Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 750/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 26 lipca 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jan Górowski (przewodniczący)
SSN Dariusz Dończyk (sprawozdawca)
SSA Andrzej Niedużak
w sprawie z powództwa B. P.
przeciwko E. D.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 26 lipca 2012 r.,
skargi kasacyjnej powódki
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 16 czerwca 2011 r.,
oddala skargę kasacyjną.
Uzasadnienie
2
Wyrokiem z dnia 3 lutego 2011 r., Sąd Okręgowy oddalił powództwo B. P.
przeciwko E. D. o zapłatę odszkodowania w kwocie 182.000 zł. Ustalił, że 31 maja
2001 r. powódka zawarła w formie aktu notarialnego umowę sprzedaży
spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu wraz z wkładem budowlanym,
należącego do A. O., płacąc kwotę 65.000 zł. Sprzedawcę reprezentował
pełnomocnik D. O.; dysponował on sporządzonym w formie aktu notarialnego
pełnomocnictwem sporządzonym w dniu 12 września 2000 r. w kancelarii
notarialnej prowadzonej przez pozwaną. Pełnomocnictwo umocowywało D. O. do
zawarcia umowy sprzedaży spółdzielczego prawa do lokalu należącego do A. O. na
rzecz dowolnej osoby za cenę i na warunkach ustalanych według uznania
pełnomocnika.
Dnia 12 września 2000 r. pozwana notariusz ustaliła tożsamość A. O. na
podstawie okazanego jej paszportu, którego ważność mijała 7 października 2001 r.
Przed sporządzeniem aktu notarialnego, obejmującego pełnomocnictwo, pozwana
sprawdziła wszystkie dane osobowe mocodawczyni, w tym jej paszport, którego
autentyczność nie budziła jej wątpliwości. W treści pełnomocnictwa wskazano, że
jest to paszport polski, podano jego serię, datę ważności oraz numer ewidencyjny.
Dokument został wystawiony przez organ polski, posiadał aktualną datę ważności.
Brak było jakichkolwiek podstaw do jego zakwestionowania. Pozwana nie miała
również wątpliwości co do tożsamości osoby ustanawiającej pełnomocnika także po
skonfrontowaniu jej wyglądu ze zdjęciem w okazanym paszporcie. Po sporządzeniu
aktu notarialnego pozwana porównała podpis złożony w paszporcie oraz podpis
pod pełnomocnictwem, które bez wnikliwego badania wydawały się identyczne. W
akcie notarialnym pozwana notariusz nie podała daty wystawienia paszportu oraz
nie wskazała organu, który go wystawił. W dacie tej czynności A. O. przebywała za
granicę. Była ona rzeczywiście posiadaczką paszportu o podanym w akcie
notarialnym numerze, lecz wystawionego 6 marca 1990 r., z datą ważności do 10
marca 1992 r.
W sprawie IC … z powództwa A. O. przeciwko powódce (nabywczyni
spółdzielczego prawa) o ustalenie, wyrokiem z dnia 30 listopada 2007 r., Sąd
3
Rejonowy orzekł, że umowa sprzedaży lokalu z dnia 31 maja 2001 r. jest nieważna.
Powołany w tej sprawie biegły z zakresu kryminalistycznych badań pisma i
dokumentów wykluczył, aby podpis złożony na pełnomocnictwie pochodził od A. O.
Podpis złożony przez osobę podającą się za A. O. na pierwszy rzut oka jest
podobny do jej podpisu. Biegły stwierdził, że konfrontowane podpisy charakteryzują
się podobieństwem ogólnokaligraficznym, biorąc natomiast pod uwagę występujące
podobieństwa zasadne jest przypuszczenie, że podpis na pełnomocnictwie został
podrobiony metodą naśladownictwa wyuczonego. Notariusz M. B., mająca od
pozwanej notariusz większe doświadczenie zawodowe, nie miała zastrzeżeń wobec
dokumentów okazanych jej przy zawieraniu umowy sprzedaży lokalu z dnia
31 maja 2001 r.
