Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 68/15
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 4 marca 2016 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Marta Romańska (przewodniczący)
SSN Marian Kocon
SSN Barbara Myszka (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa Skarbu Państwa - Prezesa Urzędu […] przeciwko J. K. i R.
W.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 4 marca 2016 r.,
skarg kasacyjnych pozwanych od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 17 kwietnia 2014 r.,
uchyla zaskarżony wyrok w części uwzględniającej
powództwo (pkt I.1 i 2), w części oddalającej apelację pozwanego
R. W. (pkt II) oraz w części obejmującej rozstrzygnięcie o
kosztach procesu (pkt I.4 i 5, pkt III i IV) i w tym zakresie
przekazuje sprawę Sądowi Apelacyjnemu do ponownego
rozpoznania, pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o
kosztach postępowania kasacyjnego; odrzuca skargę kasacyjną
pozwanego J. K. w pozostałej części.
UZASADNIENIE
2
Sąd Okręgowy w W., po rozpoznaniu sprawy z powództwa Skarbu Państwa -
Prezesa Urzędu […] przeciwko G. K., J. K. i R.W., wyrokiem z dnia 2 stycznia 2013
r. zasądził na rzecz powoda: od wszystkich pozwanych solidarnie kwotę 57 753,64
zł, a od pozwanych G. K. i R. W. solidarnie kwotę 121 540 zł – obie kwoty z
ustawowymi odsetkami od dnia 7 stycznia 2009 r., natomiast dalej idące
powództwo oddalił.
Ustalił, że Prezes Urzędu […] w dniu 23 stycznia 2003 r. zezwolił spółce pod
firmą T. sp. z o.o. w P. na świadczenie usług telekomunikacyjnych i przydzielił
numer NDS, po czym decyzją z dnia 27 lutego 2003 r. przyznał jej prawo
wykorzystania 10 000 numerów numeracji telefonicznej na obszarze gminy P., a
decyzją z dnia 20 marca 2003 r. przydzielił krajowy numer punktu sygnalizacyjnego
NSPC dla centrali w gminie P.
Na nadzwyczajnym zgromadzeniu wspólników T. w dniu 29 września 2003 r.
pozwany J. K., który był wspólnikiem i członkiem zarządu spółki od chwili jej
założenia, został odwołany z funkcji prezesa zarządu. W dniu 30 września 2003 r.
tenże pozwany wraz z drugim wspólnikiem podpisał umowę sprzedaży wszystkich
udziałów T. spółce E. sp. z o.o. w W. Umowa doszła do skutku w dniu 8 grudnia
2003 r. po jej podpisaniu przez M. J. działającą w imieniu spółki E. W dniu
3 października 2003 r. T. przekazała spółce E. dokumentację, lecz w spisie
przekazanych dokumentów nie wymieniono decyzji z dnia 27 lutego 2003 r. ani z
dnia 20 marca 2003 r.
Do chwili zbycia udziałów T. nie osiągała żadnych przychodów, ponosiła
natomiast koszty związane z przygotowaniem się do świadczenia
usług telekomunikacyjnych. Jedynym majątkiem spółki był kapitał zakładowy
w kwocie 25 000 zł, który nie wystarczał na pokrycie opłat za prawo do
wykorzystywania zasobów numeracji w 2003 r. w kwocie 57 733,60 zł. W dniu
12 grudnia 2003 r. nadzwyczajne zgromadzenie wspólników T. ponownie podjęło
uchwałę o odwołaniu J. K. z funkcji prezesa zarządu i powołaniu nowego prezesa w
osobie pozwanego R. W. Zmiany te zostały wpisane do rejestru przedsiębiorców w
dniu 29 kwietnia 2004 r.
3
W dniu 24 marca 2004 r. pozwany R. W. sporządził sprawozdanie finansowe
spółki za rok 2003, według którego na dzień 31 grudnia 2003 r. spółka posiadała
majątek o wartości 9 764,99 zł, obejmujący środki pieniężne w kwocie 9 382,55 zł
oraz należności w kwocie 364,44 zł; zobowiązania wynosiły 610 zł. Według
rachunku zysków i strat, w latach 2002 i 2003 spółka nie osiągała żadnych
przychodów, w związku z czym wykazany w bilansie kapitał własny spółki uległ
zmniejszeniu z kwoty 25 000 zł do kwoty 9 136,99 zł. W bilansie nie wykazano
aktywów w postaci praw wynikających z decyzji i zezwoleń Prezesa Urzędu […] ani
zobowiązań z tego tytułu. Sprawozdanie to złożono do akt rejestrowych spółki w
styczniu 2005 r.; dalsze sprawozdania nie były składane. Z chwilą zbycia udziałów
T. nie prowadziła już działalności w P., ani nie mieściła się tam siedziba jej
organów. Dopiero w dniu 31 marca 2005 r. w rejestrze została ujawniona nowa
siedziba tej spółki w W. Po zbyciu udziałów T. nie rozpoczęła świadczenia usług
telekomunikacyjnych, zajmowała się obsługą administracyjną innych spółek
telekomunikacyjnych. W dniu 22 września 2005 r. pozwany R. W. został wykreślony
z rejestru przedsiębiorców jako prezes zarządu, a w jego miejsce została wpisana
pozwana G. Z.
