Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 749/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 22 października 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Anna Owczarek (przewodniczący)
SSN Dariusz Dończyk (sprawozdawca)
SSN Iwona Koper
Protokolant Katarzyna Jóskowiak
w sprawie z powództwa Syndyka masy upadłości A. Spółki Akcyjnej w
upadłości likwidacyjnej w W.
przeciwko Gminie Miasta W.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 22 października 2015 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 9 maja 2014 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i
rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Powód syndyk masy upadłości A. S.A. w upadłości likwidacyjnej w W. wniósł
o zasądzenie od pozwanej Gminy Miasta W. kwoty 4.954.362,95 zł z ustawowymi
odsetkami. Dochodzona pozwem kwota stanowiła niekwestionowane przez
pozwaną, jako inwestora, wynagrodzenie upadłej Spółki jako lidera konsorcjum za
wykonane roboty ogólnobudowlane objęte fakturą VAT z dnia 26 lipca 2012 r.
Odmowa zapłaty tej faktury przez pozwaną z powodu dokonanych przez nią
płatności na rzecz podwykonawców była nieuzasadniona, a oświadczenie
pozwanej o potrąceniu kwoty wynikającej z tej faktury z wierzytelnościami
podwykonawców w tej samej wysokości powstałymi i nabytymi przez pozwaną już
po ogłoszeniu upadłości było nieskuteczne względem powoda.
Wyrokiem z dnia 10 grudnia 2013 r. Sąd Okręgowy w T. oddalił powództwo.
Ustalił, że w dniu 27 września 2010 r. Skarb Państwa - Centrum Unijnych Projektów
Transportowych w W., jako Instytucja Wdrażająca, zawarł z pozwaną Gminą Miasta
W., jako Beneficjentem, umowę o dofinansowanie nr […] Projektu Przebudowa
drogi krajowej nr 1 w granicach administracyjnych Miasta W. POIS.[…]w ramach
działania 6.1.: Rozwój sieci drogowej TEN-T priorytetu VI: Drogowa i lotnicza sieć
TEN-T Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko 2007-2013.
Przedmiotem tej umowy było udzielenie beneficjentowi dofinansowania na
realizację projektu pn. „Przebudowa drogi krajowej nr 1 w granicach
administracyjnych Miasta W.”, oraz określenie praw i obowiązków stron umowy
związanych z realizacją projektu. Następnie, w dniu 17 listopada 2010 r., pozwana,
działająca jako zamawiający, oraz A. S.A. w W., […] tworzące konsorcjum
wykonawców reprezentowane przez lidera konsorcjum A. S.A. - zawarły umowę
(kontrakt) w sprawie zamówienia publicznego o nazwie „Przebudowa drogi krajowej
Nr l Etap II” […], zmienionej aneksem nr 1 z dnia 10 listopada 2011 r. i aneksem nr
2 z dnia 2 lipca 2012 r. Zgodnie z § 6 ust. 11 powyższej umowy, warunkiem zapłaty
wynagrodzenia wykonawcy w pełnej kwocie było przedłożenie zamawiającemu
oświadczeń podwykonawców, że wszelkie należności wobec nich zostały przez
wykonawcę uregulowane; w braku takiego oświadczenia zamawiający był
uprawniony do wypłaty wynagrodzenia bezpośrednio podwykonawcom w oparciu o
3
ich zestawienia wynagrodzeń należnych od wykonawcy i potrącenia wypłaconych
kwot z wynagrodzenia wykonawcy.
W dniu 26 lipca 2012 r. lider konsorcjum A. S.A. wystawił na rzecz pozwanej
Gminy fakturę VAT nr SOI 002/07/12 na łączną kwotę 4.954.362,95 zł z terminem
płatności do dnia 25 sierpnia 2012 r. tytułem wynagrodzenia za roboty
ogólnobudowlane na zadaniu pn. Przebudowa drogi krajowej nr 1, etap II zgodnie z
umową nr 3422/11/DI/201 z dnia 17 listopada 2010 r. Następnego dnia,
postanowieniem z dnia 27 lipca 2012 r., sygn. akt XI GU …/12, Sąd Rejonowy w P.
ogłosił upadłość dłużnika A. S.A. w W. obejmującą likwidację majątku, wyznaczając
syndykiem spółkę Syndycy […] oraz wyznaczając termin trzech miesięcy do
zgłaszania przez wierzycieli swoich wierzytelności wobec upadłego. Pismem z dnia
7 sierpnia 2012 r., pozwana poinformowała upadłą spółkę, iż w związku z
nieuregulowaniem przez nią jako lidera konsorcjum należności wobec
podwykonawców, z dniem 7 sierpnia 2012 r. przekazała podwykonawcom, tj. Firmie
Inżynieryjno-Drogowej D. sp. z o.o. kwotę 1.891.591,69 zł i kwotę 1.050.690,57 zł,
Przedsiębiorstwu Wielobranżowemu P. kwotę 97.356,4 zł, firmie Usługi
Telekomunikacyjne R. K. kwotę 21.253,22 zł i firmie Usługi Geograficzno-
Kartograficzne Z. L. kwotę 7.954,41 zł. Pismem z dnia 29 sierpnia 2012 r., syndyk
masy upadłości A. S.A. wezwał pozwaną Gminę do zapłaty kwoty 4.9534.362,95 zł
z faktury VAT nr SOI 002/07/12. W dniu 31 sierpnia 2012 r. pozwana otrzymała od
podwykonawców przedmiotowej inwestycji pisemne oświadczenia o nie otrzymaniu
przez nich zapłaty od wykonawcy z tytułu wykonywanych robót. Oświadczenia takie
złożyli: Firma Inżynieryjno-Drogowa D. sp. z o.o., Przedsiębiorstwo Wielobranżowe
P., firma Usługi Telekomunikacyjne R. K., W. Z. Zakład Bezpieczeństwa Ruchu
WZ, E. sp. z o.o. i Usługi Geograficzno-Kartograficzne Z. L.
Pismem z dnia 3 września 2012 r. powód złożył oświadczenie pozwanej
o odstąpieniu od umowy wzajemnej. W dniu 5 września 2012 r. wyżej wymienieni
podwykonawcy wezwali pozwaną do zapłaty nie otrzymanych od wykonawcy kwot
wynagrodzenia. Po dokonaniu weryfikacji wysokości kwot żądanych przez
podwykonawców pozwana w dniu 7 września 2012 r. przelała na ich rzecz łącznie
kwotę 4.954.362,95 zł. Następnie, odpowiadając na wezwanie powodowego
syndyka do zapłaty z dnia 29 sierpnia 2012 r., pozwana, pismem z dnia 7 września
4
2012 r., oświadczyła mu, że kwota z faktury z dnia 26 lipca 2012 r. zostanie
przelana na rzecz podwykonawców, tj. na rzecz Firmy Inżynieryjno-Drogowej D. sp.
z o.o. kwota 1.701.855,73 i kwota 2.851.575,72 zł, na rzecz P. kwota 130.414,39 zł,
na rzecz firmy Usługi Telekomunikacyjne R. K. kwota 53.210,69 zł, na
rzecz Zakładu Bezpieczeństwa Ruchu kwota 126.462,45 zł, na rzecz firmy Usługi
Geograficzno-Kartograficzne Z. L. kwota 7.954,41 zł i na rzecz E. sp. z o.o. kwota
82.889,56 zł.
