Pełny tekst orzeczenia

Uchwała składu siedmiu sędziów z dnia 10 maja 2011 r., III CZP 126/10
Sędzia SN Jacek Gudowski (przewodniczący)
Sędzia SN Teresa Bielska-Sobkowicz
Sędzia SN Iwona Koper (sprawozdawca)
Sędzia SN Grzegorz Misiurek
Sędzia SN Henryk Pietrzkowski
Sędzia SN Lech Walentynowicz
Sędzia SN Tadeusz Wiśniewski
Sąd Najwyższy na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 10 maja
2011 r., przy udziale prokuratora Prokuratury Generalnej Piotra Wiśniewskiego, po
rozstrzygnięciu zagadnienia prawnego przedstawionego przez Pierwszego Prezesa
Sądu Najwyższego we wniosku z dnia 26 listopada 2010 r., BSA I-4110-4/10,
"Czy sprawa o uchylenie, ustalenie nieistnienia lub o stwierdzenie nieważności
uchwały organów spółdzielni stanowi sprawę o prawa niemajątkowe – i ewentualnie
dochodzone łącznie z nimi prawa majątkowe – w której skarga kasacyjna
przysługuje na podstawie art. 3981
§ 1 w związku z art. 3982
k.p.c. bez względu na
wartość przedmiotu zaskarżenia?"
podjął uchwałę:
Sprawa o uchylenie, ustalenie nieistnienia oraz o stwierdzenie
nieważności uchwały organów spółdzielni jest sprawą o prawa niemajątkowe,
w której skarga kasacyjna jest dopuszczalna (art. 3981
§ 1 w związku z art.
3982
§ 1 k.p.c.), jeżeli przedmiotem zaskarżonej uchwały są prawa lub
obowiązki o charakterze niemajątkowym
i nadał jej moc zasady prawnej.
Uzasadnienie
Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego, działając na podstawie art. 60 § 1
ustawy z dnia 23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym (Dz.U. Nr 240, poz. 2052
ze zm.), wystąpił z wnioskiem o podjęcie przez Sąd Najwyższy uchwały
wyjaśniającej ujawniające się w orzecznictwie Sądu Najwyższego rozbieżności w
wykładni prawa oraz udzielającej odpowiedzi na pytanie przytoczone na wstępie.
Wskazał, że w judykaturze Sądu Najwyższego zarysowały się odmienne
stanowiska odnośnie do dopuszczalności skargi kasacyjnej w sprawach szeroko
rozumianego zaskarżania uchwał organów spółdzielni. Według jednego,
dopuszczalność skargi kasacyjnej w sprawie o uchylenie, stwierdzenie nieważności
bądź ustalenie nieistnienia uchwały organu spółdzielni zależy od
zindywidualizowanej oceny przedmiotu danej uchwały; jeżeli dotyczy on kwestii
majątkowych, sprawa toczy się o prawa majątkowe, a dopuszczalność skargi
kasacyjnej zależy od wartości przedmiotu zaskarżenia (m.in. postanowienia Sądu
Najwyższego z dnia 26 listopada 2009 r., I CZ 74/09, nie publ., z dnia 19 maja
2010r., I CZ 8/10, nie publ., z dnia 24 października 2008 r., V CSK 201/08, nie
publ.). W orzecznictwie prezentującym taki podgląd znaleźć można nawiązanie do
stanowiska zajmowanego przez Sąd Najwyższy w kwestii kwalifikacji procesowej
spraw o uchylenie uchwał wspólnoty mieszkaniowej, a zwłaszcza do uchwały z dnia
9 grudnia 2005 r., III CZP 111/05 (OSNC 2006, nr 11, poz. 183). Zgodnie z
poglądem przeciwnym, za którym opowiedział się pierwszy Prezes Sądu
Najwyższego, sprawy o uchylenie, ustalenie nieistnienia lub stwierdzenie
nieważności uchwał organów spółdzielni są zawsze sprawami o prawa
niemajątkowe i ewentualnie łącznie z nimi dochodzone roszczenia majątkowe
(postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 5 lutego 2009 r., I CZ 111/08, nie publ.).