Decyzją z dnia 14 kwietnia 2005 r. Prezes Urzędu […]cofnął przydział
numeracji dla T. określony w decyzjach z dnia 27 lutego 2003 r. i z dnia 20 marca
2003 r. oraz w zezwoleniu z dnia 23 stycznia 2003 r. z powodu niewnoszenia opłat.
W dniu 3 października 2005 r. Urząd […] wystawił przeciwko T. tytuł
wykonawczy na kwotę 179 189,60 zł, obejmującą należności z tytułu opłat za prawo
do wykorzystywania zasobów numeracji w 2003 r. (w kwocie 57 733,60 zł z
odsetkami od dnia 16 grudnia 2003 r.), w 2004 r. (w kwocie 57 516 zł z odsetkami
od dnia 16 grudnia 2004 r.) i w 2005 r. (w kwocie 63 940 zł z odsetkami od dnia 1
lipca 2005 r.), a w dniu 10 października 2005 r. wystąpił do Naczelnika Urzędu
Skarbowego W. o wszczęcie egzekucji. W dniu 19 października 2005 r. dokonano
zajęcia rachunku bankowego T. w ING Banku Śląskim S.A. i wyegzekwowano
kwotę 1 487,74 zł, która została zaliczona na koszty egzekucyjne. Pismem z dnia 2
listopada 2005 r. Bank poinformował wierzyciela, że wszystkie rachunki bankowe T.
zostały zamknięte, wobec czego zlecenie nie będzie realizowane.
4
W dniu 18 listopada 2005 r. pozwana G. Z. sporządziła bilans oraz rachunek
zysków i strat za okres od dnia 1 stycznia do dnia 18 listopada 2005 r. Z
dokumentów tych wynika, że na dzień 31 grudnia 2004 r. T. posiadała majątek o
wartości 101 090,99 zł i zobowiązania w wysokości 241 020,25 zł oraz że w 2004 r.
spółka poniosła stratę w kwocie 149 066,96 zł. Z kolei na dzień 18 listopada 2005 r.
spółka posiadała majątek o wartości 188 401,74 zł, zobowiązania w kwocie
810 772,24 zł, a strata wynosiła 482 441,24 zł. Po otrzymaniu zawiadomienia o
zajęciu rachunku bankowego pozwana zwróciła się do wspólników o przekazanie
środków finansowych na pokrycie należności, lecz uchwałą z dnia 21 listopada
2005 r. wspólnicy odmówili spłaty zadłużenia. W dniu 22 listopada 2005 r. pozwana
wysłała do sądu nieopłacony wniosek o ogłoszenie upadłości spółki, poinformowała
jedynego wspólnika o konieczności uiszczenia opłaty sądowej i przestała zajmować
się tą sprawą. Pismem z dnia 27 kwietnia 2006 r. poinformowała jedynie sąd
rejestrowy, że w dniu 25 stycznia 2006 r. złożyła na ręce jedynego wspólnika
rezygnację z funkcji prezesa zarządu spółki.
W dniu 9 kwietnia 2008 r. Komornik sądowy przy Sądzie Rejonowym w W.
umorzył postępowanie egzekucyjne przeciwko T. wobec stwierdzenia
bezskuteczności egzekucji. Z kolei Naczelnik Urzędu Skarbowego postanowieniem
z dnia 1 lipca 2008 r. również umorzył postępowanie egzekucyjne prowadzone
przeciwko T. ze względu na brak majątku spółki. Postanowienie to zostało przez
Dyrektora Izby Skarbowej uchylone, jednak w toku ponownego rozpoznania sprawy
nie udało się wykryć żadnego majątku spółki.
Sąd Okręgowy uznał, że pozwani nie wykazali przesłanek określonych w art.
299 § 2 k.s.h., uzasadniających zwolnienie od odpowiedzialności za zobowiązania
T., przewidzianej w § 1 tego artykułu. W czasie, kiedy członkiem zarządu spółki był
pozwany J. K., zobowiązanie z tytułu opłaty za przydział numeracji nie było jeszcze
wymagalne, niemniej powstało w czasie, kiedy pozwany był członkiem zarządu i
kiedy wysokość zobowiązań spółki przekraczała wartość jej majątku. Zgodnie z art.
5 § 1 rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 24 października 1934 r. -
Prawo upadłościowe (jedn. tekst: Dz.U. z 1991 r., Nr 118, poz. 512 ze zm. - dalej:
„Pr.upadł. - 1934”), pozwany powinien więc w ciągu dwóch tygodni zgłosić wniosek
o ogłoszenie upadłości.
5
Okoliczność, że pozwany R. W. nie wiedział o istnieniu zobowiązań z tytułu
opłaty za przydział numeracji nie zwalnia go od odpowiedzialności za te
zobowiązania, ponieważ jego niewiedza była wynikiem niedbalstwa. Pozwany nie
dopełnił wynikającego z art. 22 i 47 ustawy z dnia 20 sierpnia 1997 r. o Krajowym
Rejestrze Sądowym (jedn. tekst: Dz.U. z 2007 r., Nr 168, poz. 1186 ze zm.; obecnie:
jedn. tekst: Dz.U. z 2015 r., poz. 1142 ze zm.) obowiązku zgłoszenia zmiany
siedziby i adresu spółki do rejestru. Gdyby nie zaniechał tej czynności dowiedziałby
się niezwłocznie o zobowiązaniach spółki. Z chwilą sporządzenia sprawozdania
finansowego za rok 2004 pozwany powziął jednak wiadomość o nadmiernym
zadłużeniu spółki i - zgodnie z art. 21 ust. 1 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. –
Prawo upadłościowe (Dz.U. Nr 60, poz. 535 ze zm.; obecnie: jedn. tekst: Dz.U.
z 2015 r., poz. 233 ze zm. – dalej: „Pr.u.n.”) - najpóźniej w terminie dwóch tygodni
od tej chwili powinien złożyć wniosek o ogłoszenie upadłości.
