Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 551/12
POSTANOWIENIE
Dnia 10 kwietnia 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Barbara Myszka (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Wojciech Katner
SSN Agnieszka Piotrowska
w sprawie z wniosku Q. Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością – N. P. Spółki
Komandytowej z siedzibą w W.
przy uczestnictwie Bank SA w W.
o wpis,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 10 kwietnia 2013 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy
od postanowienia Sądu Okręgowego w G.
z dnia 28 lutego 2012 r.,
oddala skargę kasacyjną.
2
Uzasadnienie.
Postanowieniem z dnia 11 lipca 2011 r. Sąd Rejonowy w G. oddalił wniosek
P.Inwestycje-N. P. sp. z o.o. w W. (obecnie: Q. Spółka z ograniczoną
odpowiedzialnością-N. P. sp. k. w W.) o dokonanie w dziale IV w podrubryce
4.4.1.13 „inne informacje” księgi wieczystej nr 180964/3 wpisu oświadczenia Banku
S.A. z siedzibą w W. o treści: „Bank oświadcza, iż wyrazi zgodę na
bezobciążeniowe wydzielenie, na rzecz nabywców, poszczególnych lokali wraz
z przynależnymi do nich pomieszczeniami gospodarczymi oraz udziałami
w gruncie z ww. nieruchomości obciążonych hipoteką kaucyjną łączną, pod
warunkiem całkowitego spełnienia przez tych nabywców zobowiązań z tytułu
zapłaty całej ceny nabycia lokalu, pomieszczeń przynależnych, prawa własności
gruntu oraz części wspólnych budynku na rachunek Spółki P. Inwestycje-N. P. Sp.
z o.o. nr […], prowadzony przez Bank S.A. Oddział w G., celem obsługi zadłużenia
wynikającego z Umowy Kredytu zawartej w dniu 20 sierpnia 2008 r. z późn. zm.”
Sąd Rejonowy ustalił, że księga wieczysta nr 180964/3 jest prowadzona dla
nieruchomości o obszarze 1,6485 ha położonej w G., że ujawnionym właścicielem
tej nieruchomości jest P. Inwestycje-N. P. sp. z o.o. z siedzibą w W., że w dziale IV
jest wpisana hipoteka umowna łączna kaucyjna do kwoty 233 300 000 zł na rzecz
Banku S.A. z siedzibą w W., obciążająca również nieruchomości objęte księgami
wieczystymi nr 39035/9 i 180965/0 oraz że podstawę żądanego wpisu miało
stanowić dołączone do wniosku oświadczenie Banku S.A. z dnia 9 lutego 2011 r. o
treści odpowiadającej treści wnioskowanego wpisu, podpisane przez zastępcę
dyrektora departamentu X.X. i naczelnika wydziału Y.Y.
Zdaniem Sądu Rejonowego, oświadczenie z dnia 9 lutego 2011 r. nie może
stanowić podstawy wpisu, ponieważ nie dołączono do niego dokumentów, z których
wynikałoby umocowanie podpisanych na nim osób do składania oświadczeń
w zakresie praw i obowiązków majątkowych banku (art. 95 ust. 1 ustawy z dnia
29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe, jedn. tekst: Dz. U. z 2002 r. Nr 72, poz. 665
ze zm. – dalej: „Pr. bank.”). Z oświadczenia tego nie wynika też, by
wnioskodawczyni i uczestniczący w postępowaniu Bank S.A. zawarli porozumienie
3
co do bezobciążeniowego wydzielenia lokali z nieruchomości obciążonych hipoteką
kaucyjną łączną, natomiast zgodnie z art. 76 ust. 4 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o
księgach wieczystych i hipotece (jedn. tekst: Dz. U. z 2001 r. Nr 124, poz. 1361 ze
zm. – dalej: „u.k.w.h.”), postanowienia dotyczące sposobu podziału hipoteki dla
swej skuteczności wymagają zawarcia umowy. Powinny być one więc elementem
oświadczeń woli wierzyciela hipotecznego i właściciela nieruchomości obciążonej.