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Znaczenie przedstawionego Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia
zagadnienia prawnego wykracza poza kontekst dopuszczalności skargi kasacyjnej,
do którego odwołuje się jego sformułowanie. Zagadnienie to związane jest z
przyjętym w kodeksie postępowania cywilnego – na gruncie różnych instytucji
prawnych – podziałem spraw cywilnych na majątkowe i niemajątkowe. Niejednolita
terminologia kodeksu postępowania cywilnego posługuje się w tym zakresie
pojęciami: „sprawy (spory) o prawa majątkowe” (np. art. 17 pkt 1 i 4, art. 187 § 1 pkt
1 i art. 3982
§ 1 zdanie pierwsze k.p.c.) i „sprawy o prawa niemajątkowe” (art. 1157
k.p.c.), „sprawy niemajątkowe” (np. art. 7 zdanie drugie k.p.c.), „sprawy majątkowe
(np. art. 19 § 2 k.p.c.), „powództwo o roszczenie majątkowe (art. 33 k.p.c.), „sprawy
o roszczenia majątkowe” (art. 58 zdanie drugie k.p.c.) oraz „prawa i roszczenia”
majątkowe albo niemajątkowe (np. art. 17 pkt 1 k.p.c.). Problem kwalifikacji spraw
dotyczących zaskarżania uchwały organu osoby prawnej lub innej jednostki
organizacyjnej – pod kątem ich majątkowego lub niemajątkowego charakteru –
dotyczy, poza uchwałami organów spółdzielni, także innych podmiotów, w tym
spółek kapitałowych i wspólnot mieszkaniowych. Uzasadnia to przyjęcie jednakowej
metodologii ich kwalifikacji oraz uznanie, że podział spraw na majątkowe i
niemajątkowe – niezależnie od wskazanych niekonsekwencji terminologicznych
występujących w kodeksie postępowania cywilnego – powinien być dokonywany w
podobny sposób w odniesieniu do wszystkich instytucji procesowych.
Kwestia kwalifikacji spraw mających za przedmiot zaskarżenie uchwały –
oznaczający także zbiorczą kategorię spraw, w których przedmiotem jest żądanie
uchylenia, stwierdzenia nieważności lub ustalenia nieważności uchwały organu
spółdzielni – pojawiła się w judykaturze i piśmiennictwie już pod rządami ustawy z
dnia 29 października 1920 r. o spółdzielniach (art. 50 według numeracji pierwotnej –
jedn. tekst: Dz.U. z 1934 r. Nr 55, poz. 495 ze zm. i art. 52 według numeracji
obowiązującej od 1950 r. – jedn. tekst: Dz.U. z 1950 r. Nr 25, poz. 232 ze zm.).
Początkowo w orzecznictwie Sądu Najwyższego prezentowany był pogląd, który
wyraża uchwała z dnia 8 lutego 1955 r., II CO 131/54 ("Przegląd Ustawodawstwa
Gospodarczego" 1956, nr 8, s. 314), że przedmiotowe sprawy zawsze są sprawami
o prawa majątkowe ze względu na decydujący o tym cel, dla którego realizacji
tworzy się spółdzielnie, polegający na prowadzeniu działalności gospodarczej. W
późniejszym orzecznictwie Sąd Najwyższy zmienił jednak stanowisko i uznał, że
sprawy o unieważnienie uchwał walnego zgromadzenia spółdzielni nie mają
jednolitego charakteru, a o charakterze konkretnej sprawy – jako majątkowej lub
niemajątkowej – decyduje w każdym indywidualnym przypadku przedmiot uchwały
podlegającej zaskarżeniu. Sprawa ma charakter majątkowy, gdy zaskarżona
uchwała dotyczy praw majątkowych spółdzielni lub jej członków, jeżeli natomiast
przedmiotem uchwały nie są prawa majątkowe, to mają zastosowanie przepisy
dotyczące spraw o prawa niemajątkowe. Zapatrywanie to, które znalazło również
wsparcie w ówczesnej doktrynie, wyrażają orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 20
lipca 1955 r., II CR 2072/54 (OSN 1956, nr 1, poz. 22), z dnia 5 czerwca 1959 r., IV
CO 5/59 (OSN 1960, nr 3, poz. 76) i z dnia 25 stycznia 1961 r., 2 CR 909/59
(OSPiKA 1962, nr 1, poz. 8). Było ono kontynuowane w judykaturze i w doktrynie na
gruncie art. 38 ustawy z dnia 17 lutego 1961 r. o spółdzielniach i ich związkach
(Dz.U. Nr 12, poz. 61 ze zm.) oraz po wejściu w życie obowiązującego kodeksu
postępowania cywilnego, na tle art. 17 pkt 1 i 4 (orzeczenia Sądu Najwyższego z
dnia 3 marca 1962 r., I CR 323/61, OSNCP 1963, nr 6, poz.126, z dnia 1 marca
1963 r., 1 CR 997/61, "Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego" 1963, nr 8-9, s.