Okoliczność, że pozwana G. K. nie wiedziała o istnieniu zobowiązań z tytułu
opłat za przydział numeracji również nie zwalnia jej od odpowiedzialności za te
zobowiązania, gdyż niezwłocznie po objęciu funkcji prezesa zarządu powinna
zapoznać się z dokumentacją spółki, w tym ze sprawozdaniem finansowym za rok
2004, z którego wynikało, że wysokość zobowiązań spółki znacznie przekracza
wartość jej majątku. Miesiąc jest okresem wystarczającym na analizę dokumentacji,
dlatego najpóźniej w ciągu sześciu tygodni od objęcia funkcji prezesa zarządu
pozwana powinna złożyć wniosek o ogłoszenie upadłości spółki. Nie zwalniała jej
od tego obowiązku okoliczność, że spółka nie mogła uiścić opłaty z powodu zajęcia
jej rachunku bankowego, ponieważ obowiązek złożenia wniosku o ogłoszenie
upadłości obciążał pozwaną osobiście, jako członka zarządu. Pozwana nie
wykazała też, że pomimo niezgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości powód nie
poniósł szkody, z bilansu sporządzonego na dzień 18 listopada 2005 r. wynika
bowiem, że spółka posiadała majątek o wartości 188 401,74 zł, a wierzytelności
powoda, jako daniny publiczne, podlegałyby zaspokojeniu w uprzywilejowanej
kategorii.
Na skutek apelacji pozwanych, Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 17 kwietnia
2014 r. zmienił wyrok Sądu Okręgowego w ten sposób, że zasądził na rzecz
powoda: od pozwanego J. K. kwotę 57 753,64 zł, a od pozwanego R. W. kwotę
6
121 540 zł - obie kwoty z ustawowymi odsetkami od dnia 7 stycznia 2009 r.,
natomiast w pozostałym zakresie oddalił powództwo i orzekł o kosztach procesu.
Sąd Apelacyjny zaaprobował ustalenia faktyczne Sądu pierwszej instancji
i uznał za pozbawiony racji podniesiony w apelacji zarzut naruszenia art. 227
w związku z art. 217 § 2 k.p.c. przez odmowę przeprowadzenia dowodu
z dokumentacji księgowo-finansowej spółki. Stwierdził, że Sąd pierwszej instancji
na podstawie bilansu oraz rachunku zysku i strat poczynił wystarczające ustalenia
w zakresie sytuacji finansowej spółki. Dodał, że ze względu na upływ czasu
uzyskanie odnośnych dokumentów najprawdopodobniej byłoby niemożliwe,
zgodnie bowiem z art. 74 ustawy z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości
(jedn. tekst: Dz.U. z 2013 r., poz. 330 ze zm.) i art. 86 ustawy z dnia 29 sierpnia
1997 r. - Ordynacja podatkowa (jedn. tekst: Dz.U. z 2012 r., poz. 749 ze zm.:
obecnie: jedn. tekst: Dz.U. z 2015 r., poz. 613 ze zm.), podlegają one przechowaniu
przez okres pięciu lat.
Zdaniem Sądu Apelacyjnego, okoliczność, że w okresie pełnienia przez
pozwanego J. K. funkcji prezesa zarządu T. była się na etapie organizowania
działalności branżowej, nie zwalnia pozwanego od odpowiedzialności na podstawie
art. 299 § 1 k.s.h., ponieważ członek zarządu powinien na bieżąco analizować
sytuację majątkową spółki i monitorować jej zadłużenia. Termin wymagalności
opłaty za przydział numeracji za rok 2003 w kwocie 57 733,60 zł przypadał
wprawdzie 15 grudnia 2003 r. (§ 5 rozporządzenia Ministra Łączności z dnia 18
czerwca 2001 r. w sprawie wysokości, terminów i sposobu uiszczania opłat za
prawo do wykorzystywania zasobów numeracji oraz opłat za posiadanie zezwolenia
telekomunikacyjnego, Dz.U. Nr 66, poz. 668 ze zm.), jednak zobowiązanie do
zapłaty tej kwoty powstało z chwilą przydziału numeracji. T. rozpoczęła działalność
z majątkiem w kwocie 4 000 zł i z chwilą przydziału numeracji powstało
zobowiązanie w wysokości 57 733,60 zł, a więc sytuacja, w której zobowiązania
przewyższały majątek spółki, co obligowało zarząd do złożenia wniosku o
ogłoszenie upadłości. Zakresem odpowiedzialności przewidzianej w art. 299 § 1
k.s.h. objęte są bowiem także zobowiązania niewymagalne.