Sąd Okręgowy uznał za niezasadne powództwo o zapłatę przez pozwaną
odszkodowania za szkodę wyrządzoną niestarannym zachowaniem przy
wykonywaniu czynności zawodowej notariusza. Opowiadając się za poglądem,
w myśl którego notariusz ponosi odpowiedzialność deliktową (na podstawie art. 415
k.c. w zw. z art. 49 ustawy z dnia 14 lutego 1991 r. Prawo o notariacie, obecnie -
jedn. tekst: Dz. U. z 2008 r. Nr 189, poz. 1158 ze zm., dalej: „Prawo o notariacie")
wobec osoby trzeciej za szkodę wyrządzoną przy wykonywaniu czynności
notarialnej, nie dopatrzył się jednak zaistnienia przesłanek tej odpowiedzialności po
stronie pozwanej. Zdaniem Sądu pierwszej instancji, pozwanej nie można przypisać
braku należytej staranności. Sporządzenie przez notariusza aktu notarialnego na
podstawie sfałszowanego dokumentu nie zawsze oznacza, że nie dochował on
należytej staranności. Żaden przepis prawa nie nakłada na notariusza obowiązku
opisania daty wydania paszportu. Pozwana opisała cztery podstawowe dane
paszportu; wskazała, że jest to paszport polski, opisała jego serię, datę ważności
oraz numer ewidencyjny. Niewskazanie daty wystawienia paszportu oraz organu,
który wystawił ten dokument, nie świadczy o braku staranności pozwanej -
określonej w art. 49 Prawa o notariacie - jeżeli nie istnieje wyraźny obowiązek
opisania jeszcze innych danych. Słusznie zatem pozwana uznała, że brak było
podstaw do zakwestionowania paszportu, który był wydany przez organ polski
i spełniał wszystkie wymagania stawiane dokumentowi polskiemu. Pozwana
dochowała również należytą staranność przy ustalaniu tożsamości osoby, która
4
udzieliła pełnomocnictwa, mimo że z opinii grafologa wydanej w sprawie o ustalenie
nieważności aktu notarialnego wynika, iż podpis pod pełnomocnictwem nie
pochodził od osoby podającej się za A. O. Pozwana nie miała jednak możliwości
wykrycia - przez porównanie zdjęcia w paszporcie z wyglądem tej osoby oraz
podpisu złożonego pod aktem notarialnym z podpisem znajdującym się
w okazanym dokumencie - że osoba podająca się za A. O. w rzeczywistości nią nie
była. Nie istniał więc związek przyczynowy (art. 361 § 1 k.c.) pomiędzy szkodą
doznaną przez powódkę na skutek zawarcia umowy sprzedaży lokalu
mieszkalnego na podstawie sporządzonego uprzednio przez pozwaną
pełnomocnictwa, a działaniem pozwanej w postaci sporządzenia aktu notarialnego
obejmującego to pełnomocnictwo.
Sąd Apelacyjny, wyrokiem z dnia 16 czerwca 2011 r., oddalił apelację
powódki wniesioną od wyroku Sądu pierwszej instancji, przyjmując za własne
ustalenia tego Sądu oraz podzielając jego ocenę prawną.
W skardze kasacyjnej, opartej na podstawie kasacyjnej określonej w art.
3983
§ 1 pkt 2 k.p.c., powódka zarzuciła wyrokowi Sądu Apelacyjnego naruszenie
art. 328 § 2 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. Wniosła o uchylenie zaskarżonego
wyroku w całości oraz przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi
Apelacyjnemu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c., podstawą skargi kasacyjnej mogą być
„uchybienia, które mogły mieć istotny wpływ na wynik sprawy”. Określenie to
oznacza, że na skutek tych uchybień treść zaskarżonego orzeczenia odbiega od
treści orzeczenia, które powinno zapaść w sprawie. Wnoszący skargę kasacyjną
powinien więc wykazać, że następstwa podnoszonych wadliwości postępowania
w danej sprawie co najmniej współkształtowały treść zapadłego w niej, i z tej
przyczyny nieprawidłowego, orzeczenia. Chodzi przy tym o takie jedynie uchybienia
procesowe, które mogły mieć istotny wpływ na wynik sprawy. Brak takiego wpływu
eliminuje skuteczność podniesionego zarzutu naruszenia przepisów postępowania
(por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 30 czerwca 2010 r., V CSK 465/09,
niepubl.). Biorąc pod uwagę powyższe wymagania dotyczące zarzutu naruszenia
5
prawa procesowego jako podstawy skargi kasacyjnej, uwzględnienie zarzutu
naruszenie art. 328 § 2 w zw. z art. 391 § 1 k.p.c., może mieć miejsce wyjątkowo,
gdyż co do zasady uchybienie temu przepisowi przez sąd drugiej instancji nie ma
wpływu na treść zaskarżonego orzeczenia. Pisemne uzasadnienie orzeczenia jest
bowiem sporządzane już po jego wydaniu, a zatem wynik sprawy z reguły
nie zależy od tego, jak zostało sporządzone uzasadnienie orzeczenia. Mimo tego
w orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjęto, że wyjątkowo zarzut naruszenia art.