248, z dnia 30 grudnia 1963 r., I PZ 82/63, nie publ., z dnia 16 listopada 1974 r., II
CZ 122/74, nie publ., z dnia 26 listopada 1975 r., I CZ 185/75, nie publ., z dnia 11
grudnia 1984 r., I CZ 139/84, nie publ.).
Zmiana kodeksu postępowania cywilnego ustawą z dnia 18 kwietnia 1985 r. o
zmianie ustawy Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. Nr 20, poz. 86) nadała z
dniem 1 lipca 1985 r. nowe brzmienie przepisowi art. 17 pkt 1 k.p.c., stanowiącemu
odtąd, że do właściwości sądów wojewódzkich należą sprawy o prawa
niemajątkowe i łącznie z nimi dochodzone roszczenia majątkowe, oprócz spraw z
zakresu prawa rodzinnego oraz spraw o uchylenie uchwał organów spółdzielni.
Przepis art. 17 pkt 1 k.p.c. w brzmieniu wymieniającym sprawy o uchylenie uchwał
organów spółdzielni obowiązywał do dnia 31 grudnia 1990 r. (por. ustawę z dnia 13
lipca 1990 r. o powołaniu sądów apelacyjnych oraz zmianie ustawy – Prawo o
ustroju sądów powszechnych, Kodeks postępowania cywilnego, Kodeks
postępowania karnego, o Sądzie Najwyższym, o Naczelnym Sądzie
Administracyjnym i o Krajowej Radzie Sądownictwa, Dz.U. Nr 53, poz. 306.)
Ustawą z dnia 16 listopada 2006 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania
cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 235, poz. 1699) do art. 17
dodany został pkt 42
, ustanawiający właściwość rzeczową sądów okręgowych w
sprawach o uchylenie, stwierdzenie nieważności albo o ustalenie nieistnienia
uchwał organów osób prawnych lub jednostek organizacyjnych niebędących
osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną. Zmianę tę
uzasadniono tym, że majątkowy lub niemajątkowy charakter tych spraw jest sporny
w doktrynie i orzecznictwie, podobnie jak kryteria, według których należy ustalać
wartość przedmiotu sporu w tych sprawach (Sejm V kadencja, druk nr 484).
Problem charakteru spraw mających za przedmiot zaskarżenie uchwał
organów spółdzielni powrócił do orzecznictwa przy ocenie dopuszczalności skargi
kasacyjnej, która została ona uzależniona w sprawach o prawa majątkowe od
wartości przedmiotu zaskarżenia, najpierw przez art. 3921
k.p.c. (dodany ustawą z
dnia 24 maja 2000 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego, ustawy o
zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów, ustawy o kosztach sądowych w
sprawach cywilnych oraz ustawy o komornikach sądowych i egzekucji, Dz.U. Nr 48,
poz. 554 ze zm.), a obecnie przez art. 3982
§ 1 zdanie pierwsze k.p.c., dodany z
dniem 6 lutego 2005 r. przez ustawę z dnia 22 grudnia 2004 r. o zmianie ustawy –
Kodeks postępowania cywilnego oraz ustawy – Prawo o ustroju sądów
powszechnych (Dz.U. z 2005 r. Nr 13, poz. 98).