7
Za nieuzasadniony Sąd Apelacyjny uznał również zarzut pozwanego J. K.,
że jego odpowiedzialność powinna ograniczać się do kwoty 4000 zł, ponieważ
takim kapitałem T. dysponowała na początku działalności i gdyby nawet złożył
wniosek o ogłoszenie upadłości, wierzyciel nie uzyskałby wyższej kwoty. Zdaniem
Sądu Apelacyjnego, celem regulacji zawartej w art. 299 § 2 in fine k.s.h. jest
zwolnienie członka zarządu od odpowiedzialności w sytuacji opisanej w art. 299 § 1
k.s.h., jeżeli do niewypłacalności spółki dochodzi wskutek obiektywnych,
nieprzewidzianych okoliczności. Odmiennej oceny wymaga sytuacja, w której
spółka jest już niewypłacalna albo bliska niewypłacalności i zaciągnięcie każdego
kolejnego zobowiązania przechyli szalę na niekorzyść jej wypłacalności. W takiej
sytuacji zwolnienie członków zarządu od odpowiedzialności byłoby równoznaczne z
tolerowaniem świadomego doprowadzenia do niewypłacalności spółki, na co
wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 4 lipca 2013 r., I CSK 646/12.
Odnosząc się do zarzutów pozwanego R. W., Sąd Apelacyjny podkreślił, że
na pozwanym spoczywał ciężar wykazania, iż nie wiedział o zezwoleniu na
świadczenie przez spółkę usług telekomunikacyjnych i związanych z tym opłatach.
Przez ponad rok pozwany nie ujawnił zmiany siedziby i adresu spółki w Krajowym
Rejestrze Sądowym, co dowodzi, że nie wypełniał należycie swoich obowiązków.
Niezłożenie przez pozwanego wniosku o ogłoszenie upadłości w najszybszym
terminie po objęciu funkcji prezesa zarządu, a więc pod koniec grudnia 2003 r. nie
pogorszyło jednak sytuacji wierzyciela w zakresie opłaty w kwocie 57 753,64 zł za
rok 2003, ponieważ wniosek taki zostałby oddalony z powodu braku majątku
wystarczającego na przeprowadzenie postępowania upadłościowego. Odmiennie
trzeba jednak ocenić nieuiszczenie przez T. opłat za lata 2004 i 2005, pozwany nie
wniósł bowiem o cofnięcie zezwolenia, co mogło doprowadzić do upadku podstawy
naliczania opłat, ani nie złożył wniosku o ogłoszenie upadłości. Nie zaszły zatem -
stwierdził Sąd Apelacyjny - okoliczności zwalniające pozwanego R. W. od
odpowiedzialności na podstawie art. 299 § 1 k.s.h.
Za uzasadnioną Sąd Apelacyjny uznał apelację pozwanej G. K., ponieważ
pomimo niezłożenia przez nią wniosku o ogłoszenie upadłości po objęciu w dniu 22
września 2005 r. funkcji prezesa zarządu powód nie poniósł szkody. Gdyby bowiem
ewentualny wniosek o ogłoszenie upadłości nie został oddalony z braku majątku
8
potrzebnego do pokrycia kosztów postępowania upadłościowego, majątek spółki
zostałby w całości wydatkowany na koszty postępowania upadłościowego.
Pozwani J. K. i R. W. wnieśli skargi kasacyjne. Pozwany J. K., powołując się
na podstawę określoną w art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c., wniósł o uchylenie wyroku Sądu
Apelacyjnego w części zasądzającej od niego kwotę 57 753,64 zł z odsetkami (pkt
I.1), w części oddalającej powództwo w pozostałym zakresie w stosunku do
pozwanego R. W. (pkt I.3) oraz w części orzekającej o kosztach procesu (pkt I. 4 i 5
i pkt III) i przekazanie sprawy w tym zakresie do ponownego rozpoznania,
ewentualnie orzeczenie co do istoty sprawy przez oddalenie powództwa i
zasądzenie od powoda kosztów procesu. Skarżący wskazał na naruszenie art. 299
§ 2 w związku z art. 299 § 1 k.s.h. przez nieuwzględnienie braku podstaw do
zgłoszenia przez niego wniosku o ogłoszenie upadłości oraz błędne zastosowanie
art. 299 § 2 k.s.h. w odniesieniu do części wierzytelności przysługującej powodowi
w stosunku do spółki za rok 2003 przy jednoczesnym stwierdzeniu braku
przesłanek do zastosowania tego przepisu w odniesieniu do wierzytelności za lata
2004 i 2005, a w konsekwencji błędne niezastosowanie w stosunku do pozwanego
R. W. do odpowiedzialności za zobowiązania spółki w zakresie, w jakim ponosi ją
solidarnie z pozwanym.