328 § 2 w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. może być usprawiedliwiony wówczas, gdy treść
uzasadnienia orzeczenia sądu drugiej instancji jest na tyle wadliwa,
że uniemożliwia dokonanie jego kontroli kasacyjnej (por. wyroki: z dnia 20 lutego
2003 r., I CKN 65/01, niepubl., z dnia 19 sierpnia 2010 r., IV CSK 80/10, niepubl.,
z dnia 5 października 2011 r., II PK 42/11, niepubl., z dnia 9 lutego 2012 r.,
I UK 248/11, niepubl. oraz postanowienia: z dnia 21 stycznia 2010 r., I CSK 209/09,
niepubl., z dnia 21 września 2011 r., I CSK 652/10, niepubl., z dnia 14 lutego
2012 r., II PK 139/11, niepubl.). W szczególności zarzut naruszenia art. 328 § 2
w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. może być skutecznie podniesiony w postępowaniu
kasacyjnym wówczas, gdy z uzasadnienia zaskarżonego orzeczenia nie wynika
podstawa prawna zaskarżonego orzeczenia względnie wówczas, gdy ustalenia
faktyczne sądu są na tyle niejasne, że nie pozwalają na ocenę prawidłowości
zastosowania norm prawa materialnego (por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia
8 października 2009 r., II CSK 153/09, niepubl., z dnia 24 listopada 2010 r., I PK
107/10, niepubl. oraz postanowienia Sądu Najwyższego: z dnia 23 marca 2012 r.,
II UK 297/11, niepubl., z dnia 19 marca 2012 r., II UK 162/11, niepubl.).
Podniesienie w skardze kasacyjnej zarzutu naruszenia art. 328 § 2 w zw. z art. 391
§ 1 k.p.c. nie zwalnia jednak strony skarżącej od podniesienia odpowiednich
zarzutów naruszenia innych przepisów prawa materialnego lub procesowego,
których prawidłowości zastosowania lub oceny ich naruszenia nie sposób dokonać
właśnie z uwagi na wadliwość uzasadnienia zaskarżonego orzeczenia.
Dopuszczenie zarzutu naruszenia art. 328 § 2 w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. jest
możliwe więc jedynie w sytuacji, w której zarzut ten zostaje przedstawiony
w powiązaniu z zarzutami naruszenia przepisów prawa materialnego lub innych
przepisów postępowania, o ile są dopuszczalne (por. wyroki Sądu Najwyższego:
6
z dnia 19 marca 2012 r., II UK 162/11, niepubl., z dnia 2 lipca 2009 r, III SK 10/09,
niepubl., z dnia 24 września 2009 r., II PK 58/09, niepubl., z dnia 23 lipca 2009 r.,
II PK 25/09, niepubl., z dnia 4 listopada 2009 r., I UK 142/09, niepubl., z dnia
16 października 2009 r., I UK 129/09, niepubl., z dnia 9 czerwca 2009 r., II UK
403/08, niepubl.; z dnia 5 czerwca 2009 r., I UK 21/09, niepubl., z dnia 19 listopada
2008 r., III CSK 154/08, Lex nr 950431). Tylko bowiem przez pryzmat zarzutu
naruszenia innych przepisów prawa procesowego albo prawa materialnego można
ocenić, czy wada uzasadnienia jest tego rodzaju, że orzeczenie nie poddaje się
kontroli kasacyjnej.
Wprawdzie powódka, oprócz zarzutu naruszenia art. 328 § 2 w zw. z art. 391
§ 1 k.p.c., nie wyartykułowała wprost zarzutu naruszenia prawa materialnego, ale
z uzasadnienia podniesionego zarzutu oraz wniosku o przyjęcie skargi kasacyjnej
do rozpoznania wynika, że wadliwość uzasadnienia zaskarżonego wyroku wiąże
z brakiem wyjaśnienia, dlaczego dane w postaci daty wydania paszportu i nazwy
organu wydającego miały charakter drugorzędny dla weryfikacji tożsamości osoby
podającej się za A. O., w sytuacji gdy obowiązująca w dacie sporządzenia
pełnomocnictwa ustawa z dnia 29 listopada 1990 r. o paszportach (Dz. U. Nr 2,
poz. 5) i wydane na jej podstawie rozporządzenie wykonawcze z dnia 25 marca
1991 r. (Dz. U. Nr 28, poz. 122) nie przewidywały gradacji tych danych, co
uniemożliwiało zweryfikowanie toku wywodu Sądu Apelacyjnego we wskazanym
zakresie. Dalej wskazała, że na tle art. 49 ustawy z dnia 14 lutego 1991 r. Prawo
o notariacie (Dz. U. Nr 22, poz. 91 ze zm.) występuje istotne zagadnienie prawne,
czy notariusz, który zobowiązany jest do zachowania szczególnej staranności przy
wykonywaniu czynności notarialnej i na którym ciąży obowiązek stwierdzenia
tożsamości osób biorących udział w czynności notarialnej, jest zobligowany do
sprawdzenia i następnie zamieszczenia w sporządzonym przez siebie dokumencie
wszystkich, czy tylko niektórych, danych zawartych w paszporcie służących do
identyfikacji osoby posługującej się takim dokumentem w sytuacji, gdy przepisy
paszportowe nie dzielą danych zawartych w paszporcie na dane podstawowe
i pozostałe, a zawierają jedynie wyliczenie danych, które paszport powinien
zawierać.