W orzecznictwie Sądu Najwyższego, które ukształtowało się na tle
dopuszczalności skargi kasacyjnej, dominuje zapatrywanie, że o tym, czy sprawa o
uchylenie, ustalenie nieistnienia albo stwierdzenie nieważności uchwały organu
spółdzielni jest sprawą o prawa majątkowe decyduje przedmiot zaskarżonej
uchwały (postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 27 listopada 2007 r., IV CZ
87/07, nie publ., z dnia 24 października 2008 r., V CSK 201/08, nie publ., z dnia 5
grudnia 2008 r., III CZ 39/08, nie publ., z dnia 19 sierpnia 2009 r., III CZ 32/09, nie
publ., z dnia 17 września 2009 r., IV CZ 59/09, nie publ., z dnia 26 listopada 2009 r.,
I CZ 74/09, nie publ., z dnia 19 maja 2010 r., I CZ 8/10, nie publ., z dnia 22 lipca
2010 r., I CZ 67/10, nie publ., z dnia 7 października 2010 r., IV CZ 65/10, nie publ.,
z dnia 22 października 2010 r., V CSK 160/10, nie publ.). Przedmiotowe
zagadnienie nie jest obecnie podejmowane w piśmiennictwie, ograniczającym się
jedynie do przytoczenia utrwalonego w tym zakresie, niemal jednolitego stanowiska
orzecznictwa.
Wyjątek stanowi postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 5 lutego 2009 r., I
CZ 111/08 (nie publ.), w którym przyjęto, że sprawy o uchylenie, ustalenie
nieistnienia lub stwierdzenie nieważności uchwał organów spółdzielni zawsze są
sprawami o prawa niemajątkowe i – ewentualnie – łącznie z nimi dochodzone
roszczenia majątkowe; skarga kasacyjna w tych sprawach może być wniesiona na
podstawie art. 3981
§ 1 w związku z art. 3982
k.p.c. Sąd Najwyższy powołał się na
dokonaną ustawą z dnia 18 kwietnia 1985 r. zmianę art. 17 pkt 1 k.p.c., który – jak
przyjął – w nadanym mu wówczas brzmieniu nie tylko określał właściwość rzeczową
sądów rejonowych w przedmiotowych sprawach, ale także wyrażał założenie, że
przedmiotowe sprawy są sprawami o prawa niemajątkowe, chociażby łącznie z nimi
dochodzone były roszczenia majątkowe. Uznał, że zachowało ono aktualność także
po kolejnych zmianach art. 17 pkt 1 k.p.c. Wskazał ponadto, że za taką kwalifikacją
spraw dotyczących zaskarżenia uchwał organów spółdzielni przemawia to, iż
wszelkie stosunki prawne z zakresu prawa spółdzielczego pochodzą od
podstawowego stosunku członkostwa w spółdzielni, którego niemajątkowy
charakter nie budzi wątpliwości (art. 18 ustawy z dnia 16 września 1982 r. – Prawo
spółdzielcze, jedn. tekst: Dz.U. z 2003 r. Nr 188, poz. 1848).
Kwestia majątkowego lub niemajątkowego charakteru spraw mających za
przedmiot zaskarżenie uchwał organów osób prawnych i innych jednostek
organizacyjnych dotyczy w kontekście dopuszczalności skargi kasacyjnej, poza
uchwałami organów spółdzielni, także uchwał podejmowanych przez spółki
kapitałowe oraz uchwał wspólnot mieszkaniowych. Jeżeli chodzi o uchwały
podejmowane w spółkach kapitałowych, to w jednolitym orzecznictwie Sądu
Najwyższego przyjmuje się, że sprawy te mogą mieć charakter spraw o prawa
niemajątkowe albo o prawa majątkowe, w zależności od przedmiotu zaskarżonej
uchwały (m.in. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 3 października 2001 r., V
CZ 150/01, OSNC 2002, nr 6, poz. 78, z dnia 27 lutego 2003 r., IV CZ 5/03, "Izba
Cywilna" 2003, nr 12, s. 45, z dnia 24 czerwca 2004 r., III CZ 41/04, nie publ., z
dnia 7 lipca 2005 r., V CZ 81/05, nie publ., z dnia 27 lipca 2006 r., III CZ 55/05, nie
publ., z dnia 22 października 2010 r., V CSK 160/10, nie publ.). Pogląd ten wspiera
część doktryny, w której prezentowane jest jednak także stanowisko odmienne, że
każda sprawa o uchylenie, stwierdzenie nieważności albo ustalenie nieistnienia
uchwały zgromadzenia spółki kapitałowej ma charakter majątkowy, gdyż samo
uprawnienie do zaskarżenia uchwały, chociaż jest prawem o charakterze
korporacyjnym (organizacyjnym), ma charakter prawa majątkowego.