Pozwany R. W. zaskarżył wyrok Sądu Apelacyjnego w części zasądzającej
od niego kwotę 121 540 zł z odsetkami (pkt I.2), w części oddalającej jego apelację
w pozostałej części (pkt II) oraz w części orzekającej o kosztach procesu (pkt I.4 i
5). Powołując się na obie podstawy określone w art. 3983
§ 1 k.p.c., skarżący wniósł
o uchylenie wyroku w części zaskarżonej i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania. Wskazał na naruszenie art. 299 § 2 in fine k.s.h. przez przyjęcie, że
celem tej regulacji jest zwolnienie członka zarządu od odpowiedzialności opisanej w
art. 299 § 1 k.s.h. tylko w sytuacji, w której dochodzi do niewypłacalności spółki
wskutek obiektywnych, nieprzewidzianych okoliczności i przez bezpodstawne
uzależnienie zwolnienia członka zarządu od odpowiedzialności od podjęcia przez
niego czynności zmierzających do rozwiązania stosunku zobowiązaniowego
łączącego spółkę z wierzycielem w celu niedopuszczenia do narastania dalszych
zobowiązań wynikających z tego samego stosunku prawego. Ponadto podniósł
zarzut obrazy art. 217 § 1 i art. 236 k.p.c. przez niedopuszczenie zawnioskowanych
9
dowodów, art. 328 § 2 w związku z art. 391 § 1 k.p.c. przez nieprawidłowe
sporządzenie uzasadnienia oraz art. 316 § 1 w związku z art. 391 § 1, art. 233 § 1,
art. 328 § 2 i art. 382 k.p.c. przez pominięcie części zebranego materiału
dowodowego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Odnosząc się do zarzutu naruszenia przez Sąd Apelacyjny art. 328 § 2
w związku z art. 391 § 1 k.p.c., podniesionego w skardze kasacyjnej pozwanego R.
W., trzeba przypomnieć, że, zgodnie z utrwalonym orzecznictwem, niespełnienie
wymagań określonych w powołanych przepisach może być uznane za uchybienie
mogące mieć wpływ na wynik sprawy tylko wyjątkowo, gdy braki w uzasadnieniu są
tak znaczące, że uniemożliwiają kontrolę kasacyjną zaskarżonego orzeczenia (zob.
wyroki Sądu Najwyższego z dnia 11 maja 2000 r., I CKN 272/00, nie publ., z dnia
25 października 2000 r., IV CKN 142/00, nie publ., z dnia 7 lutego 2001 r., V CKN
606/00, nie publ., z dnia 28 lipca 2004 r., III CK 302/03, nie publ. i z dnia 18 lutego
2005 r., V CK 469/04, „Izba Cywilna” 2005, nr 12, s. 59 oraz postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 22 maja 2013 r., III CSK 293/12, OSNC 2012, nr 12, poz. 148).
W niniejszej sprawie warstwa motywacyjna zaskarżonego wyroku została
przedstawiona w sposób umożliwiający dokonanie kontroli kasacyjnej, wobec
czego zarzut naruszenia art. 328 § 2 w związku z art. 391 § 1 k.p.c. nie może
odnieść zamierzonego skutku.
Za nieskuteczne muszą być uznane również pozostałe zarzuty wypełniające
podstawę kasacyjną określoną w art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c., skarżący nie wykazał
bowiem, by następstwa zarzucanych uchybień procesowych kształtowały treść
kwestionowanego orzeczenia (zob. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 29 listopada
1996 r., III CKN 14/96, OSP 1997, nr 3, poz. 65 i z dnia 20 grudnia 1996 r., III CKN
21/96, OSNC 1997, nr 4, poz. 45 oraz postanowienia Sądu Najwyższego z dnia
10 stycznia 1997 r., II CKN 21/96, OSNC 1997, nr 5, poz. 61, z dnia 10 lutego
1997 r., I CKN 57/96, OSNC 1997, nr 6-7, poz. 82 i z dnia 11 marca 1997 r.,
III CKN 13/97, OSNC 1997, nr 8, poz. 114).
Przed przystąpieniem do rozważenia zarzutów wypełniających podstawę
kasacyjną określoną w art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c. trzeba zauważyć, że art. 299 k.s.h.
10
został zmieniony ustawą z dnia 15 maja 2015 r. – Prawo restrukturyzacyjne (Dz.U.
z 2015 r., poz. 978 ze zm.), która weszła w życie z dniem 1 stycznia 2016 r.
Dla oceny odpowiedzialności skarżących właściwy jest jednak art. 299 k.s.h. w jego
pierwotnym brzmieniu, obowiązującym przed nowelizacją (Dz.U. z 2000 r. Nr 94,
poz. 1037; jedn. tekst: Dz.U. z 2013 r., poz. 1030, sprost. błędu: Dz.U. z 2014 r.,
poz. 265) i w takim brzmieniu będzie powoływany w niniejszym uzasadnieniu.
Sąd Najwyższy bowiem rozpoznając skargę kasacyjną uwzględnia stan prawny
obowiązujący w chwili wydania zaskarżonego orzeczenia.
Ustawą z dnia 15 maja 2015 r. - Prawo restrukturyzacyjne, znowelizowano
również ustawę z dnia 28 lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe i naprawcze
(jedn. tekst: Dz.U. z 2015 r., poz. 233 ze zm.) i zmieniono tytuł tej ustawy. Dla
dokonania w niniejszej sprawie oceny, czy istniały podstawy do ogłoszenia
upadłości spółki, a w ślad za tym obowiązek zgłoszenia wniosku o ogłoszenie
upadłości właściwe są jednak przepisy obowiązujące w czasie pełnienia przez
skarżących funkcji członków zarządu. Przed dniem 1 października 2003 r. były to
przepisy art. 1 i 5 Pr.upadł-1934, a po dniu 1 października 2003 r. - art. 11 i 21
Pr.u.n. w brzmieniu sprzed nowelizacji dokonanej ustawą z dnia 6 maja 2009 r.
o zmianie ustawy - Prawo upadłościowe i naprawcze, ustawy o Bankowym
Funduszu Gwarancyjnym oraz ustawy o Krajowym Rejestrze Sądowym (Dz.U.