Pismem z dnia 11 września 2012 r., pozwana zgłosiła sędziemu komisarzowi
wierzytelność w kwocie 1.395.544,19 zł, która wynika z rozliczenia wierzytelności
z podwykonawcami inwestycji „Przebudowa drogi krajowej nr 1, etap II" powstałą
na podstawie faktury z dnia 26 lipca 2012 r. wystawionej przez upadłą spółkę A.
Pismem z tej samej daty pozwana poinformowała o powyższym syndyka.
Ostatecznym wezwaniem do zapłaty z dnia 12 grudnia 2012 r. powód wezwał
pozwaną do uregulowania spornej faktury. Odpowiadając na to wezwanie, pozwana
podtrzymała swoje stanowisko zawarte w jej piśmie z dnia 7 września 2012 r.
W dniu 11 kwietnia 2013 r., pismem skierowanym do powoda, pozwana
dokonała potrącenia swojej wierzytelności w kwocie 4.954.362,95 zł, wynikającej
z wpłat dokonanych na rzecz podwykonawców w dniu 7 września 2012 r.
z wierzytelnością upadłego w takiej samej kwocie wynikającej z faktury VAT SOI
002/07/12 z dnia 26 lipca 2012 r., oświadczając, iż wskutek tego potrącenia obie
wierzytelności umorzyły się nawzajem. Następnie, pismem z dnia 22 kwietnia
2013 r., pozwana zgłosiła sędziemu komisarzowi powyższą wierzytelność w kwocie
4.954.362,95 zł.
W ocenie Sądu Okręgowego, pozwana była dłużnikiem upadłej spółki przed
dniem ogłoszenia jej upadłości; faktura została bowiem wystawiona przez spółkę A.
w dniu 26 lipca 2012 r., a upadłość tej spółki została ogłoszona postanowieniem
Sądu Rejonowego z dnia 27 lipca 2012 r. Z kolei pozwana stała się wierzycielem
masy upadłości, gdyż dokonała zapłaty należności podwykonawców konsorcjum,
którego liderem i płatnikiem była upadła spółka, w dniu 7 września 2012 r., a więc
już po ogłoszeniu upadłości spółki A., do czego była zobligowana na mocy
postanowień łączącej strony umowy o roboty budowlane. W tej sytuacji potrącenie
było dopuszczalne i pozwana skutecznie dokonała potrącenia swojej wierzytelności
5
w kwocie 4.954.362,95 zł, wynikającej z wpłat dokonanych na rzecz
podwykonawców w dniu 7 września 2012 r. z wierzytelnością upadłego w takiej
samej kwocie wynikającej z faktury VAT SOI 002/07/12 z dnia 26 lipca 2012 r. na
podstawie art. 498 § 1 k.c. Wskutek tego potrącenia obie wierzytelności umorzyły
się nawzajem (art. 498 § 2 k.c.).
Sąd pierwszej instancji za bezzasadny uznał zarzut dotyczący
bezskutecznego złożenia przez pozwaną, pismem z dnia 11 kwietnia 2013 r.,
oświadczenia o potrąceniu z uwagi na dokonanie tego potrącenia z naruszeniem
przepisów art. 62 ust. 6 w zw. z art. 62 ust. 2 i 3 ustawy z dnia 27 sierpnia 2009 r.
o finansach publicznych (jedn. tekst: Dz.U. z 2013 r., poz. 885 ze zm.),
tj. bez wymaganego wydania przez pozwaną jako organ administracji publicznej
postanowienia o potrąceniu przysługującej jej wierzytelności z wierzytelnością
wzajemną upadłej spółki. Z ostrożności procesowej, w razie odmiennej oceny
skuteczności dokonanego przez pozwaną potrącenia, zdaniem Sądu Okręgowego,
dochodzenie żądania pozwu stanowiło nadużycie prawa i było sprzeczne
z zasadami współżycia społecznego (art. 5 k.c.). Pozwana, spłacając należności
podwykonawców, w istocie spłaciła dług upadłej spółki wobec tych
podwykonawców.
Apelacja powoda wniesiona od wyroku Sądu pierwszej instancji została
oddalona wyrokiem Sądu Apelacyjnego z dnia 9 maja 2014 r. Sąd drugiej instancji
uznał za prawidłowe ustalenia faktyczne dokonane przez Sąd pierwszej instancji.
Ocenił, że w postępowaniu upadłościowym możliwość dokonania potrącenia nie
została wyłączona. Ustawodawca dokonał jednak modyfikacji wymagań, jakie
spełnić muszą potrącane wierzytelności i wprowadził granicę czasową skorzystania
z prawa potrącenia. Zmiany dotyczące potrąceń dokonywanych w czasie trwania
postępowania upadłościowego obejmującego likwidację majątku upadłego ujęte
zostały w art. 93 - 96 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe i
naprawcze (obecnie jedn. tekst: Dz.U. z 2015 r., poz. 233 ze zm. - dalej: „p.u.n.”) i
stanowią przepisy szczególne, o których mowa w art. 505 pkt 4 k.c. Oznacza to, że
w wypadku dokonania potrącenia wbrew zasadom wynikającym z tych przepisów
nie następuje skutek w postaci umorzenia wierzytelności. Przepisy p.u.n. nie
wprowadzają natomiast odmiennych reguł co do sposobu dokonania potrącenia.
6
Artykuł 96 p.u.n. wskazuje jedynie, że wierzyciel, który chce skorzystać z prawa
potrącenia, składa o tym oświadczenie nie później niż przy zgłoszeniu
wierzytelności. Potrącenie w niniejszym przypadku nie nastąpiło wbrew regułom
przewidzianym w art. 93 - 96 p.u.n. Nie można było także pominąć wagi przepisu
art. 6471
§ 5 k.c., który wprowadził odpowiedzialność inwestora oraz generalnego
wykonawcy za zobowiązania wynikające z umów zawieranych z podwykonawcami.
W istocie więc pozwana Gmina, regulując zobowiązania wobec podwykonawców,
spłacała własny dług i w konsekwencji nabyła uprawnienie do dochodzenia
spłaconych zobowiązań w drodze regresu od powoda jako generalnego
wykonawcy.
Obie wierzytelności istniały w dniu ogłoszenia upadłości i były wymagalne.
Powód bowiem wystawił fakturę obejmującą jego wierzytelność w dniu 26 lipca
2013 r., upadłość jego została zaś ogłoszona postanowieniem z dnia
27 lipca 2012 r. Z faktur wystawionych przez podwykonawców wynika, że roboty
zostały przez nich wykonane przed ogłoszeniem upadłości. Nawet, jeżeli część
z nich została wystawiona z datą 31 lipca 2012 r., to muszą one dotyczyć prac
zakończonych przed ich wystawieniem, a zatem przed ogłoszeniem upadłości
spółki A. Wierzyciel (pozwana) zachował też termin do złożenia oświadczenia o
potrąceniu, gdyż nastąpiło to pismem datowanym na 11 kwietnia 2013 r., a zatem
przed zgłoszeniem przez niego sędziemu komisarzowi wierzytelności, które
nastąpiło dnia 22 kwietnia 2013 r.
Przeszkodę do dokonania potrącenia nie stanowiły przepisy ustawy z dnia
27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych, gdyż sprawa nie obejmowała
przypadku, którego dotyczą przepisy tej ustawy.