Jednolita jest również linia orzecznictwa Sądu Najwyższego w odniesieniu do
spraw o uchylenie uchwał wspólnoty mieszkaniowej (art. 25 ustawy z dnia 24
czerwca 1994 r. o własności lokali, jedn. tekst: Dz.U. z 2000 r. Nr 80, poz. 903 ze
zm.), w których przyjmuje się, że o majątkowym albo niemajątkowym charakterze
tych spraw decyduje przedmiot zaskarżonej uchwały, tj. czy dotyczy ona praw
majątkowych, czy niemajątkowych (m.in. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia
27 lutego 2001 r., V CZ 4/01, OSNC 2001, nr 7-8, poz. 124, z dnia 11 lutego 2003
r., V CZ 208/02, nie publ., z dnia 16 listopada 2006 r., II CZ 78/06, nie publ., z dnia
15 lutego 2007 r., II CZ 124/06, "Izba Cywilna" 2008, nr 12, s. 49, z dnia 16 stycznia
2009 r., III CZ 43/08, nie publ., z dnia 9 września 2010 r., I CZ 44/10, nie publ., a
także uchwały Sądu Najwyższego z dnia 7 stycznia 2004 r., III CZP 100/03, OSNC
2005, nr 2, poz. 29 i z dnia 9 grudnia 2005 r., III CZP 111/05, OSNC 2006, nr 11,
poz. 183). W doktrynie występuje także pogląd, że sprawy o uchylenie uchwał
wspólnoty mieszkaniowej mają zawsze charakter niemajątkowy lub, że w każdym
wypadku są to sprawy majątkowe.
Przechodząc do analizy przedstawionego do rozstrzygnięcia zagadnienia
prawnego trzeba wskazać, że podział na prawa (roszczenia) majątkowe i – a
contrario – niemajątkowe należy do prawa materialnego. Powoduje to, że przy
ocenie, czy sprawa jest sprawą o prawa (roszczenia) majątkowe albo
niemajątkowe, w praktyce wprost wykorzystuje się kryteria wypracowane w nauce
na tle podziału w prawie materialnym na prawa (roszczenia) majątkowe albo
niemajątkowe.
Podstawą wyróżnienia na gruncie prawa materialnego kategorii praw
majątkowych i niemajątkowych jest typowy interes, jaki prawa te realizują. Jak
wskazuje się w doktrynie, podział praw podmiotowych na majątkowe i niemajątkowe
odpowiada różnej treści – majątkowej i niemajątkowej – stosunków, których te
prawa dotyczą, lub oparty jest na tym, czy prawa podmiotowe są bezpośrednio
uwarunkowane ekonomicznym interesem uprawnionego podmiotu. Według tych
kryteriów, do praw majątkowych zalicza się w szczególności prawa rzeczowe,
wierzytelności opiewające na świadczenia majątkowe, prawa majątkowo-
małżeńskie oraz istotną część praw kwalifikowanych jako tzw. własność
intelektualna. Bez znaczenia dla uznania konkretnego prawa podmiotowego za
prawo majątkowe jest przy tym to, czy ma ono jakąś wartość rynkową. Do praw
niemajątkowych zalicza się prawa osobiste i prawa rodzinne niemajątkowe,
stanowiące element stosunków między małżonkami, krewnymi, powinowatymi i
przysposobionymi. Podkreśla się jednocześnie wzrastającą rolę we współczesnym
prawie cywilnym praw niemajątkowych, co jest wynikiem dążenia do wzmocnienia
ochrony wartości osobistych człowieka za pomocą instrumentów cywilnoprawnych
jako bardziej elastycznych, a przez to skuteczniejszych. Pojawia się także
tendencja do uwzględnienia wartości osobistych w obrębie praw majątkowych, co
może utrudniać rozróżnienie obu rodzajów praw. Jest to widoczne w odniesieniu do
własności intelektualnej, a także w dziedzinie praw korporacyjnych
(organizacyjnych) wspólników.
W sprawach zmierzających do zaskarżenia uchwały organu osoby prawnej lub
jednostki organizacyjnej żądanie powoda jest formalnie skierowane przeciwko
uchwale, co powoduje, że ocena charakteru takiej sprawy jako majątkowej lub
niemajątkowej może opierać się na ocenie majątkowego lub niemajątkowego
charakteru samego uprawnienia do zaskarżenia uchwały w nawiązaniu do
charakteru stosunku prawnego, z którego to uprawnienie wynika lub też może
odwoływać się do przedmiotu zaskarżonej uchwały, tj. do tego, czy dotyczy on praw
albo obowiązków o charakterze majątkowym, czy też o charakterze
niemajątkowym.