Poza tym niedopuszczalne jest uzależnienie skutków podziału hipoteki łącznej od
warunku, a w sprawie zastrzeżony został warunek w postaci zapłaty całej ceny.
Postanowieniem z dnia 28 lutego 2012 r. Sąd Okręgowy w G. oddalił
apelację wnioskodawczyni, dodając, że dokument będący podstawą do ujawnienia
uprawnienia właściciela nieruchomości do żądania podziału hipoteki powinien
odpowiadać wymaganiom określonym w art. 31 ust. 1 u.k.w.h. Podkreślił,
że złożony w uzupełnieniu apelacji aneks z dnia 9 lutego 2011 r. też nie może
stanowić podstawy wpisu, ponieważ wnioskodawczyni nie wykazała, by naczelnik
wydziału Y.Y., który – obok X.X.– podpisał aneks był upoważniony do składania
oświadczeń w zakresie praw i obowiązków majątkowych banku. Artykuł 130 k.p.c.
nie mógł natomiast znaleźć zastosowania, gdyż wniosek nie zawierał braków
formalnych a brak pełnomocnictwa materialnego dla osoby działającej w imieniu
banku stanowi – zgodnie z art. 6269
k.p.c. – przeszkodę do dokonania wpisu. Poza
tym sformułowania aneksu co do wyrażenia zgody na „bezciężarowe” wydzielenie
lokali nie spełniają wymagań z art. 76 ust. 4 u.k.w.h. Według tego przepisu podział
hipoteki następuje stosownie do postanowień umowy, nie może być zatem
uzależniony od zgody wierzyciela, a taka sytuacja wystąpiła w niniejszej sprawie.
Zawarte porozumienie zawiera jedynie zobowiązanie wierzyciela do zgody na
bezciężarowe odłączenie nieruchomości, o którym mowa w art. 90 u.k.w.h.
Wykonania tego rodzaju zobowiązania strona może dochodzić na drodze sądowej i
nie wymaga ono dla swej skuteczności ujawnienia w księdze wieczystej. Nie jest to
bowiem porozumienie, o którym mowa w art. 76 ust. 4 u.k.w.h. Poza tym strony
uregulowały jedynie sytuację całkowitej spłaty przez nabywcę ceny lokalu,
pozostawiając poza zakresem regulacji pozostałe, w których nie doszło do zapłaty
całej ceny. W takich sytuacjach nie można by w związku z tym dokonać wpisu ani
na podstawie ustawy, ani na podstawie umowy. Tymczasem wolą ustawodawcy
4
było, aby wpis hipoteki następował automatycznie na podstawie ustaleń zawartych
w porozumieniu, o którym – poprzez wpis – wiedzą również osoby trzecie.
W skardze kasacyjnej od postanowienia Sądu Okręgowego
wnioskodawczyni, powołując się na obie podstawy określone w art. 3983
§ 1 k.p.c.,
wniosła o uchylenie zaskarżonego postanowienia i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania. W ramach pierwszej podstawy wskazała na naruszenie
art. 31 ust. 1 i art. 32 ust. 2 u.k.w.h. przez przyjęcie, że przepisy te wyłączają
stosowanie art. 95 Pr. bank., art. 76 ust. 4 u.k.w.h. i art. 78 k.c. przez przyjęcie,
że oświadczenia stron umowy muszą być złożone jednocześnie oraz że zgoda
wierzyciela hipotecznego nie może być uwarunkowana zapłatą ceny nabycia lokalu,
i art. 95 ust. 1 Pr. bank. przez przyjęcie, że dla ważności dokumentu bankowego
konieczne jest dołączenie pełnomocnictw dla osób podpisujących dokument
i odpisu z Krajowego Rejestru Sądowego. W ramach drugiej podstawy skarżąca
podniosła zarzut obrazy art. 382 k.p.c. przez nieuwzględnienie dokumentów
dołączonych do apelacji, art. 6268
§ 2 k.p.c. przez przyjęcie, że w postępowaniu
wieczystoksięgowym sąd może badać zakres umocowań osób składających
oświadczenia w imieniu banku, art. 385 i art. 386 k.p.c. przez oddalenie apelacji
jako bezzasadnej i art. 44 pkt 6 w związku z art. 43 pkt 4 ustawy z dnia 28 lipca
2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (jedn. tekst: Dz. U. z 2010 r. Nr
90, poz. 594 ze zm. – dalej: „u.k.s.c.”) przez przyjęcie, że wniosek w niniejszej
sprawie podlegał opłacie przewidzianej w art. 43 pkt 4 u.k.s.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Przystępując do rozważenia zarzutów podniesionych w ramach drugiej
z powołanych podstaw kasacyjnych, za pozbawiony racji trzeba uznać zarzut
naruszenia art. 385 i 386 k.p.c. przez oddalenie apelacji zamiast dokonania zmiany
postanowienia Sądu pierwszej instancji i orzeczenia co do istoty sprawy zgodnie
z wnioskiem skarżącej. Jak już niejednokrotnie wyjaśniał Sąd Najwyższy, art. 385
k.p.c. jest adresowany do sądu drugiej instancji i przesądza o tym, w jaki sposób
ma on rozstrzygnąć sprawę, jeżeli stwierdzi, że apelacja jest bezzasadna.