Fakt, że na wystawionych przez podwykonawców fakturach widnieje jako
nabywca usług H. Budownictwo Inżynieryjne Sp. z o.o. nie świadczy o tym, że
pozwanej nie przysługuje prawo regresu w stosunku do powódki, skoro
zobowiązanie do zapłaty na rzecz podwykonawców obciążało konsorcjum
wykonawców, które reprezentowane było przez powódkę jako lidera konsorcjum.
Odmienne oznaczenie na fakturze podmiotu nie zmienia tego stanu rzeczy.
Trafne było także stanowisko Sądu pierwszej instancji, że w razie odmiennej
7
oceny skuteczności dokonanego potrącenia uwzględnienie żądania pozwu
stanowiłoby nadużycie prawa (art. 5 k.c.). Spełnienie przez pozwaną Gminę
świadczenia na rzecz podwykonawców, które w ramach solidarnej
odpowiedzialności obciążało powódkę jako generalnego wykonawcę, spowodowało
spłacenie jej długu wobec nich. Sprzeczne zatem byłoby z zasadą uczciwych
obyczajów żądanie zapłaty tego wynagrodzenia od pozwanej Gminy. Poza tym Sąd
pierwszej instancji odwołał się do regulacji z art. 5 k.c. tylko z ostrożności
procesowej, gdyż powództwo nie zasługiwało na uwzględnienie z przyczyn
merytorycznych, a zatem zastrzeżenia apelacji dotyczące uniemożliwienia powódce
obrony przed zastosowaniem tego przepisu były bezzasadne. Nie był on bowiem
przedmiotem postępowania.
Od wyroku Sądu Apelacyjnego skargę kasacyjną wniósł powód, który
zaskarżył go w całości. W ramach podstawy kasacyjnej z art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.
zarzucił naruszenie: art. 96 p.u.n., art. 93 ust. 3 p.u.n. w zw. z art. 498 § 1 oraz
art. 498 § 2 k.c. w zw. z art. 247 ust. 1 p.u.n., art. 63 ust. 2 w zw. z art. 62 ust. 2,
ust. 3, ust. 4 pkt 2 i ust. 6 ustawy z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach
publicznych, art. 93 ust. 3 p.u.n. w zw. z art. 91 ust. 1 oraz art. 3531
k.c. i art. 354
§ 1 k.c. w zw. z art. 513 § 1 k.c. i w zw. z art. 518 § 1 pkt 1 k.c., art. 6471
§ 5 k.c.,
w zw. z art. 98 ust. 1 p.u.n. i art. 99 p.u.n., a także w zw. z art. 376 § 1 i § 2 k.c.,
art. 2, art. 179, art. 173 i art. 331 ust. 1 p.u.n., art. 5 k.c., art. 498 § 1 k.c. w zw.
z art. 93 § 1 oraz w zw. z art. 94 ust. 2 p.u.n., art. 505 § 1 pkt 4 k.c. oraz art. 518
§ 1 pkt 1 k.c.
Natomiast w ramach podstawy kasacyjnej z art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c. zarzucił
naruszenie art. 382 k.p.c. w zw. z art. 328 § 2 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c., art.
378 § 1 oraz art. 382 k.p.c., art. 382 k.p.c. w związku z art. 328 § 2 k.p.c. w zw.
z art. 391 § 1 k.p.c., art. 386 § 4 k.p.c., art. 177 § 1 k.p.c., art. 328 § 2 k.p.c. w zw.
z art. 391 § 1 k.p.c., oraz art. 382 k.p.c., art. 378 § 1 k.p.c. i art. 379 pkt 5 k.p.c.
w związku z art. 227 k.p.c.
Powód wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku Sądu Apelacyjnego w
całości i przekazanie sprawy temu Sądowi do ponownego rozpoznania, w
przypadku stwierdzenia podstaw do uchylenia w całości również orzeczenia Sądu
Okręgowego z dnia 10 grudnia 2013 r., wówczas także o jego uchylenie i o
8
przekazanie sprawy do rozpoznania temu Sądowi, ewentualnie o uchylenie
zaskarżonego wyroku w całości i orzeczenie co do istoty sprawy poprzez
uwzględnienie powództwa w całości.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
I. W orzecznictwie Sądu Najwyższego jednolicie przyjmuje się, że lista
wierzytelności nie korzysta z powagi rzeczy osądzonej. Z tej przyczyny
dopuszczalne jest zgłoszenie zarzutu potrącenia przez wierzyciela upadłego
w procesie wytoczonym przeciwko niemu przez syndyka masy upadłości w sytuacji,
w której przedstawiona do potrącenia wierzytelność została przed wytoczeniem
powództwa zgłoszona w postępowaniu upadłościowym wraz z zarzutem potrącenia
z aktualnie dochodzoną przez syndyka. W takiej sytuacji sąd cywilny może badać,
czy ziściły się przesłanki skutecznego potrącenia wierzytelności (por. uchwała
z dnia 23 stycznia 2007 r., III CZP 125/06, OSNC 2007, nr 11, poz. 162, wyroki
z dnia 13 stycznia 2006 r., III CK 360/05, z dnia 10 marca 2011 r., V CSK 311/10
oraz z dnia 22 marca 2012 r., V CSK 95/11 - nie publ.). Wyżej przedstawione
stanowisko, jak to szerzej wyjaśniono w uzasadnieniu powołanej wyżej uchwały,
opiera się na założeniu, że postępowanie upadłościowe nie jest „sprawą w toku”
w rozumieniu art. 192 pkt 1 i art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c., celem bowiem tego
postępowania nie jest rozstrzygnięcie o danym roszczeniu, lecz zaspokojenie
wierzycieli przez likwidację masy upadłości i podział uzyskanych funduszy.
Jakakolwiek decyzja w przedmiocie wierzytelności, tj. jej uznanie lub odmowa
uznania, nie ma waloru rzeczy osądzonej, gdyż wydawana jest przede wszystkim
dla celów postępowania upadłościowego i może być kwestionowana we właściwy
sposób, z reguły w drodze procesu (uchwała Sądu Najwyższego z dnia 30 marca
1992 r., III CZP 22/92, OSNCP 1992, nr 11, poz. 188, wyrok Sądu Najwyższego
z dnia 18 stycznia 2006 r., V CSK 74/05, nie publ.). Z drugiej strony, odnośnie do
oceny wpływu podniesionego zarzutu potrącenia na inne toczące się postępowania
przeważa w orzecznictwie pogląd, że zarzut potrącenia jest środkiem obrony
pozwanego w procesie (m.in. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 6 września 1983 r.,
IV CR 260/83, OSNCP 1984, nr 4, poz. 59, z dnia 11 września 1987 r., I CR
184/87, niepubl., uchwała Sądu Najwyższego z dnia 20 listopada 1987 r., III CZP
69/87, OSNCP 1989, nr 4, poz. 64 oraz wyroki Sądu Najwyższego z dnia 27 lutego
9
2004 r., V CK 190/03, BSN 2004, nr 7, s. 10 i z dnia 7 maja 2004 r., I CK 666/03,
OSNC 2005, nr 5, poz. 86). W konsekwencji uznaje się, że podniesienie zarzutu
potrącenia nie powoduje stanu zawisłości co do wierzytelności przedstawionej
do potrącenia, jak też że powaga rzeczy osądzonej orzeczenia wydanego
w procesie, w którym podniesiono zarzut potrącenia, nie obejmuje oceny
zasadności zarzutu potracenia, a więc kwestii istnienia lub nieistnienia
wierzytelności objętej zarzutem (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 września
1983 r., IV CR 260/83). Skoro więc ani sama prawomocna lista wierzytelności
nieuwzględniająca zgłoszonych wierzytelności wraz z zarzutem potrącenia nie
korzysta z powagi rzeczy osądzonej, to również o takim skutku nie można mówić
w odniesieniu do nieprawomocnej listy wierzytelności, czy w sytuacji, w której lista
wierzytelności nie została jeszcze sporządzona, co w sprawie nie zostało w ogóle
ustalone. Z tych przyczyn za nieuzasadniony należało uznać zarzut naruszenia art.
