest przez
pryzmat przepisów Kodeksu postępowania administracyjnego. Regułę posiłkowego
stosowania Kodeksu postępowania administracyjnego w postępowaniu w sprawach
z zakresu ubezpieczeń społecznych wyrażono w art. 180 §1 k.p.a., zgodnie z
którym w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych stosuje się przepisy
Kodeksu, chyba że przepisy dotyczące ubezpieczeń ustalają odmienne zasady
postępowania w tych sprawach. Oznacza to przyznanie pierwszeństwa w sprawach
z zakresu ubezpieczeń społecznych przepisom szczególnym, a tymi - w odniesieniu
do postępowania odwoławczego – są (poprzez odesłanie zawarte w art. 83 ust. 2
ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych
(jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 295, poz. 1585 ze zm.) – przepisy Kodeksu
postępowania cywilnego. W kontekście art. 1 k.p.c. sprawami cywilnymi (w
znaczeniu formalnoprawnym) są zaś m. in. sprawy z zakresu ubezpieczeń
społecznych, a więc sprawy, w których wniesiono odwołania od decyzji organów
rentowych, do których przepisy Kodeksu postępowania cywilnego stosuje się z
mocy ustaw szczególnych. Od momentu wniesienia odwołania do sądu
rozpoznawana sprawa staje się sprawą cywilną, podlegającą rozstrzygnięciu
według zasad właściwych dla tej kategorii. Odwołanie pełni rolę pozwu, a jego
zasadność ocenia się na podstawie właściwych przepisów prawa materialnego.
Postępowanie sądowe skupia się na wadach wynikających z naruszenia przez
organ rentowy prawa materialnego, a kwestia wad decyzji administracyjnej,
spowodowanych naruszeniem przepisów postępowania administracyjnego,
pozostaje w zasadzie poza przedmiotem tego postępowania. Sąd ubezpieczeń
społecznych – jako sąd powszechny - może i powinien dostrzegać jedynie takie
wady formalne decyzji administracyjnej, które decyzję tę dyskwalifikują w stopniu
odbierającym jej cechy aktu administracyjnego (uchwały Sądu Najwyższego z dnia
21 listopada 1980 r., III CZP 43/80, OSNCP 1981 nr 8, poz.142; z dnia 21 września
1984 r., III CZP 53/84, OSNCP 1985 nr 5-6, poz. 65 i z dnia 27 listopada 1984 r., III
CZP 70/84, OSNCP 1985 nr 8, poz. 108 oraz postanowienia z dnia 19 czerwca
1998 r., II UKN 105/98, OSNP 1999 nr 16, poz. 529 i z dnia 29 maja 2006 r., I UK
314/05, OSNP 2007 nr 11-12, poz. 173, a nadto wyroki z dnia 28 października 2009
9
r., I UK 132/09, LEX nr 570121; z dnia 2 grudnia 2009 r., I UK 189/09, LEX nr
577811 i z dnia 14 stycznia 2010 r., IUK 252/09, LEX nr 577824).
Zaakcentowanie merytorycznego (a więc analizowanego z punktu widzenia
przepisów prawa materialnego) aspektu sądowej kontroli decyzji organu rentowego
jest bardzo istotne. W orzecznictwie sądowym prezentowane jest wprawdzie
stanowisko, w świetle którego przedmiotem rozpoznania i rozstrzygnięcia sądu
ubezpieczeń społecznych mogą być jedynie żądania ubezpieczonych
niewykraczające poza zakres zaskarżonej decyzji, a przesłanki przyznania prawa
do dochodzonego świadczenia powinny być spełnione najpóźniej do momentu jej
wydania, gdyż o zasadności przyznania lub odmowy przyznania świadczenia
decydują okoliczności istniejące w chwili ustalania tegoż prawa przez organ
rentowy, natomiast postępowanie sądowe ma charakter odwoławczy, sprawdzający
i weryfikujący (wyroki Sądu Najwyższego z dnia 10 marca 1998 r., II UKN 555/97,
OSNPN 1999 nr 5, poz. 181; z dnia 3 grudnia 1998 r., II UKN 341/98, OSNP 2000
nr 2, poz. 72; z dnia 20 maja 2004 r., II UK 395/03, OSNP 2005 nr 3, poz. 43; z
dnia 12 stycznia 2005 r., I UK 93/04, OSNP 2005 nr 16, poz. 254; z dnia 13
września 2005 r., I UK 382/04, LEX nr 276245 i z dnia 7 marca 2006 r., I UK
195/05, OSNP 2007 nr 3-4, poz. 55). Z drugiej strony zauważa się jednak, iż
dopuszczalne jest przyznanie świadczenia, jeśli warunki je uzasadniające zostały
spełnione po wydaniu decyzji i dotyczą okoliczności pewnych i niekwestionowanych
przez organ rentowy (wyroki Sądu Najwyższego z dnia 5 kwietnia 2007 r., I UK
316/06, OSNP 2008 nr 13-14, poz. 199; z dnia 16 maja 2008 r., I UK 385/07, LEX
nr 491450 i z dnia 4 lipca 2007 r., II UK 280/06, OSNP 2008 nr 17-18, poz. 260).