Nr 53, poz. 434).
Odpowiedzialność przewidziana w art. 299 k.s.h. - jak przyjmuje się
w orzecznictwie – ma charakter subsydiarny, powstaje bowiem dopiero wtedy, gdy
egzekucja przeciwko spółce okaże się bezskuteczna, a ściśle - gdy jest już
oczywiste, że będzie ona bezskuteczna. Wierzyciel, który nie uzyskał zaspokojenia
swojej należności od spółki, nie musi dowodzić wysokości doznanej wskutek tego
szkody, wystarczy, że przedłoży tytuł egzekucyjny stwierdzający zobowiązanie
spółki istniejące w czasie pełnienia przez pozwanego funkcji członka zarządu
i wykaże, że egzekucja wobec spółki okazuje się bezskuteczna. Odpowiedzialność
związaną z bezskutecznością egzekucji określonego zobowiązania wobec spółki
ponoszą przy tym osoby będące członkami jej zarządu w czasie istnienia tego
zobowiązania, a ściślej – jego podstawy, bez względu na to czy zostali wpisani do
rejestru. Jeżeli członek zarządu nie udowodni, że szkoda wierzyciela byłaby niższa
11
od niewyegzekwowanego od spółki zobowiązania, poniesie odpowiedzialność do
wysokości tego zobowiązania, z art. 299 § 1 k.s.h. wynika bowiem na rzecz
wierzyciela domniemanie szkody w wysokości zobowiązania niewyegzekwowanego
od spółki. Domniemany jest też związek przyczynowy między szkodą wierzyciela
a niezłożeniem przez członka zarządu we właściwym czasie wniosku o ogłoszenie
upadłości oraz jego zawinienie w tym względzie. Członek zarządu może uwolnić się
od odpowiedzialności, jeżeli wzruszy to domniemanie przez wykazanie jednej
z przesłanek egzoneracyjnych wymienionych w art. 299 § 2 k.s.h., co oznacza,
że ciąży na nim w tym zakresie ciężar dowodu. Stwierdzenie braku szkody po
stronie wierzyciela zakłada wykazanie, że pomimo wdrożenia we właściwym czasie
postępowania upadłościowego, wierzyciel nie uzyskałby w tym postępowaniu
zaspokojenia swojej należności ze względu na brak wystarczającego majątku
spółki. Pojęcie szkody należy odnosić do obniżenia potencjału majątkowego spółki,
dlatego członek zarządu powinien, odwołując się do stanu majątkowego spółki
istniejącego w czasie właściwym dla zgłoszenia upadłości i biorąc pod uwagę
przewidzianą w postępowaniu upadłościowym kolejność zaspokajania się z masy
upadłości, wykazać niemożność uzyskania przez wierzyciela zaspokojenia swojego
zobowiązania (zob. uchwały Sądu Najwyższego z dnia 25 listopada 2003 r., III CZP
75/03, OSNC 2005, nr 1, poz. 3 i z dnia 28 lutego 2008 r., III CZP 143/07, OSNC
2009, nr 3, poz. 38, wyroki Sądu Najwyższego z dnia 6 czerwca 1997 r., III CKN
65/97, OSNC 1997, nr 11, poz. 181, z dnia 14 lutego 2003 r., IV CKN 1779/00,
OSNC 2004, nr 5, poz. 76, z dnia 20 maja 2003 r., III CKN 1281/00, nie publ.,
z dnia 26 czerwca 2003 r., V CKN 416/01, OSNC 2004, nr 7-8, poz. 129, z dnia
25 września 2003 r., V CK 198/02, nie publ., z dnia 27 października 2004 r., IV CK
148/04, nie publ., z dnia 22 czerwca 2005 r., III CK 678/04, nie publ., z dnia 7 lipca
2005 r., IV CK 58/05, nie publ., z dnia 22 września 2005 r., IV CK 75/05, nie publ.,
z dnia 5 października 2005 r., II CK 97/05, nie publ., z dnia 2 października 2007 r.,
II CSK 301/07, nie publ., z dnia 7 lutego 2007 r., III CSK 227/06, OSNC-ZD 2008,
nr A, poz. 19, z dnia 13 grudnia 2007 r., I CSK 313/07, nie publ., z dnia 9 kwietnia
2008 r., V CSK 527/07, nie publ., z dnia 10 kwietnia 2008 r., IV CSK 15/08,
nie publ., z dnia 9 maja 2008 r., III CSK 364/07, nie publ., z dnia 30 maja 2008 r.,
III CSK 12/08, nie publ., z dnia 26 sierpnia 2009 r., I CSK 34/09, OSNC-ZD 2010, nr
12
B, poz. 57, z dnia 9 lutego 2011 r., V CSK 188/10, nie publ., z dnia 10 lutego 2011
r., IV CSK 335/10, OSNC-ZD 2011, nr C, poz. 59, z dnia 8 kwietnia 2011 r., II CSK
451/10, nie publ., z dnia 12 kwietnia 2012 r., II CSK 390/11, nie publ. i z dnia
25 marca 2015 r., II CSK 402/14, nie publ.).