O naruszeniu tego przepisu mogłaby być mowa wtedy, gdyby Sąd Okręgowy
stwierdził, że apelacja jest bezzasadna, a jej nie oddalił, czego skarżąca nie
5
zarzuca. Sąd drugiej instancji nie narusza natomiast art. 385 k.p.c., jeżeli oddali
apelację na podstawie oceny, że jest ona bezzasadna, niezależnie od twierdzenia
strony, iż była zasadna. Nie inaczej należy ocenić zarzut naruszenia art. 386 § 1
k.p.c. przez jego niezastosowanie i nieuwzględnienie apelacji, pomimo jej
zasadności, gdyż przepis ten jest również adresowany do sądu drugiej instancji
i wskazuje, w jaki sposób ma on rozstrzygnąć sprawę, jeżeli stwierdzi, że apelacja
jest uzasadniona (zob. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 2 grudnia 1997 r.,
I PKN 403/97, OSNAPiUS 1998, nr 20, poz. 602, wyroki Sądu Najwyższego z dnia
7 lipca 2000 r., I PKN 711/99, OSNAPiUS 2002, nr 1, poz. 13, z dnia 8 maja
2002 r., III CKN 917/00, nie publ. i z dnia 7 lutego 2006 r., IV CK 400/05, nie publ.).
Nie może być też uznany za zasadny zarzut obrazy art. 6268
§ 2 k.p.c. przez
badanie zakresu umocowania osób składających oświadczenie w imieniu banku.
Zgodnie z art. 6268
§ 2 k.p.c., rozpoznając wniosek o wpis, sąd bada jedynie treść
i formę wniosku, dołączonych do wniosku dokumentów oraz treść księgi
wieczystej. Przed wejściem tego przepisu w życie kognicję sądu w postępowaniu
wieczystoksięgowym określał art. 46 ust. 1 u.k.w.h., który stanowił, że rozpoznając
sprawę sąd rejonowy bada jedynie treść wniosku, treść i formę dołączonych doń
dokumentów oraz treść księgi wieczystej. Już pod rządem art. 46 ust. 1 u.k.w.h.
zarówno w orzecznictwie, jak i w doktrynie jednolicie przyjmowano, że badanie
treści dokumentu dołączonego do wniosku mieści w sobie konieczność oceny, czy
dokument ten stanowi uzasadnioną podstawę wpisu. Z przepisu tego
wyprowadzano w związku z tym obowiązek badania czynności mającej stanowić
podstawę wpisu nie tylko pod względem formalnoprawnym, ale także pod
względem jej skuteczności materialnej; podkreślano, że sąd musi ocenić, czy
czynność ta uzasadnia powstanie, zmianę lub wygaśnięcie prawa, które ma być
wpisane lub wykreślone z księgi. Stanowisko to jest w pełni aktualne na gruncie art.