7
Zarzut naruszenia art. 328 § 2 w zw. z art. 391 § 1 k.p.c., połączony
z zarzutem naruszenia art. 49 Prawa o notariacie, nie był uzasadniony.
Uzasadnienie zaskarżonego wyroku mimo pewnej lakoniczności i niespójności nie
jest jednak na tyle wadliwe, że nie pozwala na jego kontrolę kasacyjną. Zawiera
ono jednoznaczne i pełne ustalenia faktyczne, jak również wskazanie podstawy
prawnej rozstrzygnięcia. Żądanie pozwu zostało ocenione przez Sąd odwoławczy
przy zastosowaniu art. 415 k.c. w zw. z art. 361 § 1 k.c. i art. 49 Prawa o notariacie,
co wynika z akceptacji przez Sąd Apelacyjny stanowiska prawnego Sądu pierwszej
instancji. Sąd drugiej instancji przyjął więc, że pozwana jako notariusz mogła
ponosić odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przy wykonywaniu czynności
notarialnych na zasadach określonych w kodeksie cywilnym, z uwzględnieniem
szczególnej staranności - wynikającej z art. 49 Prawa o notariacie - do jakiej jest
obowiązany notariusz przy wykonywaniu tych czynności. W przypadku
sporządzenia aktu notarialnego z udziałem osoby, która „podszyła się" pod osobę
(A. O.) - która została wskazana jako uczestnik czynności notarialnej - uznał, że
pozwana ponosiłaby odpowiedzialność odszkodowawczą wówczas, gdyby nie
wykonała należycie obowiązku, stwierdzenia tożsamości osób biorących udział w
czynności, wynikającego z art. 85 § 1 Prawa o notariacie. Ocenił, że pozwana,
która sprawdziła dane zawarte w okazanym jej paszporcie, porównała wygląd
osoby, która stawiła się do aktu notarialnego ze zdjęciem zawartym w okazanym
dokumencie tożsamości oraz porównała podpis złożony pod aktem notarialnym z
podpisem znajdującym się w paszporcie - który bez specjalistycznych badań nie
pozwalał na wykrycie faktu jego podrobienia - dochowała staranności
wymaganej przez art. 49 Prawa o notariacie od notariusza przy wykonywaniu
obowiązku określonego w art. 85 § 1 Prawa o notariacie. Wskazał, że z żadnych
przepisów nie wynika, jakie dane zawarte w paszporcie powinny zostać
zamieszczone w akcie notarialnym. Uwzględniając powyższe przyjął, że pomiędzy
niewskazaniem w akcie notarialnym części danych dotyczących paszportu a
szkodą, która poniosła powódka, brak było adekwatnego związku przyczynowego
(art. 361 § 1 k.c.), którego istnienie jest niezbędnym elementem konstrukcji
odpowiedzialności odszkodowawczej na podstawie art. 415 k.c., mającej
zastosowanie, wobec treści art. 49 Prawa notarialnego, także do notariusza.