Trzeba bowiem pamiętać, że zgodnie z art. 316 § 1 k.p.c., po przeprowadzeniu
rozprawy sąd wydaje wyrok, biorąc za podstawę stan rzeczy istniejący w chwili
zamknięcia rozprawy; w szczególności zasądzeniu roszczenia nie stoi na
przeszkodzie okoliczności, że stało się ono wymagalne w toku spraw. Podkreśla się
też, iż rozstrzygając o prawidłowości decyzji organu rentowego sądy ubezpieczeń
społecznych nie tylko są uprawnione, ale mają obowiązek zweryfikowania
wszystkich przesłanek warunkujących prawo do świadczenia i nie ma żadnego
uzasadnienia do ograniczania sądowego postępowania odwoławczego wyłącznie
do zweryfikowania podstaw prawnych wskazanych w zaskarżonej decyzji (wyrok
10
Sądu najwyższego z dnia 15 grudnia 2009 r., II UK 138/09, LEX nr 577844). Co
więcej – w wyroku z dnia 10 grudnia 1997 r., II UKN 397/97 (OSNP 1998 nr 212,
poz. 633) Sąd Najwyższy wyraził pogląd, iż rozstrzygnięcie sądu jedynie o braku
uprawnień ubezpieczonego do jednego z dwóch alternatywnie dochodzonych
świadczeń nie jest rozpoznaniem istoty sprawy w rozumieniu art. 378 § 2 k.p.c.
Sformułowanie przez ubezpieczonego we wniosku skierowanym do Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych dwóch alternatywnych roszczeń zobowiązuje tak organ
rentowy jak i sądy orzekające w sprawie do oceny uprawnień wnioskodawcy do
obydwu dochodzonych świadczeń.
Odnosząc powyższe rozważania do realiów niniejszego sporu godzi się
przypomnieć, że złożony przez ubezpieczonego R. P. w Zakładzie Ubezpieczeń
Społecznych w dniu 3 stycznia 2008 r. wniosek nie ograniczał się do żądania
ustalenia prawa do emerytury uregulowanej w art. 88 ustawy z dnia 26 stycznia
1982 r. – Karta Nauczyciela (jednolity tekst: Dz.U. z 2006 r. Nr 97, poz. 674 ze
zm.), lecz w ogóle uprawnień emerytalnych. Wypada zatem zauważyć, iż po
wejściu w życie ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 153, poz.
1227 ze zm.) zarysowały się dwa odrębne systemu emerytalne nauczycieli,
wywodzące się z potraktowania pracy nauczycielskiej jako zatrudnienia w
szczególnym charakterze: pierwszy, związany z wykonywaniem pracy w
szczególnym charakterze w rozumieniu art. 32 ust. 1 i art. 46 ust. 1 ustawy o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz przepisów
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku
emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w
szczególnym charakterze (Dz.U. Nr 8, poz. 43 ze zm.) i drugi, w którym warunki
emerytalne tej grupy zawodowej unormowane są przepisami odrębnymi, tj. art. 88
Karty Nauczyciela (wyroki Sądu najwyższego z dnia 30 lipca 2003 r., II UK 323/02,
OSNP 2004 nr 11, poz. 197 i z dnia 24 kwietnia 2008 r., II UK 262/07, OSNP 2009
nr 15-16, poz. 211). W prawdzie przepisy art. 32 i art. 46 ustawy o emeryturach i
rentach Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz art. 88 Karty Nauczyciela nie
pozostają w bezpośrednim związku normatywnym i regulują odrębne podstawy
prawa do emerytury nauczycieli, to jednak w obydwu przypadkach mamy do
11
czynienia ze świadczeniem emerytalnym. Zgłoszenie przez nauczyciela wniosku o
przyznanie emerytury obligowało więc Zakład Ubezpieczeń Społecznych do jego
rozpoznania z uwzględnieniem wszystkich unormowań prawnych regulujących tę
kwestę i mających zastosowanie do tej kategorii ubezpieczonych, do jakiej należał
wnioskodawca. Odmowne załatwienie wniosku uprawniało zaś sądy orzekające w
sprawie zainicjowanej odwołaniem od decyzji organu rentowego do merytorycznej
kontroli i weryfikacji stanowiska Zakładu także pod kątem nie wskazanych w
uzasadnieniu zaskarżonej decyzji podstaw prawnych roszczeń emerytalnych
ubezpieczonego.
Wobec niezaskarżenia wyroku drugoinstancyjnego w części dotyczącej
prawa R. P. do emerytury wywodzonych z art. 88 Karty Nauczyciela, pozostaje
rozważyć trafność przedmiotowego orzeczenia w aspekcie przepisów ustawy o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.