177 § 1 k.p.c., polegającego na nieskorzystaniu przez Sąd drugiej instancji
z możliwości zawieszenia postępowania wobec dokonania przez pozwaną
zgłoszenia wierzytelności potrąconej pismem z dnia 22 kwietnia 2013 r.
II. Przepisy p.u.n. (art. 93 - 96) modyfikują w stosunku do zasad ogólnych
zawartych w kodeksie cywilnym możliwość dokonania potrącenia wierzytelności
wierzyciela upadłego z wierzytelnością upadłego w razie ogłoszenia upadłości
obejmującej likwidację majątku upadłego. Dotyczy to także terminu, w którym
wierzyciel upadłego może skorzystać z prawa potrącenia. Zgodnie z art. 96 p.u.n.,
wierzyciel, który chce skorzystać z prawa potrącenia, składa o tym oświadczenie
nie później niż przy zgłoszeniu wierzytelności. Potrącenie, zgodnie z art. 498 k.c.,
zawsze odnosi się do dwóch skonkretyzowanych wierzytelności będących jego
przedmiotem. Z tej przyczyny skorzystanie z prawa potrącenia przez wierzyciela
upadłego, o którym mowa w art. 96 p.u.n., jako uprzywilejowanej formy
zaspokojenia wierzyciela w stosunku do innych wierzycieli masy upadłości, należy
także odnosić do konkretnej wierzytelności zgłaszanej do masy upadłości, a nie do
prawa skorzystania z potrącenia w stosunku do każdej, nawet jeszcze
niezgłoszonej wierzytelności do masy upadłości. Przewidziany w tym przepisie
termin jest więc końcowym do możliwości uzyskania uprzywilejowanego
sposobu zaspokajania - w formie potrącenia - konkretnej zgłaszanej do masy
10
upadłości wierzytelności. Zaniechanie złożenia oświadczenia o skorzystaniu
z prawa potrącenia w terminie przewidzianym w art. 96 p.u.n. powoduje ten skutek,
że wierzyciel upadłego może uzyskać zaspokojenie zgłoszonej wierzytelności tylko
w ramach udziału razem z innymi wierzycielami upadłego w podziale funduszy
masy upadłości, według szczegółowych zasad zawartych w przepisach p.u.n.
(por. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 8 lutego 2000 r., I CKN 398/98,
wyroki Sądu Najwyższego z dnia 29 kwietnia 2005 r., III PK 1/05, OSNP 2005, nr
23, poz. 371 oraz z dnia 8 grudnia 2005 r., II CK 295/05). Z tych przyczyn
niezasadnie zarzucono naruszenie art. 96 p.u.n. poprzez jego błędną wykładnię,
polegającą, zdaniem skarżącego, na uznaniu, że wymóg ustawowy w zakresie
terminu na złożenie oświadczenia o potrąceniu „nie później niż przy zgłoszeniu
wierzytelności” jest wymogiem, którego nie wyczerpuje złożenie przez wierzyciela
pierwszego zgłoszenia wierzytelności w toku postępowania upadłościowego
likwidacyjnego, w sytuacji, w której wierzyciel ten miał możliwość złożyć
oświadczenie w przedmiocie potrącenia wraz z tym zgłoszeniem wierzytelności,
a nadto, że niezłożenie przez wierzyciela upadłego oświadczenia o potrąceniu
przysługującej mu wierzytelności najpóźniej wraz ze zgłoszeniem wierzytelności.
W związku z omówionym wyżej zarzutem naruszenia prawa materialnego
pozostaje także zarzut procesowy naruszenia przez Sąd Apelacyjny art. 382 k.p.c.
w zw. z art. 328 § 2 i art. 391 § 1 k.p.c., polegającego, zdaniem skarżącego, na
jednozdaniowym uzasadnieniu kwestii, jakie były podstawy prawne dla dokonanego
przez ten Sąd ustalenia, że oświadczenie pozwanego o potrąceniu, zawarte
w piśmie z dnia 11 kwietnia 2013 r., było skuteczne i to pomimo, iż nastąpiło ono
przed dokonaniem przez pozwanego drugiego już w toku trwającego postępowania
upadłościowego, uzupełniającego zgłoszenia wierzytelności, co, w ocenie powoda,
stanowiło naruszenie przepisu art. 96 p.u.n. Zarzut ten jest częściowo uzasadniony.
Naruszenie wskazanych wyżej przepisów postępowania może być skuteczną
podstawą skargi kasacyjnej, jedynie wtedy, gdy niedostatki uzasadnienia są tego
rodzaju, że uniemożliwiają dokonanie kontroli kasacyjnej. Lakoniczne uzasadnienie
wskazanej wyżej kwestii przez Sąd Apelacyjny nie stało na przeszkodzie dokonaniu
oceny w postępowaniu kasacyjnym zasadności stanowiska prawnego zajętego
przez ten Sąd odnośnie do samej możliwości skorzystania przez pozwaną z prawa
11
potrącenia w terminie przewidzianym w art. 96 p.u.n. Natomiast Sąd Apelacyjny,
zajmując to stanowisko, nie wyjaśnił w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku, jaka
relacja zachodzi pomiędzy dwoma wierzytelnościami zgłoszonymi przez pozwaną
do masy upadłości, tj. wierzytelnością w kwocie 1.395.544,19 zł zgłoszoną w dniu
11 września 2012 r. oraz w kwocie 4.594.362,95 zł zgłoszoną w dniu 22 kwietnia
2013 r. Należy mieć bowiem na uwadze, że obie zgłoszone wierzytelności
nawiązywały do rozliczenia z podwykonawcami na podstawie tej samej faktury
z dnia 26 lipca 2012 r. wystawionej przez spółkę A. Na tym tle powstaje wątpliwość,
czy przynajmniej w części pozwana zgłosiła te same wierzytelności.
Brak wyjaśnienia tej kwestii uzasadnia zarzut naruszenia art. 382 k.p.c. w zw. z art.
328 § 2 i art. 391 § 1 k.p.c., gdyż ostatecznie nie pozwala ocenić, czy doszło
do naruszenia art. 96 p.u.n. przez jego niewłaściwe zastosowanie.
III. W ramach zarzutu naruszenia art. 93 ust. 3 p.u.n. w zw. z art. 91 ust. 1
oraz art. 3531
k.c. i art. 354 § 1 k.c. w zw. z art. 513 § 1 k.c. i w zw. z art. 518 § 1
pkt 1 k.c. powód zarzucił błędne przyjęcie przez Sąd Apelacyjny, iż obie
wierzytelności, tj. wierzytelność przysługująca upadłemu względem pozwanej
z tytułu nieuregulowanej należności wynikającej z faktury VAT nr SOI 002/07/12
z dnia 26 lipca 2012 r. na kwotę 4.954.362,95 zł o terminie płatności określonej na
dzień 25 sierpnia 2012 r., jak również wierzytelność wzajemna pozwanej -
przysługująca jej w związku ze spłatą podwykonawców w dniu 7 września 2012 r.