6268
§ 2 k.p.c. (zob. orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 25 lutego 1963 r., III CR
177/62, OSNCP 1964, nr 2, poz. 36, z dnia 18 listopada 1971 r., III CRN 338/71,
OSNCP 1972, nr 6, poz. 110, z dnia 21 września 1995 r., II CR 96/95, nie publ.,
z dnia 10 listopada 1995 r., III CZP 158/95, OSNC 1995, nr 5, poz. 47, z dnia
23 stycznia 2003 r., II CKN 1155/00, OSNC 2004, nr 4, poz. 61, z dnia 9 lipca
2004 r., II CK 435/03, nie publ., z dnia 11 czerwca 2008 r., V CSK 17/08, nie publ.,
6
z dnia 30 czerwca 2011 r., III CSK 272/10, OSNC-ZD 2012, nr B, poz. 44, z dnia
20 października 2011 r., III CSK 322/10, nie publ. i z dnia 4 kwietnia 2012 r., I CSK
359/11, OSNC 2012, nr 9, poz. 111).
Kontynuując dotychczasową jednolitą linię orzecznictwa trzeba przyjąć,
że obowiązek badania skuteczności materialnej czynności prawnej Banku S.A.,
mającej stanowić podstawę wnioskowanego wpisu, obejmował także badanie
umocowania osób do dokonania tej czynności w imieniu Banku, jako osoby prawnej
(art. 38 k.c.).
Zarzut naruszenia art. 44 pkt 6 w związku z art. 43 pkt 4 u.k.s.c. przez
przyjęcie, że wniosek o wpis zgody na „bezciężarowe” wyodrębnienie lokali jest
wnioskiem o zmianę treści ograniczonych praw rzeczowych, a nie wnioskiem o inny
wpis w rozumieniu art. 44 pkt 6 u.k.s.c. i w związku z tym podlega opłacie
przewidzianej w art. 43 pkt 4 u.k.s.c., nie może stanowić uzasadnionej podstawy
kasacyjnej z tej już tylko przyczyny, że zaskarżone postanowienie nie zawiera
w tym przedmiocie żadnego rozstrzygnięcia.
Odnosząc się do zarzutu naruszenia art. 382 k.p.c. przez nieuwzględnienie
dowodów z dokumentów, załączonych do apelacji i pisma złożonego w jej
uzupełnieniu, w postaci odpisu z Krajowego Rejestru Sądowego oraz aneksu z dnia
9 lutego 2011 r. do umowy kredytu zawartej w dniu 20 sierpnia 2008 r., trzeba
przypomnieć, że zgodnie z zasadą prawną, uchwałą składu siedmiu sędziów Sądu
Najwyższego z dnia 16 grudnia 2009 r., III CZP 80/09, sąd rozpoznając wniosek
o wpis w księdze wieczystej związany jest stanem rzeczy istniejącym w chwili
złożenia wniosku. Oznacza to, że wpis może nastąpić jako łączny rezultat złożenia
i zbadania wniosku, dołączonych do wniosku dokumentów i treści księgi
wieczystej. Dokonanie wpisu na podstawie dokumentów niedołączonych do
wniosku stanowi przekroczenie granic kognicji sądu, ponieważ w postępowaniu
wieczystoksięgowym nie stosuje się art. 316 § 1 k.p.c. (zob. OSNC 2010, nr 6,
poz. 84).
Stanowisku temu Sąd Najwyższy dał również wyraz w postanowieniu składu
siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 16 listopada 2011 r., II CSK 538/10 (nie
publ.), w którym podkreślił, że art. 6268
§ 2 k.p.c. stanowi przeszkodę do
7
prowadzenia przez sąd odwoławczy postępowania dowodowego wykraczającego
poza wskazane we wniosku o wpis dokumenty, jeżeli miałyby one stanowić
podstawę uwzględnienia wniosku. Powołany przepis wyznacza bowiem kognicję
sądu zarówno pierwszej, jak i drugiej instancji. W odniesieniu do sądu
odwoławczego oznacza to, że sąd ten bada jedynie, czy w świetle dokumentów
dołączonych do wniosku wpis bądź jego odmowa przez sąd pierwszej instancji była
uzasadniona (zob. też postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 27 kwietnia
2001 r., III CKN 354/00, OSNC 2001, nr 12, poz. 183, z dnia 5 października
2005 r., II CK 781/04, nie publ., z dnia 5 września 2008 r., I CSK 60/08, nie publ.).