Wybór – na potrzeby rozstrzygnięcia przedstawionego zagadnienia prawnego
– pierwszego z przedstawionych rozwiązań prowadziłby, ze względu na
niemajątkowy charakter uprawnienia do zaskarżenia uchwał, będącego
konsekwencją niemajątkowego (a co najmniej mieszanego) charakteru członkostwa
w spółdzielni, do ukształtowania jednolitej zasady kwalifikowania spraw o uchylenie,
ustalenie nieistnienia lub stwierdzenie nieważności uchwały organu spółdzielni, jako
spraw o charakterze niemajątkowym. Trzeba przy tym zauważyć, że reguła ta
zastosowana mutatis mutandis do zaskarżenia uchwał organów spółek
kapitałowych oraz uchwał wspólnot mieszkaniowych mogłaby prowadzić do
odmiennego rezultatu, gdyż ze względu na majątkowy charakter stosunku spółki
kapitałowej lub członkostwa we wspólnocie mieszkaniowej, wszystkie sprawy
zmierzające do zaskarżenia uchwał w tych podmiotach miałyby charakter
majątkowy.
Wyborowi takiemu sprzeciwiają się jednak istotne względy skłaniające
zarazem do podtrzymania dominującego dotychczas w judykaturze i doktrynie
zapatrywania odwołującego się przy ocenie majątkowego albo niemajątkowego
charakteru sprawy mającej za przedmiot zaskarżenie uchwały organu spółdzielni
(osoby prawnej lub jednostki organizacyjnej) do majątkowego albo niemajątkowego
charakteru praw albo obowiązków będących jej przedmiotem.
Uprawnienie do zaskarżenia uchwały organu spółdzielni jest jedynie
instrumentem prawnym mającym służyć ochronie praw członka spółdzielni.
Korzystanie z tego uprawnienia nie jest celem samym w sobie, lecz zmierza do
ochrony określonych interesów – sytuacji prawnej lub konkretnych praw danego
członka spółdzielni (uzasadnienia uchwał Sądu Najwyższego z dnia 7 stycznia 2004
r., III CZP 100/03 i z dnia 9 grudnia 2005 r., III CZP 111/05). Z tego względu
właściwym punktem odniesienia dla oceny charakteru sprawy, w której powód
korzysta z takiego uprawnienia, jest przedmiot uchwały, pozwalający na określenie,
jakie prawa i interesy – o charakterze majątkowym lub niemajątkowym – podlegają
ochronie prawnej w danym postępowaniu. Skutkiem orzeczenia sądowego ma być
ustanie stanu związania skarżącego daną uchwałą lub zaprzestanie jej
oddziaływania na sferę jego uprawnień, zatem ochrona prawna jest udzielana nie
przez samą eliminację abstrakcyjnie pojmowanej uchwały, lecz uchwały
wpływającej w określony sposób na prawa i obowiązki skarżącego, o czym
decyduje jej przedmiot. W rezultacie, majątkowy lub niemajątkowy charakter
konkretnych praw i obowiązków będących przedmiotem ochrony prawnej jest
decydujący dla kwalifikacji sprawy wszczętej przez zaskarżenie uchwały jako
sprawy o prawa majątkowe lub niemajątkowe.
Przyjęcie, że o ocenie charakteru prawnego sprawy o uchylenie, ustalenie
nieistnienia albo stwierdzenie nieważności uchwały organu spółdzielni decyduje
charakter samego uprawnienia do zaskarżenia uchwały, determinowany
charakterem stosunku prawnego, z którego to uprawnienie wynika, a nie przedmiot
zaskarżonej uchwały prowadziłoby do trudnej do zaakceptowania sytuacji, w której
w sposób jednolity musiałyby być oceniane sprawy, zmierzające – przez
wyeliminowanie zaskarżonej uchwały – do ochrony różnych praw warunkowanych
lub niewarunkowanych względami o charakterze ekonomicznym. Ponadto sprawy,
w których zaskarżone zostały uchwały o tym samym lub zbliżonym przedmiocie (np.
o odwołanie ze składu członka zarządu), mogłyby być odmiennie kwalifikowane
jako sprawy o charakterze majątkowym albo niemajątkowym w zależności od tego,
czy zostały podjęte przez organy spółdzielni, ze względu na niemajątkowy,
ewentualnie mieszany charakter stosunku członkostwa w spółdzielni, czy też przez
zgromadzenia spółek kapitałowych, ze względu na majątkowy charakter stosunku
spółki kapitałowej.