(tj. po dniu ogłoszenia upadłości A. S.A.), a nabyta względem upadłej Spółki,
według ustaleń Sądu na podstawie art. 518 § 1 pkt 1 w zw. z art. 6471
§ 5 k.c.,
stanowiąca sumę należności wynikających z wystawionych przez tychże
podwykonawców na rzecz H. Budownictwo Inżynieryjne Sp. z o.o. faktur o
terminach płatności do dnia 30 sierpnia 2012 r., a następnie przedstawiona przez
pozwanego do potrącenia z wierzytelnością upadłego względem pozwanej po dniu
ogłoszenia upadłości Spółki A. S.A. w upadłości likwidacyjnej - były
wierzytelnościami wymagalnymi w dacie ogłoszenia upadłości. Według
niekwestionowanych w skardze kasacyjnej ustaleń Sądu drugiej instancji, obie
wierzytelności istniały w chwili ogłoszenia upadłości. Faktura wystawiona przez
upadłego w dniu 26 lipca 2012 r. przewidywała termin jej płatności do dnia
25 sierpnia 2012 r. Również wierzytelności do upadłego nabyte przez pozwaną na
12
podstawie art. 518 § 1 pkt 1 k.c., według faktur obejmujących te należności na
rzecz podwykonawców konsorcjum będącego wykonawcą, były wystawione
i przewidywały termin ich płatności po dniu ogłoszenia upadłości. Przepisy nie
definiują pojęcia wymagalności. W piśmiennictwie oraz orzecznictwie przyjmuje się,
że jest to najwcześniejsza chwila, w której wierzyciel uzyskuje możliwość żądania
zaspokojenia, a dłużnik zostaje obarczony obowiązkiem spełnienia świadczenia.
Z chwilą nadejścia wymagalności roszczenia wierzyciel uzyskuje możliwość
wystąpienia z powództwem o świadczenie bez obawy narażenia się na skuteczny
zarzut przedwczesności roszczenia. Z teoretycznego punktu widzenia termin
wymagalności roszczenia może nie pokrywać się z terminem spełnienia
świadczenia (płatności), tj. terminu, do którego dłużnik najpóźniej powinien spełnić
świadczenie, po upływie którego popada w opóźnienie lub zwłokę. W praktyce
w odniesieniu do zobowiązań terminowych zazwyczaj te terminy zbiegają się
w czasie (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 marca 2002 r., IV CKN 862/00,
nie publ.). Wynika to stąd, że strony w stosunkach obligacyjnych koncentrują się na
określeniu terminu płatności, a nie terminu wymagalności. Określenie terminu
wymagalności oraz terminu płatności wymaga więc zawsze analizy konkretnego
stosunku prawnego, z którego wynika obowiązek spełnienia świadczenia. Należy
mieć tu także na względzie przepisy szczególne, które mogą mieć znaczenie dla
określenia terminu wymagalności np. w odniesieniu do umów wzajemnych - art.
488 § 1 k.c., jeżeli strony nie oznaczyły inaczej terminu spełnienia świadczenia.
W odniesieniu do robót budowlanych wymagalność roszczenia o zapłatę
wynagrodzenia wykonawcy jest uzależniona zazwyczaj nie tylko od samego
wykonania robót, ale także dodatkowych zdarzeń w postaci chociażby
przedstawienia robót do odbioru, czy braku wad o charakterze istotnym.
Uwzględniając powyższe zbyt uproszczone było stanowisko Sądu Apelacyjnego,
że sam fakt wykonania robót budowlanych przez podwykonawców konsorcjum,
które było ich wykonawcą, przed dniem ogłoszenia upadłości lidera konsorcjum
przesądzał o tym, że wierzytelności podwykonawców, nabyte przez pozwaną, były
wymagalne w dniu ogłoszenia upadłości. Ze stosunków prawnych (umów łączących
wykonawcę z podwykonawcami) bliżej przez sąd nieanalizowanych, w których
miały swe źródło te wierzytelności, wynikać mógł inny, późniejszy termin ich
13
płatności. Należy jednak zauważyć, że ogłoszenie upadłości likwidacyjnej zgodnie z
art. 91 ust. 1 p.u.n. powoduje, iż zobowiązania pieniężne upadłego, których termin
płatności świadczenia jeszcze nie nastąpił, stają się wymagalne z dniem ogłoszenia
upadłości.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego (por. uzasadnienie uchwały składu
siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 4 września 2013 r., III CZP 26/13,
OSNC 2014, nr 6, poz. 55) zwrócono uwagę na to, że modyfikacja ogólnych zasad
wynikających z art. 498 § 1 k.c. dotyczących możliwości skorzystania przez
wierzyciela upadłego z potrącenia polega także na poszerzeniu możliwości złożenia
skutecznego oświadczenia o potrąceniu. Wynika to m.in. z art. 93 ust. 1 p.u.n.,
według którego potrącenie wierzytelności upadłego z wierzytelnością wierzyciela
jest dopuszczalne, jeżeli obie wierzytelności istniały w dniu ogłoszenia upadłości,
chociażby termin wymagalności jednej z nich jeszcze nie nastąpił. W takiej sytuacji
mają zastosowanie przepisy szczególne zawarte w art. 93 ust. 2 i 3 p.u.n.
określające zakres umorzenia potrącanych wierzytelności. W szczególności, jeżeli
termin płatności nieoprocentowanego długu upadłego w dniu ogłoszenia upadłości
nie nastąpił, do potrącenia przyjmuje się sumę należności zmniejszoną o odsetki
ustawowe, nie wyższe jednak niż sześć procent, za czas od dnia ogłoszenia
upadłości do dnia płatności i nie więcej niż za okres dwóch lat (art. 93 ust. 3 p.u.n.).
Z regulacją tą koresponduje także art. 247 ust. 1 p.u.n. - mający zastosowanie do
wierzytelności umieszczanej na liście, w tym takiej, która została zgłoszona wraz
z oświadczeniem wierzyciela o skorzystaniu z prawa potrącenia - zgodnie z którym,
jeżeli w dniu ogłoszenia upadłości wierzytelność bez zastrzeżenia odsetek nie była
jeszcze wymagalna, na liście wierzytelności umieszcza się sumę pieniężną
wierzytelności pomniejszoną o odsetki ustawowe, nie wyższe jednak od 6% i za
czas od dnia ogłoszenia upadłości do dnia wymagalności, najwyżej za dwa lata.
Przepis ten odnosi się jednak do treści listy wierzytelności i wbrew zarzutowi skargi
kasacyjnej nie miał w sprawie bezpośredniego zastosowania. Jeżeli więc termin
wymagalności wierzytelności nabytych przez pozwaną w stosunku do upadłego
i poddanych do potrącenia przypadałby później niż na dzień ogłoszenia upadłości,
to zakres umorzenia wynikającego z potrącenia dokonanego przez pozwaną
należałoby ocenić z uwzględnieniem przepisu art. 93 ust. 3 p.u.n.