W niniejszej sprawie we wniosku o wpis nie wskazano dokumentów
w postaci odpisu z Krajowego Rejestru Sądowego i aneksu do umowy kredytu,
jako mających stanowić podstawę wpisu. W tej sytuacji zarzut naruszenia art. 382
k.p.c. nie może odnieść zamierzonego skutku, ponieważ zasadność wniosku
podlega ocenie jedynie na podstawie dołączonych do niego dokumentów i treści
księgi wieczystej.
Przechodząc do oceny zarzutów wypełniających podstawę kasacyjną
określoną w art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c. trzeba zgodzić się z wywodami skarżącej na
temat wzajemnego stosunku przepisów art. 31 ust. 1 u.k.w.h. i art. 95 Pr. bank.
Według pierwszego z wymienionych przepisów, wpis może być dokonany na
podstawie dokumentu z podpisem notarialnie poświadczonym, jeżeli przepisy
szczególne nie przewidują innej formy dokumentu. Z art. 95 ust. 1 Pr. bank. wynika
natomiast, że księgi rachunkowe banków i sporządzone na ich podstawie wyciągi
oraz inne oświadczenia podpisane przez osoby upoważnione do składania
oświadczeń w zakresie praw i obowiązków majątkowych banków i opatrzone
pieczęcią banku, jak również sporządzone w ten sposób pokwitowania odbioru
należności mają moc prawną dokumentów urzędowych w odniesieniu do praw
i obowiązków wynikających z czynności bankowych oraz ustanowionych na rzecz
banku zabezpieczeń i mogą stanowić podstawę do dokonania wpisów w księgach
wieczystych. Z kolei art. 95 ust. 3 Pr. bank. stanowi, że dokumenty, o których mowa
w ust. 1, są podstawą wpisu hipoteki do księgi wieczystej nieruchomości
stanowiącej własność dłużnika banku lub innej osoby ustanawiającej hipotekę na
rzecz banku w celu zabezpieczenia wierzytelności dłużnika banku. Porównanie
8
regulacji zawartej w przytoczonych przepisach prowadzi do wniosku, że art. 95 Pr.
bank. jest przepisem szczególnym w stosunku do art. 31 ust. 1 u.k.w.h. (zob.
uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 20 czerwca 2007 r., III CZP 50/07, OSNC 2008,
nr 7-8, poz. 83 oraz postanowienie z dnia 23 czerwca 2010 r., II CSK 20/10,
nie publ.).
Konstatacja ta nie oznacza jednak, że w postępowaniu wieczystoksięgowym
sąd nie ma obowiązku badania, czy załączony do wniosku o wpis dokument,
o którym mowa w art. 95 ust. 1 Pr. bank., został podpisany przez osoby
upoważnione do składania oświadczeń w zakresie praw i obowiązków majątkowych
banku. Z treści tego przepisu jednoznacznie wynika, że wymienione w nim
dokumenty mogą stanowić podstawę wpisu w księdze wieczystej o tyle tylko, o ile
zostały podpisane przez osoby upoważnione do składania oświadczeń w zakresie
praw i obowiązków majątkowych banku. Regulacja ta przemawia zatem za
potrzebą załączenia do wniosku o wpis – obok dokumentu mającego stanowić
podstawę wpisu – także dokumentu obejmującego upoważnienie do złożenia
oświadczenia w imieniu banku ( zob. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia
13 kwietnia 2005 r., IV CK 469/04, Biul. SN 2005, nr 9, s. 10 i z dnia 21 lutego
2013 r., IV CSK 385/12, nie publ.). Odmiennej oceny nie uzasadnia pogląd
wyrażony w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 16 września 2009 r., II CSK 201/09
(nie publ.), zgodnie z którym do spełnienia przesłanki z art. 95 ust. 1 Pr. bank.
wystarczy sam podpis odpowiednio upoważnionej osoby, składającej oświadczenie
woli w imieniu banku. W orzeczeniu tym bowiem jest również mowa o tym,
że podpis musi być złożony przez odpowiednio umocowaną osobę, a jedynym
sposobem weryfikacji tego umocowania przez sąd wieczystoksięgowy jest
załączony do wniosku o wpis dokument obejmujący upoważnienie do złożenia
danego oświadczenia w imieniu banku.