8
Stanowisko Sądu odwoławczego odnośnie do przyjętej podstawy prawnej
rozstrzygnięcia jest prawidłowe (por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 5 lutego
2004 r., III CK 271/02, Lex nr 602711 oraz z dnia 9 maja 2008 r., III CSK 366/07, Lex
nr 424389). Według art. 85 § 1 Prawa o notariacie, notariusz przy dokonywaniu
czynności notarialnej jest obowiązany stwierdzić tożsamość osób biorących udział
w czynności. Zgodnie z art. 85 § 2 Prawa o notariacie, stwierdzenie to powinno
nastąpić na podstawie prawem przewidzianych dokumentów, a w braku takich
dokumentów - w sposób wyłączający wszelką wątpliwość co do określenia
tożsamości osoby biorącej udział w czynności notarialnej. Warunkiem więc
prawidłowego wykonania przez notariusza obowiązku określonego w art. 85 § 1
Prawa o notariacie - stwierdzenia tożsamości osoby posługującej się dokumentem
tożsamości - jest wcześniejsza pozytywna weryfikacja (ocena) wiarygodności
przedstawionego notariuszowi dokumentu tożsamości, tj. czy ze względu na jego
cechy zewnętrzne i treść zawartych w nim wpisów nie zachodzi wątpliwość co do
jego autentyczności bądź podejrzenie jego sfałszowania. W razie powzięcia takich
wątpliwości notariusz powinien zażądać innego wiarygodnego dokumentu
tożsamości albo odmówić dokonania czynności notarialnej. W ramach oceny
wiarygodności okazanego dokumentu notariusz powinien wziąć pod uwagę treść
wszystkich danych, które właściwe przepisy przewidują w danym dokumencie, gdyż
analiza każdego z nich może świadczyć o fałszerstwie dokumentu, np.
w odniesieniu do paszportu, gdyby z jego treści wynikało, że został on wydany
przez organ do tego nieuprawniony albo z porównania wymaganej przez przepisy
relacji pomiędzy wskazaną w dokumencie datą jego wystawienia a datą jego
ważności (por. art. 9 ust. 1 i 1a ustawy z dnia 29 listopada 1990 r. o paszportach -
Dz. U. z 1991 r. Nr 2, poz. 5 ze zm.). Dlatego błędne było stanowisko Sądu
Apelacyjnego, że dane dotyczące daty wydania paszportu i organu, który je wydał,
miały drugorzędne znaczenie dla weryfikacji tożsamości osoby podającej się za A.
O.
Według art. 85 § 3 Prawa o notariacie, sposób stwierdzenia
tożsamości notariusz określi w sporządzonym dokumencie. Wykonując ten
obowiązek, notariusz powinien określić w akcie notarialnym, czy stwierdził
tożsamość uczestnika czynności notarialnej na podstawie dokumentu tożsamości,
9
czy też w inny sposób, nadto wskazać dane zawarte w dokumencie dotyczące
tożsamości osoby okazującej dokument i niezbędne dla oceny jej zdolności do
uczestniczenia w danej czynności notarialnej, jak również te dane dotyczące
samego dokumentu, które pozwalają skonkretyzować dokument, którym posłużyła
się osoba biorąca udział w czynności notarialnej. Odzwierciedlenie w akcie
notarialnym szczegółowych danych dotyczących okazanego dokumentu
tożsamości było nie tyle istotne dla prawidłowego wykonania przez notariusza
obowiązku sprawdzenia tożsamości uczestnika czynności notarialnej, co dla
ewentualnej, późniejszej, oceny prawidłowości jego postępowania przy ocenie
wiarygodności okazanego dokumentu tożsamości, a więc - w szerszej perspektywie
- prawidłowości wykonania przez niego obowiązku określonego w art. 85 § 1 Prawa
o notariacie. Uwzględniając powyższe pominięcie w sporządzonym przez pozwaną
akcie notarialnym części danych zawartych w okazanym paszporcie przez osobę
biorącą udział w tej czynności - w tym dotyczących organu, który go wydał oraz
daty jego wydania - mogłoby mieć znaczenie dla jej odpowiedzialności
odszkodowawczej wówczas, gdyby jednocześnie wykazano, że pominiętych
danych pozwana nie sprawdziła albo sprawdziła w sposób nieprawidłowy.
Jak jednak wynika z wiążących Sąd Najwyższy ustaleń (art. 39813
§ 2 k.p.c.),
pozwana sprawdziła dane zawarte w paszporcie ponad te, które zostały określone
w akcie notarialnym i brak było podstaw do zakwestionowania wiarygodności
okazanego pozwanej dokumentu. Z tego względu zasadne było stanowisko Sądu
Apelacyjnego, że niezamieszczenie tych danych w akcie notarialnym nie
pozostawało w adekwatnym związku przyczynowym ze szkodą poniesioną przez
powódkę, gdyż nie miało wpływu na prawidłowe - zgodne z miarą staranności
określoną w art. 49 Prawa o notariacie - wykonanie przez pozwaną obowiązku
zweryfikowania tożsamości osoby, która stawiła się u niej w celu uczestniczenia
w czynności notarialnej, podając się za A. O.
Uwzględniając powyższe orzeczono na podstawie art. 39814
k.p.c., jak
w sentencji.
es