Nieuzasadnione jest odwoływanie się przy określaniu charakteru spraw o
uchylenie, ustalenie nieistnienia albo stwierdzenie nieważności uchwały organu
spółdzielni do regulacji przekazującej jedynie czasowo te sprawy sądom rejonowym
jako właściwym w pierwszej instancji, w ramach wyjątku od zasady ustanawiającej
właściwość rzeczową sądów wojewódzkich w sprawach o prawa niemajątkowe. Nie
ma podstaw, by zmianę art. 17 pkt 1 k.p.c. dokonaną ustawą z dnia 18 kwietnia
1985 r., traktować jako wykładnię „autentyczną” ustawodawcy w zakresie pojęcia
„sprawy o prawa niemajątkowe”, gdyż przeczy jej obowiązujące od dnia 30 marca
2004 r., obecne unormowanie art. 17 pkt 42
k.p.c. Stanowisku takiemu sprzeciwia
się również przywołany w uzasadnieniu wniosku Pierwszego Prezesa Sądu
Najwyższego zamiar wyraźnego dopuszczenia skargi kasacyjnej w sprawach o
uchylenie, stwierdzenie nieważności albo ustalenie nieistnienia uchwał organów
osób prawnych i jednostek organizacyjnych niebedących osobami prawnymi
niezależnie od wartości przedmiotu zaskarżenia, co prowadziłoby do uzgodnienia
treści art. 3982
§ 1 i art. 17 pkt 42
k.p.c., którego wprowadzenie objęte było tym
samym projektem.
Co do zasady, nie mogą mieć wpływu na ocenę charakteru sprawy – jako
sprawy o prawa majątkowe lub niemajątkowe – ewentualne trudności w ustaleniu
wartości przedmiotu sporu (por. uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z dnia 9
grudnia 2005 r., III CZP 111/05). Problem ten mógłby wystąpić przy założeniu, że
sprawy o zaskarżenie uchwał organu spółdzielni nie mają jednolitego charakteru,
jednak dopiero po ustaleniu majątkowego charakteru konkretnej sprawy. Mogące
wyniknąć na tym tle trudności są porównywalne z problemami w określeniu wartości
przedmiotu sporu lub przedmiotu zaskarżenia, występującymi także w innych
kategoriach spraw, których rozwiązywaniu w praktyce orzeczniczej służą
miarodajne w tym zakresie regulacje ustawowe (art. 19 i nast., art. 368 § 2 zdanie
trzecie i art. 3982
§ 1 k.p.c.).
Do koncepcji jednolitego charakteru spraw o zaskarżenie uchwał organów
spółdzielni nie przekonuje twierdzenie, jakoby konieczność ustalania ad hoc, na
potrzeby oceny dopuszczalności skargi kasacyjnej, czy dana sprawa o zaskarżenie
uchwały organu spółdzielni jest sprawą o prawa majątkowe, miałoby być źródłem
„daleko idącej arbitralności” i przez to godzić „w postulat pewności prawa, będący
elementem zasady demokratycznego państwa prawnego (art. 2 Konstytucji)”. W
każdym wypadku, w którym ustawodawca, na potrzeby określonej instytucji
procesowej, posługuje się podziałem na sprawy o prawa majątkowe albo prawa
niemajątkowe, konieczne jest dokonywanie ad casum oceny ich charakteru, chyba
że daną kwestię określa wprost ustawodawca, tak jak w przypadku art. 17 pkt 42
k.p.c. Przyjęcie jednolitej dla wszystkich tych spraw reguły, że ich majątkowy lub
niemajątkowy charakter, przesądza taki sam charakter praw i obowiązków, których
dotyczy zaskarżona uchwała, nie pozwala uznać, że zarówno ocena w tym
zakresie, jak i w konsekwencji także ocena dopuszczalności skargi kasacyjnej na
podstawie kryterium majątkowego lub niemajątkowego charakteru praw, których
dotyczy sprawa mają charakter arbitralny.
Z tych przyczyn Sąd Najwyższy podjął uchwałę, jak na wstępie.