Przechodząc od uwag natury ogólnej na grunt niniejszej sprawy, trzeba
stwierdzić, że z ustaleń stanowiących podstawę zaskarżonego wyroku nie wynika
w sposób jednoznaczny do kiedy pozwany J. K. pełnił funkcję członka zarządu
spółki T. Sąd Apelacyjny zaaprobował ustalenia Sądu pierwszej instancji, według
których pozwany J. K. w dniu 29 września 2003 r. został odwołany z funkcji prezesa
zarządu, po czym w dniu 12 grudnia 2003 r. nadzwyczajne zgromadzenie
wspólników T. ponownie podjęło uchwałę o jego odwołaniu z funkcji prezesa
zarządu i powołaniu nowego prezesa w osobie pozwanego R. W. Nie zajął jednak
stanowiska w kwestii skuteczności odwołania dokonanego w dniu 29 września 2003
r. i przyczyn podjęcia ponownej uchwały o odwołaniu w dniu 12 grudnia 2003 r. W
konsekwencji nie wiadomo do kiedy pozwany J. K. pełnił funkcję członka zarządu
i ewentualnie kto pełnił tę funkcję w okresie od 30 września do 12 grudnia 2003 r.
Brak również dokładnego ustalenia do kiedy pełnił funkcję członka zarządu spółki T.
pozwany R. W., ponieważ z ustaleń przyjętych za podstawę zaskarżonego wyroku
wynika tylko, że w dniu 22 września 2005 r. został on wykreślony z rejestru
przedsiębiorców. Nie jest to jednak równoznaczne z zakończeniem pełnienia funkcji
członka zarządu. Nie została też w sposób jednoznaczny ustalona kwestia
wysokości kapitału zakładowego T. W uzasadnieniu zaskarżonego wyroku jest
mowa o tym, że jedynym majątkiem spółki był kapitał zakładowy w kwocie 25 000 zł,
następnie, że spółka rozpoczęła działalność z majątkiem w kwocie 4 000 zł. Z kolei
skarżący J. K. podnosi, że po otrzymaniu przez spółkę decyzji o przyznaniu prawa
wykorzystania numerów numeracji telefonicznej jej kapitał zakładowy wynosił 4 000
zł. Z ustaleń przyjętych za podstawę zaskarżonego wyroku nie wynika jednak kiedy
wysokość kapitału zakładowego uległa zmianie.
Poczynienie dokładnych ustaleń co do okresu pełnienia przez skarżących
funkcji członków zarządu jest istotne dla zastosowania właściwych przepisów
określających podstawy do ogłoszenia upadłości i związane z ich wystąpieniem
obowiązki dłużnika. Zgodnie z art. 1 Prawa upadłościowego z 1934 r., za upadłego
13
mógł być uznany przedsiębiorca, który zaprzestał płacenia długów, z tym
że upadłość przedsiębiorcy będącego osobą prawną mogła być ogłoszona także
wtedy, gdy jego majątek nie wystarczał na zaspokojenie długów. Z kolei pod
rządem Prawa upadłościowego z 2003 r. w brzmieniu obowiązującym przed
nowelizacją dokonaną ustawą z dnia 6 maja 2009 r. (Dz.U. Nr 53, poz. 434),
upadłość mogła być ogłoszona w stosunku do dłużnika, który stał się
niewypłacalny, a art. 11 stanowił, że dłużnik jest niewypłacalny, jeżeli nie wykonuje
swoich wymagalnych zobowiązań oraz że dłużnika będącego osobą prawną uważa
się za niewypłacalnego także wtedy, gdy jego zobowiązania przekroczą wartość
jego majątku, nawet wtedy, gdy na bieżąco te zobowiązania wykonuje.
Zarówno pod rządem Prawa upadłościowego z 1934 r., jak i z 2003 r. obowiązkiem
dłużnika było złożenie do sądu wniosku o ogłoszenie upadłości w terminie dwóch
tygodni od wystąpienia ku temu podstawy.
Z ustaleń przyjętych za podstawę zaskarżonego wyroku nie wynika, by -
obok niewyegzekwowanej wierzytelności Skarbu Państwa - istniały jeszcze inne
niezaspokojone zobowiązania spółki T. Można więc sądzić, aczkolwiek konieczne
jest jednoznaczne ustalenie tej kwestii, że Skarb Państwa był jedynym wierzycielem
spółki. Pod rządem Prawa upadłościowego z 1934 r. Sąd Najwyższy w uchwale z
dnia 27 maja 1993 r., III CZP 61/93 (OSNCP 1994, nr 1, poz. 7), a następnie w
postanowieniu z dnia 5 marca 1999 r., I CKN 1121/98 (nie publ.), wskazał, że
ogłoszenie upadłości może nastąpić tylko wtedy, gdy istnieje co najmniej dwóch
wierzycieli podmiotu, którego dotyczy wniosek. Identyczne stanowisko zajął w
wyrokach z dnia 8 kwietnia 2009 r., V CSK 385/08 (nie publ.) i z dnia 22 czerwca
2010 r., IV CNP 95/09 (nie publ.), wydanych pod rządem Prawa upadłościowego z
2003 r. Z art. 1 Pr.u.n. - jak podkreślił Sąd Najwyższy - wynika zasada, że
postępowanie upadłościowe musi być wspólnym postępowaniem wierzycieli,
podjętym w celu dochodzenia roszczeń od niewypłacalnego przedsiębiorcy lub
innego podmiotu, do którego stosuje się Prawo upadłościowe i naprawcze oraz że
przyjęcie tej zasady oznacza, iż wniosek o ogłoszenie upadłości dłużnika, który ma
tylko jednego wierzyciela podlega oddaleniu. W takim wypadku nie ma bowiem
podstaw do prowadzenia postępowania upadłościowego. Stanowisko to uzyskało
aprobatę w nauce prawa i podziela je także skład orzekający w niniejszej sprawie.