14
Z przedstawionych wyżej przyczyn brak bliższego rozważenia kwestii
wymagalności i terminu płatności wierzytelności nabytych przez pozwaną
i poddanych do potrącenia uzasadnia zarzut naruszenia przez Sąd drugiej instancji
art. 378 § 1 oraz art. 382 k.p.c., polegającego na niedokonaniu przez Sąd drugiej
instancji prawidłowej, merytorycznej i wyczerpującej oceny zasadności zgłoszonego
przez pozwanego zarzutu potrącenia także w zakresie wysokości przedstawionych
do potrącenia przez pozwaną należności. Uchybienie to miało istotny wpływ na
wynik sprawy, gdyż miało bezpośrednio wpływ na ocenę zasadności dochodzonego
w sprawie roszczenia co do jego wysokości. Brak rozważenia tych kwestii
uniemożliwia dokonanie pełnej oceny zarzutu naruszenia art. 93 ust. 3 p.u.n. w zw.
z art. 498 § 1 oraz art. 498 § 2 k.c. poprzez ich nieuwzględnienie. W razie uznania,
że przepisy te miałyby w sprawie zastosowanie trafnie podniesiono w skardze
kasacyjnej, że umorzenie wierzytelności potrąconych nastąpiłoby jedynie
w odniesieniu do wysokości wierzytelności niższej.
IV. Przepisy p.u.n. w stosunku do zasad ogólnych przewidzianych
w przepisach kodeksu cywilnego przewidują także ograniczenia w możliwości
skorzystania przez wierzyciela z prawa potrącenia wierzytelności. Wyrazem tego
ograniczenia jest m.in. art. 94 ust. 1, według którego potrącenie nie jest
dopuszczalne, jeżeli dłużnik upadłego nabył wierzytelność w drodze przelewu lub
indosu po ogłoszeniu upadłości albo nabył ją w ciągu ostatniego roku przed dniem
ogłoszenia upadłości, wiedząc o istnieniu podstawy do ogłoszenia upadłości.
Artykuł 94 ust. 2 zawiera jednak wyjątek od zasad przewidzianych w ust. 1,
stanowiąc, że potrącenie jest dopuszczalne, jeżeli nabywca stał się wierzycielem
upadłego wskutek spłacenia jego długu, za który odpowiadał osobiście albo
określonymi przedmiotami majątkowymi, i jeżeli nabywca w czasie, gdy przyjmował
odpowiedzialność za dług upadłego, nie wiedział o istnieniu podstawy do
ogłoszenia upadłości. Potrącenie jest zawsze dopuszczalne, jeżeli przyjęcie
odpowiedzialności nastąpiło na rok przed dniem ogłoszenia upadłości. Zestawienie
treści ust. 2 z treścią ust. 1 art. 94 p.u.n. prowadzi do wniosku, że potrącenie jest
dopuszczalne wówczas, gdy nabywca staje się wierzycielem upadłego wskutek
spłacenia jego długu, za który odpowiadał osobiście albo określonymi przedmiotami
majątkowymi, także po dniu ogłoszenia upadłości. Z tych przyczyn nieuzasadniony
15
jest zarzut naruszenia art. 498 § 1 k.c., polegającego - według skarżącego - na jego
błędnej wykładni w związku z błędną wykładnią także art. 93 § 1 oraz art. 94 ust. 2
p.u.n., a w konsekwencji niewłaściwym jego zastosowaniem w związku z art. 505
§ 1 pkt 4 k.c. oraz art. 518 § 1 pkt 1 k.c., przez bezpodstawne uznanie, iż w dniu
ogłoszenia upadłości istniał „stan potrącalności” wzajemnych wierzytelności
pozwanej i upadłej Spółki, polegający na spełnieniu w niniejszej sprawie wymogu
tożsamości podmiotowej po stronie wierzyciela upadłego będącego zarazem
wzajemnie zobowiązanym względem masy upadłości z tytułu wierzytelności
upadłego wchodzącej w jej skład, gdy tymczasem, w niniejszej sprawie, w chwili
ogłoszenia upadłości, pozwana nie była jeszcze wierzycielem upadłego, bowiem
dokonała ona spłaty przysługujących podwykonawcom należności dopiero w dniu
7 września 2012 r.
V. Trafnie zarzucono w skardze kasacyjnej naruszenie art. 382 k.p.c. w zw.
z art. 328 § 2 i art. 391 § 1 k.p.c., polegające na przytoczeniu jedynie ogólnego
stwierdzenia celem uzasadnienia nieuwzględnienia zarzutu powoda w zakresie
bezskuteczności złożonego przez pozwaną oświadczenia o potrąceniu z dnia
11 kwietnia 2013 r. w myśl przepisów art. 63 ust. 2 w związku z art. 62 ust. 2, ust.
3, ust. 4 pkt 2) i ust. 6 ustawy o finansach publicznych (jedn. tekst: Dz.U. z 2013 r.,
poz. 885 ze zm.). Uchybienie to nie jest jednak tego rodzaju, aby uniemożliwiało
dokonanie kontroli kasacyjnej zasadności stanowiska merytorycznego Sądu drugiej
instancji w ramach zarzutu skargi kasacyjnej naruszenia powołanych wyżej
przepisów polegającego - według zarzutu skarżącego - na dokonaniu przez Sądy
obu instancji błędnej wykładni zakresu zastosowania wymogów formalnych, jakie
przepisy ustawy o finansach publicznych stawiają podmiotom będącym jednostkami
Skarbu Państwa lub jednostkami samorządu terytorialnego, w przypadku składania
przez właściwe organy tychże jednostek oświadczenia o potrąceniu należności
przysługującej tymże podmiotom publicznym względem prywatnych
przedsiębiorców będących ich kontrahentami w ramach prowadzonej współpracy
o charakterze partnerstwa publiczno-prywatnego, wyłonionymi w ramach procedur
uregulowanych przepisami ustawy Prawo zamówień publicznych. Powołane wyżej
przepisy przewidują szczególne warunki formalne dokonania potrącenia
wymienionych w nim wierzytelności. Zgodnie z art. 62 ust. 4 tej ustawy, w razie
16
dokonania potrącenia z urzędu (a nie na wniosek), potrącenie następuje z dniem
wydania z urzędu postanowienia o potrąceniu. Potrącenie następuje w drodze
postanowienia, na które służy zażalenie. W zakresie dotyczącym sposobu realizacji
przez wierzycieli, w tym także wymienionych w art. 63 ust. 1 ustawy o finansach
publicznych, prawa do potrącenia wierzytelności do upadłego z wierzytelnościami
upadłego ustawa Prawo upadłościowe i naprawcze zawiera przepisy szczególne,
które wyłączają zastosowanie przepisów o potrąceniu zawartych w ustawie
o finansach publicznych dotyczących sposobu realizacji prawa potrącenia. Zarzut
naruszenia omawianych przepisów nie był więc zasadny.
VI. Sąd drugiej instancji przyjął w swoich ustaleniach za Sądem pierwszej
instancji, że powód, pismem z dnia 3 września 2012 r., złożył oświadczenie
pozwanej o odstąpieniu od umowy wzajemnej. Mimo takiego ustalenia Sądy obu
instancji nie dokonały w ogóle oceny znaczenia tej czynności powoda,
w szczególności podstawy prawnej złożenia tego oświadczenia oraz skutków, jakie
ono wywołało w odniesieniu do umowy łączącej strony. Poza tym Sąd drugiej
instancji nie odniósł się do twierdzenia powoda złożonego w toku postępowania,
że odstąpił on także od umowy konsorcjum. Konsekwencją tego zaniechania jest
m.in. brak oceny Sądu Apelacyjnego, czy czynności te były skuteczne i czy miały
wpływ na zakres odpowiedzialności powoda na podstawie art. 6471
§ 5 k.c. - jako
członka, a zarazem lidera konsorcjum będącego głównym wykonawcą kontraktu
łączącego strony - wobec podwykonawców tego konsorcjum, których wierzytelności
nabyła pozwana na podstawie art. 518 § 1 pkt 1 k.c. i poddała do potrącenia.