Skarżąca nie dołączyła do wniosku o wpis dokumentu obejmującego
wspomniane upoważnienie do złożenia w imieniu banku oświadczenia z dnia
9 lutego 2011 r. przez osoby, które je podpisały, w związku z czym już tylko z tej
przyczyny odmowa dokonania wpisu na podstawie tego oświadczenia była
uzasadniona.
9
Zgodnie z art. 76 ust. 4 u.k.w.h., w razie podziału nieruchomości
polegającego na ustanowieniu odrębnej własności lokalu lub wydzieleniu
z dotychczasowej nieruchomości odrębnej nieruchomości zabudowanej domem
jednorodzinnym, nabywca wydzielonej nieruchomości może żądać podziału
hipoteki proporcjonalnie do wartości nieruchomości powstałych wskutek podziału.
Jeżeli jednak sposób podziału hipoteki został określony w umowie o ustanowienie
hipoteki i ujawniony w księdze wieczystej, podział następuje stosownie do
postanowień umowy. Według § 52 pkt 1 lit. m) rozporządzenia Ministra
Sprawiedliwości z dnia 20 sierpnia 2003 r. w sprawie zakładania i prowadzenia
ksiąg wieczystych w systemie informatycznym (Dz. U. Nr 162, poz. 1575 ze zm.),
rubryka 4.4. „treść wpisu” obejmuje w podrubryce 4.4.1.13 „inne informacje”:
informacje o sposobie podziału hipoteki w razie podziału nieruchomości
polegającego na ustanowieniu odrębnej własności lokalu lub wydzieleniu
z dotychczasowej nieruchomości odrębnej nieruchomości zabudowanej domem
jednorodzinnym.
Określenie sposobu podziału hipoteki, o którym mowa w art. 76 ust. 4 zdanie
drugie u.k.w.h., powinno nastąpić w umowie między wierzycielem hipotecznym
a właścicielem nieruchomości. Może być ono zamieszczone w umowie
o ustanowienie hipoteki lub w późniejszej umowie, zmieniającej treść hipoteki
ustanowionej już na rzecz banku. Do ujawnienia w księdze wieczystej zmiany treści
hipoteki zabezpieczającej wierzytelność banku konieczne jest przy tym dołączenie
do wniosku – obok oświadczenia banku spełniającego wymagania określone w art.
95 ust. 1 i 3 u.k.w.h. – także oświadczenia woli właściciela nieruchomości
złożonego w formie pisemnej stosownie do art. 95 ust. 4 Pr. bank. (zob.
postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 23 czerwca 2010 r., II CSK 20/10,
nie publ. i z dnia 21 lutego 2013 r., IV CSK 385/12, nie publ.).
Również z tej przyczyny załączone do wniosku jednostronne oświadczenie
Banku S.A. z dnia 9 lutego 2011 r. nie mogło stanowić podstawy żądanego wpisu.
Poza tym zasadnicze zastrzeżenia budzi treść wspomnianego oświadczenia,
w którym bank zobowiązał się do wyrażenia zgody na bezobciążeniowe
wydzielenie lokali z nieruchomości obciążonych hipoteką kaucyjną łączną pod
10
warunkiem całkowitej zapłaty ceny. Tej treści oświadczenie – niezależnie od innych
już wymienionych przyczyn – nie może być uznane za określenie sposobu podziału
hipoteki, o którym mowa w art. 76 ust. 4 zd. drugie u.k.w.h.
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c. oddalił skargę
kasacyjną jako pozbawioną uzasadnionych podstaw.