14
Oznacza to, że w sytuacji, w której dłużnik miał tylko jednego wierzyciela,
zgłoszenie przez niego we właściwym czasie wniosku o ogłoszenie upadłości
skutkowałoby jego oddaleniem, nie byłoby bowiem podstaw do prowadzenia
postępowania upadłościowego. Sytuacja wierzyciela nie uległaby więc zmianie
w stosunku do tej, w której znajdował się prowadząc przeciwko dłużnikowi
postępowanie egzekucyjne. Taki stan rzeczy trzeba by więc uznać za
równoznaczny w wykazaniem, że pomimo niezgłoszenia wniosku o ogłoszenie
upadłości wierzyciel nie poniósł szkody.
Nie można odmówić racji wywodom skarżących kwestionującym dokonaną
przez Sąd Apelacyjny wykładnię art. 299 § 2 k.s.h., według której uwolnienie
członka zarządu od odpowiedzialności na podstawie ostatniej z wymienionych
w tym przepisie przesłanek egzoneracyjnych jest możliwe tylko wtedy, gdy
„…dochodzi do niewypłacalności spółki wskutek obiektywnych, nieprzewidzianych
okoliczności…”. Tak sformułowany pogląd nie wynika z wyroku Sądu Najwyższego
z dnia 4 lipca 2013 r., I CSK 646/12 (nie publ.), do którego odwołał się
Sąd Apelacyjny. W wyroku tym rozważana była inna kwestia, chodziło w nim
bowiem o zakres odpowiedzialności członków zarządu za zobowiązania spółki.
Sąd Najwyższy, nawiązując do wcześniejszego orzecznictwa, podkreślił, że na
podstawie art. 299 k.s.h. członkowie zarządu odpowiadają za zobowiązania, które
powstały w czasie sprawowania przez nich tej funkcji, w tym także za zobowiązania
powstałe po spełnieniu się przesłanek do zgłoszenia wniosku o ogłoszenie
upadłości; innymi słowy za zobowiązania, które nie powstałyby, gdyby członek
zarządu we właściwym czasie wystąpił z wnioskiem o ogłoszenie upadłości
(zob. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 25 listopada 2003 r., III CZP 75/03, OSNC
2005, nr 1, poz. 3, wyroki Sądu Najwyższego z dnia 7 maja 1997 r., II CKN 117/97,
nie publ., z dnia 21 lutego 2002 r., IV CKN 793/00, OSNC 2003, nr 2, poz. 22,
z dnia 5 kwietnia 2002 r., II CKN 1092/99, nie publ.). Rozważania dotyczące
ostatniej z przesłanek egzoneracyjnych wymienionych w art. 299 § 2 k.s.h. odnosiły
się tylko do tych zobowiązań, które nie powstałyby, gdyby wniosek o ogłoszenie
upadłości spółki został zgłoszony we właściwym czasie.
Bliższe ustosunkowanie się do pozostałych zarzutów skarżących przed
uzupełnieniem ustaleń faktycznych przyjętych za podstawę rozstrzygnięcia trzeba
15
uznać za przedwczesne. Dlatego też konieczne stało się uchylenie zaskarżonego
wyroku w części uwzględniającej powództwo (pkt I. 1 i 2), w części oddalającej
apelację pozwanego R. W. (pkt II) oraz w części obejmującej rozstrzygnięcie o
kosztach procesu (pkt I. 4 i 5, pkt III i IV) i w tym zakresie przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania.
Skarga kasacyjna pozwanego J. K. w części dotyczącej oddalenia
powództwa w stosunku do pozwanego R. W. (pkt I. 3) ulega odrzuceniu jako
niedopuszczalna. Uszło bowiem uwagi skarżącego, że, zgodnie z utrwalonym
orzecznictwem, współpozwanemu w procesie nie przysługuje prawo zaskarżenia
wyroku w części oddalającej powództwo w stosunku do pozostałych pozwanych
(zob. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 5 listopada 1966 r., II CR 387/66, OSNCP
1967, nr 7-8, poz. 133, z dnia 4 września 1967 r., I PR 245/67, OSNCP 1968, nr 4,
poz. 70, z dnia 22 kwietnia 1991 r., III CZP 34/91, OSNC 1992, nr 2, poz. 24 i z
dnia 14 lutego 2002 r., V CKN 937/00, nie publ. oraz postanowienie z dnia 19
czerwca 2002 r., II CZ 54/02, nie publ.).
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1 i 3986
§ 3
w związku z art. 3986
§ 2 oraz art. 108 § 2 w związku z art. 39821
k.p.c. orzekł, jak
w sentencji.
kc
jw
16