W świetle art. 398¹³ § 2 k.p.c. wiążące dla Sądu Najwyższego są zawarte w
uzasadnieniu zaskarżonego wyroku ustalenia dotyczące faktu udokumentowania
przez ubezpieczonego łącznego stażu składkowego i nieskładkowego
wynoszącego 34 lata, 3 miesiące i 29 dni, w tym ponad 15 lat pracy nauczycielskiej
wykonywanej na pełnym etacie. Nie ulega też wątpliwości, iż odwołujący się,
urodzony 24 lipca 1949 r., ukończył 60 rok życia w dniu 24 lipca 2009 r., a więc już
po wydaniu przez organ rentowy decyzji z daty 13 marca 2008 r., odmawiającej
wnioskodawcy prawa do emerytury i po zakończeniu postępowania przed Sądem
Okręgowym wyrokiem z dnia 22 kwietnia 2009 r. Można byłoby rozważać - w
kontekście art. 361 § 1 w związku z art. 391 § 1 k.p.c. - dopuszczalność orzekania
przez Sąd drugiej instancji co do istoty sporu z uwzględnieniem zmiany stanu
faktycznego sprawy zaistniałego dopiero w toku postępowania apelacyjnego
(postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 10 listopada 1998 r., III CKN 259/98,
OSNC 1999 nr 4, poz. 82 i wyrok z dnia 13 grudnia 2006 r., II CSK 300/06, LEX nr
388845), jednakże wobec niepodniesienia przez skarżącego zarzutu tej treści,
zagadnienie to pozostaje poza zakresem kognicji Sądu Najwyższego z uwagi na
związanie tego Sądu podstawami skargi kasacyjnej (art. 398¹³ § 1 k.p.c.).
Prawdą jest, że zgodnie z art. 32 ust. 1 i 3 pkt 5 ustawy o emeryturach i
rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz § 4 w związku z § 15
12
rozporządzenia Rady Ministrów w sprawie wieku emerytalnego pracowników
zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze,
nauczyciele, wychowawcy i inni pracownicy pedagogiczni wykonujący pracę
nauczycielską mogą nabyć prawa do emerytury po osiągnięciu wieku wynoszącego
55 lat dla kobiet i 60 lat dla mężczyzn oraz udokumentowania okresu zatrudnienia
odpowiednio 20 i 25 lat, w tym co najmniej 15 lat pracy w szczególnym charakterze,
jaką jest praca wymieniona w art. 1 pkt 1-7 Karty Nauczyciela. Rację ma jednak
skarżący zarzucając, iż przepisy art. 32 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych mają zastosowanie do ubezpieczonych urodzonych w
okresie przed dniem 1 stycznia 1949 r. W odniesieniu do osób urodzonych – jak R.
P. - po dniu 31 grudnia 1948 r. a przed dniem 1 stycznia 1969 r. unormowania te
mogą stanowić podstawę roszczeń emerytalnych z mocy odesłania zawartego w
art. 46 ust. 1 ustawy i przy spełnieniu dodatkowych warunków wymienionych w tym
ostatnim przepisie.
W rozpoznawanej sprawie orzekając o uprawnieniach odwołującego się do
emerytury Sąd Apelacyjny - poza bezspornym ogólnym stażem składkowym i
nieskładkowym wnioskodawcy - uwzględnił zaistniałą w toku procesu nową
okoliczność, jaką jest osiągnięcie przez ubezpieczonego wieku emerytalnego 60
lat. Nie są to jednak jedyne przesłanki nabycia prawa do przedmiotowego
świadczeni wynikające z przepisów art. 32 ust. 1 w związku z art. 46 ust. 1 tego
aktu oraz rozporządzenia Rady Ministrów w sprawie wieku emerytalnego
pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym
charakterze. Stosownie do § 2 ust. 1 rozporządzenia praca w szczególnych
warunkach lub w szczególnym charakterze powinna być wykonywana stale i w
pełnym wymiarze czasu, co w przypadku ubezpieczonego nie jest oczywiste,
zwłaszcza że użyte w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku sformułowanie „praca na
pełnym etacie” nie jest tożsame z wymaganiem, o jakim mowa w cytowanym
przepisie. Nadto nie stosując - adresowanego do osób urodzonych we wskazanym
wyżej okresie po 31 grudnia 1948 r. a przed 1 stycznia 1969 r. - unormowania art.
46 ust. 1 ustawy, Sąd drugiej instancji nie ustalił faktu spełnienia przez
odwołującego pozostałych warunków przyznania prawa do emerytury
wymienionych w tym przepisie. W tych okolicznościach rozstrzygnięcie o
13
uprawnieniach emerytalnych na podstawie powołanych unormowań i przy założeniu
zaistnienia jednaj z przesłanek warunkujących powstanie tychże uprawnień już po
wydaniu decyzji organu rentowego jest co najmniej przedwczesne.
Podzielając zarzuty podniesione przez skarżącego w ramach podstawy
kasacyjnej naruszenia prawa materialnego, Sąd Najwyższy z mocy art. 398¹5
§ 1
k.p.c. uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania
Sądowi drugiej instancji. O kosztach postępowania kasacyjnego orzekł zaś
stosownie do art. 108 § 2 w związku z art. 398²¹ k.p.c.