Brak tej oceny i ustaleń nie pozwala na dokonanie w postępowaniu kasacyjnym
oceny zasadności zarzutu naruszenia art. 6471
§ 5 k.c. w zw. z art. 98 ust. 1 p.u.n.
i art. 99 p.u.n., a także w zw. z art. 376 § 1 i § 2 k.c., poprzez uznanie,
iż odpowiedzialność upadłej Spółki z tytułu spłaconych na podstawie art. 6471
§ 5
k.c. przez pozwaną należności podwykonawców, pomimo dokonanego przez
syndyka upadłej Spółki odstąpienia od umowy (kontraktu) z dnia 17 listopada
2010 r. zawartej pomiędzy konsorcjum spółek, reprezentowanym przez lidera -
upadłą Spółkę, a pozwanym, pismem z dnia 3 września 2012 r., jak również
odstąpienie pismem z dnia 3 września 2012 r. od umowy konsorcjum, nie wywołało
skutku niweczącego w zakresie mocy obowiązującej postanowień tychże umów,
17
a w konsekwencji, wobec braku innego uregulowania, powinno znaleźć wyraz
w zastosowaniu przez Sądy obu instancji regulacji przepisu art. 376 § 1 i § 2 k.c.
Podobnie rzecz się przedstawia w odniesieniu do zarzutu naruszenia art. 6471
§ 5
k.c., który według Sądu Apelacyjnego stanowił podstawę odpowiedzialności
solidarnej upadłej Spółki wraz z pozwaną, jako inwestorem, za zobowiązania
względem podwykonawców. Zastosowanie tego przepisu przez Sąd drugiej
instancji nastąpiło z pominięciem analizy umowy (kontraktu) łączącej strony oraz
umowy konsorcjum. Okoliczność, że upadła Spółka była liderem konsorcjum
będącego wykonawcą umowy o roboty budowlane nie jest wystarczającym
argumentem za prostym przyjęciem, iż tym samym lider konsorcjum jest
wykonawcą, o którym mowa w art. 6471
§ 5 k.c., ponoszącym na tej podstawie
prawnej odpowiedzialność wobec podwykonawców. Wynika to stąd, że umowa
konsorcjum nie jest umową nazwaną i ma swe źródło w zasadzie swobody umów.
W praktyce więc pod tą samą nazwą umowy zawierane są umowy o różnych
cechach prawnych. Dopiero więc analiza konkretnej umowy konsorcjum pozwala
określić zasady odpowiedzialności poszczególnych członków konsorcjum wobec
jego kontrahentów.
VII. Ostatni zarzut materialnoprawny dotyczy naruszenia art. 2, art. 179, art.
173 i art. 331 ust. 1 p.u.n. poprzez ich błędną wykładnię a w konsekwencji
niezastosowanie w sprawie, jak również art. 5 k.c. poprzez jego zastosowanie
w odniesieniu do oceny dopuszczalności dochodzenia przez syndyka upadłej
Spółki przysługującej masie upadłości należności od pozwanej, skutkujące
uznaniem przez Sądy obu instancji, iż nawet w przypadku, gdyby roszczenie
powoda okazało się zasadne i należne, to nie może ono korzystać z ochrony
prawnej, jako naruszające art. 5 k.c., mimo iż stroną pozwaną jest podmiot
publicznoprawny, którego obowiązkiem jest działanie w interesie obywateli oraz
zgodnie z przepisami prawa - a który mając pełną wiedzę o celu postępowania
upadłościowego, jakim jest równomiernie i możliwie w jak najwyższym stopniu
zaspokojenie wszystkich wierzycieli upadłego przedsiębiorcy, a także znając
stanowisko powoda co do wymagalności na rzecz masy upadłości dochodzonej
w niniejszej sprawie wierzytelności - dopuścił się nadużycia przysługujących
mu praw, dokonując zaspokojenia wierzytelności kilku potencjalnych jedynie
18
wierzycieli upadłej Spółki, działających na terenie jego właściwości terytorialnej,
naruszając tym samym interes wspólny wszystkich wierzycieli upadłej Spółki. Z tak
sformułowanym zarzutem w ramach podstawy kasacyjnej z art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.
związany jest także podniesiony w ramach drugiej podstawy kasacyjnej zarzut
naruszenia przepisów postępowania: art. 328 § 2 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1
k.p.c., oraz art. 382 k.p.c., art. 378 § 1 k.p.c. i art. 379 pkt 5 k.p.c. w związku
z art. 227 k.p.c., polegającego na uznaniu przez Sąd Apelacyjny za prawidłowego
poczynionego przez Sąd pierwszej instancji „z ostrożności procesowej”
zastrzeżenia, że wytoczenie powództwa w niniejszej sprawie stanowiło naruszenie
art. 5 k.c., i to wobec wcześniejszego oddalenia przez Sąd pierwszej instancji
wniosków dowodowych strony na tę okoliczność z uzasadnieniem, że art. 5 k.c.
nie stanowi przedmiotu rozważań w niniejszej sprawie, co wobec ostatecznego
oparcia rozstrzygnięcia także na tej podstawie, uniemożliwiło w rzeczywistości
stronie powodowej jakąkolwiek obronę przed tym zarzutem. Odnosząc się do
ostatniego zarzutu procesowego skargi, zdaniem Sądu Najwyższego, trafnie
zarzucił skarżący niekonsekwencję w stanowisku zajętym przez Sąd drugiej
instancji odnośnie do oceny dochodzonego powództwa przez pryzmat art. 5 k.c.
Sąd pierwszej instancji pominął przeprowadzenie wskazanych przez stronę
powodową dowodów zmierzających do podważenia możliwości zastosowania
w sprawie art. 5 k.c. z tej przyczyny, że przyjął, iż z innych przyczyn (uznania
zarzutu potrącenia) niż z powodu zastosowania art. 5 k.c., powództwo było
niezasadne. Mimo to, Sąd pierwszej instancji uznał, iż w razie odmiennej oceny
prawnej skuteczności dokonanego przez pozwaną potrącenia uwzględnienie
żądania pozwu stanowiłoby nadużycie prawa (art. 5 k.c.). Wyraził więc
jednoznaczną ocenę co do istnienia podstaw do zastosowania w sprawie ochrony
przewidzianej w art. 5 k.c., mimo pominięcia jako bezprzedmiotowych dowodów
zgłoszonych przez stronę powodową dla wykazania okoliczności przemawiających
przeciwko zasadności udzielenia ochrony pozwanej na tej podstawie prawnej. Błąd
ten powielił Sąd Apelacyjny, który uznał za nieuzasadnione zarzuty procesowe
zawarte w apelacji odnoszące się do uniemożliwienia powódce obrony przed
zastosowaniem ochrony pozwanej na podstawie art. 5 k.c. z tej przyczyny, że
z innych przyczyn powództwo nie było uzasadnione i mimo takiego stanowiska oraz
19
z pominięciem rozważania wskazanych przez stronę powodów okoliczności
przemawiających, jej zdaniem, przeciwko udzieleniu ochrony na tej podstawie
prawnej, stwierdził, że trafne było stanowisko Sądu pierwszej instancji, iż
uwzględnienie żądania pozwu stanowiłoby nadużycie prawa. Błędne było więc
stanowisko Sądu Apelacyjnego, który niezasadność zarzutów procesowych
powoda, kwestionujących pominięcie zgłoszonych przez niego dowodów oraz
pominięcie ustosunkowania się przez Sąd pierwszej instancji do podnoszonych
przez powoda przyczyn przemawiających przeciwko udzieleniu pozwanej ochrony
na podstawie art. 5 k.c., uzasadnił tym, że przepis ten nie był w sprawie
zastosowany, skoro przyczyną, chociaż alternatywną, oddalenia powództwa,
a następnie apelacji była ocena Sądów obu instancji, że przepis ten ma w sprawie
zastosowanie. W efekcie tego wadliwego stanowiska Sąd Apelacyjny nie tylko
uznał za bezzasadne zarzuty procesowe apelacji kwestionujące pominięcie
przeprowadzenia dowodów dla wykazania okoliczności, które, w jego ocenie,
powinny były doprowadzić do niezastosowania art. 5 k.c. ale także nie odniósł się
do wskazanych w apelacji okoliczności, które sprzeciwiały się zastosowaniu
ochrony na tej podstawie prawnej. Z tej przyczyny za uzasadniony należy uznać
zarzut naruszenia art. 328 § 2 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. oraz art. 382 k.p.c.,
art. 378 § 1 k.p.c. i art. 227 k.p.c. Niedostatki uzasadnienia w omówionym zakresie
są tego rodzaju, że uniemożliwiają dokonanie zasadności podniesionego zarzutu
naruszenia prawa materialnego, tj. art. 5 k.c. w zw. z art. 2, art. 179, art. 173 i art.
331 ust. 1 p.u.n., co powód uzasadniał koniecznością uwzględnienia
postępowania, intencji oraz statusu strony pozwanej, zobowiązanej do zachowania
zasad legalizmu, a która swoimi działaniami naruszyła słuszny interes ogółu
wierzycieli upadłej Spółki. Wbrew jednak stanowisku skarżącego, uchybienia
wymienionym wcześniej przepisom postępowania nie doprowadziły do
nieważności postępowania na podstawie art. 379 pkt 5 k.p.c. Pominięcie
powołanych przez powoda dowodów i okoliczności przemawiających przeciwko
zastosowaniu art. 5 k.c. było spowodowane wadliwą oceną ich znaczenia dla
rozstrzygnięcia sprawy, co doprowadziło jedynie do naruszenia przepisów
postępowania w stopniu mającym istotny wpływ na wynik sprawy.
VIII. Nieuzasadniony jest zarzut naruszenia art. 386 § 4 k.p.c., polegającego
20
na nieuchyleniu wyroku Sądu Okręgowego z dnia 10 grudnia 2013 r. i nie
przekazaniu temu Sądowi sprawy do ponownego rozpoznania, pomimo iż Sąd
pierwszej instancji nie rozpoznał istoty sprawy. Niewątpliwie bowiem Sąd pierwszej
instancji rozpoznał istotę sprawy w znaczeniu przyjmowanym w orzecznictwie dla
tego terminu. W wyrokach Sądu Najwyższego z dnia 9 stycznia 2001 r., I PKN
642/00 (OSNAPiUS 2002, nr 17, poz. 409), z dnia 5 lutego 2002 r., I PKN 845/00
(OSNP 2004, nr 3, poz. 46), z dnia 12 lutego 2002 r., I CKN 486/00 (OSP 2003,
nr 3, poz. 36), z dnia 25 listopada 2003 r., II CK 293/02, nie publ., z dnia 24 marca
2004 r., I CK 505/03 (Monitor Spółdzielczy 2006, nr 6, s. 45) oraz z dnia 16 czerwca
2011 r., I UK 15/11 (OSNP 2012, nr 15-16, poz. 199) przyjęto, że do
nierozpoznania istoty sprawy dochodzi wówczas, gdy rozstrzygnięcie sądu
pierwszej instancji nie odnosi się do tego, co było przedmiotem sprawy, gdy sąd
zaniechał zbadania materialnej podstawy żądania albo merytorycznych zarzutów
strony, bezpodstawnie przyjmując, że istnieje przesłanka materialnoprawna lub
procesowa unicestwiająca roszczenie. Podobnie w wyroku z dnia 26 stycznia
2011 r., IV CSK 299/10 (nie publ.) Sąd Najwyższy przyjął, że pojęcie „istoty
sprawy”, o którym mowa w art. 386 § 4 k.p.c., dotyczy jej aspektu
materialnoprawnego i zachodzi w sytuacji, w której sąd nie zbadał podstawy
materialnoprawnej dochodzonych roszczeń, jak też skierowanych przeciwko nim
zarzutów merytorycznych, tj. nie odniósł się do tego co jest przedmiotem sprawy
uznając, że nie jest to konieczne z uwagi na istnienie przesłanek
materialnoprawnych, czy procesowych unicestwiających dochodzone roszczenie.
W wyroku z dnia 12 stycznia 2012 r., II CSK 274/11 (nie publ.) uznano,
że nierozpoznanie istoty sprawy dotyczy niezbadania roszczenia będącego
podstawą powództwa, czy zarzutu przedawnienia, potrącenia, np. sąd oddala
powództwo z powodu przedawnienia roszczenia, które to stanowisko okazało się
nietrafne, a nie rozpoznał jego podstaw. W postanowieniu z dnia 3 czerwca 2011 r.,
III CSK 330/10 (nie publ.) przyjęto natomiast, że w omawianym pojęciu nie chodzi
o niedokładności postępowania, polegające na tym, że sąd pierwszej instancji
nie wziął pod rozwagę wszystkich dowodów, które mogły służyć do należytego
rozpoznania sprawy lub nie rozważył wszystkich okoliczności. W uzasadnieniu
wyroku z dnia 12 listopada 2007 r., I PK 140/07 (OSNP 2009, nr 1-2, poz. 2)
21
Sąd Najwyższy wyjaśnił, że do nierozpoznania istoty sprawy nie dochodzi
wówczas, gdy rozstrzygnięcie sądu pierwszej instancji nie opiera się na przesłance
procesowej lub materialnoprawnej unicestwiającej, lecz wynika z merytorycznej
oceny zasadności powództwa w świetle przepisów prawa materialnego. Natomiast
w wyroku z dnia 25 listopada 2003 r., II CK 293/2002 (nie publ.) przyjęto,
że okoliczność, iż sąd nie rozważył wszystkich mogących wchodzić w grę podstaw
odpowiedzialności pozwanego, od którego powód domaga się odszkodowania
i nie ustalił wysokości szkody, nie stanowi nierozpoznania istoty sprawy.
W świetle powyższych orzeczeń wadliwa ocena materialnoprawna oraz niedostatki
w ustaleniu podstawy faktycznej przez Sąd pierwszej instancji wymagające
przeprowadzenia dodatkowych dowodów nie były wystarczające do uznania,
że z tej przyczyny doszło do nierozpoznania istoty sprawy przez ten Sąd.
Wady te powinny być wyeliminowane przez Sąd drugiej instancji ze względu na
przyjęty model apelacji zbliżony do apelacji pełnej.
Z tych względów na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. oraz art. 108 § 2 w zw.
z art. 391 § 1 i art. 39821
k.p.c. orzeczono, jak w sentencji.
kc