Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II PK 201/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 22 maja 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Jerzy Kuźniar (przewodniczący)
SSN Zbigniew Korzeniowski
SSN Jolanta Strusińska-Żukowska (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa W. K.
przeciwko P. Górnictwo i Energetyka Konwencjonalna S.A.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw
Publicznych w dniu 22 maja 2012 r.,
skargi kasacyjnej powoda od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 13 stycznia 2011 r.,
1) oddala skargę kasacyjną;
2) zasądza od powoda na rzecz strony pozwanej kwotę 2700 zł
(dwa tysiące siedemset złotych) tytułem zwrotu kosztów
postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Sąd Apelacyjny – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 13
stycznia 2011 r. oddalił apelację powoda od wyroku Sądu Okręgowego – Sądu
Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 30 września 2010 r., którym oddalono
powództwo W. K. o zasądzenie od pozwanego P. Górnictwo i Energetyka
Konwencjonalna S.A. kwoty 504.518, 15 zł z odsetkami tytułem odszkodowania za
naruszenie gwarancji zatrudnienia.
Sąd odwoławczy zaakceptował ustalenia faktyczne Sądu pierwszej instancji,
zgodnie z którymi powód rozpoczął pracę u strony pozwanej w 1982 roku, będąc
zatrudnionym na różnych stanowiskach – najpierw mistrza, potem kierownika
wydziału, głównego inżyniera i zastępcy dyrektora ds. ekonomiczno – finansowych.
Od 2000 roku W. K. pracował zaś na stanowisku członka zarządu pozwanej spółki
– dyrektora ds. ekonomiczno – finansowych na podstawie umowy o pracę zawartej
na czas nieokreślony. Uchwałą rady nadzorczej pozwanej z dniem 5 października
2006 r. odwołano powoda ze składu zarządu, a uchwałą zarządu z dnia 10
października 2006 r. odwołano go ze stanowiska dyrektora ds. ekonomiczno –
finansowych. Strona pozwana zaproponowała powodowi zmianę warunków umowy
o pracę i zatrudnienie na stanowisku głównego specjalisty ds. ekonomiki
wytwarzania z określonymi warunkami płacowymi, ewentualnie zawarcie
porozumienia, zgodnie z którym pracownik przyjąłby propozycję rozwiązania
umowy o pracę z dniem 1 lutego 2007 r., a strona pozwana, posiadając 100%
udziałów w Przedsiębiorstwie Transportowym „E.” spółce z o.o., powołałaby go na
stanowisko członka zarządu – dyrektora strategii i rozwoju. Powód odrzucił te
propozycje. Pismem pozwanej z dnia 11 października 2006 r. powód został
zwolniony z obowiązku świadczenia pracy, a 25 października 2006 r. otrzymał
wypowiedzenie warunków pracy z dniem 1 listopada 2006 r. Po upływie okresu
wypowiedzenia, tj. od 1 lutego 2007 r., miały obowiązywać następujące warunki
pracy: stanowisko specjalisty ds. koordynacji przygotowywania inwestycji z
wynagrodzeniem zasadniczym w stawce 3.930 zł miesięcznie i z dodatkiem
funkcyjnym w wysokości 20% wynagrodzenia zasadniczego. Powód nie przyjął
proponowanych mu warunków.
3
Sąd ustalił nadto, że zgodnie z § 1 umowy społecznej dotyczącej gwarancji
pracowniczych i socjalnych zawartej 22 grudnia 2004 r. i stanowiącej załącznik nr
21 do zakładowego układu zbiorowego obowiązującego u strony pozwanej,
postanowieniami tej umowy byli objęci wszyscy pracownicy zatrudnieni u
pracodawcy w dniu 26 marca 2004 r. Natomiast w myśl § 8 ust. 1 tej umowy,
pracodawca zobowiązał się, że w czasie trwania gwarancji zatrudnienia nie
wypowie pracownikom warunków pracy i płacy, którymi byli objęci w dniu wejścia w
życie umowy, chyba że wypowiedzenie dotyczyło będzie wyłącznie stanowiska
pracy, a zaproponowane pracownikowi warunki będą zgodne z jego kwalifikacjami i
stanem zdrowia, natomiast wynagrodzenie i inne świadczenia ze stosunku pracy, a
także miejsce wykonywania pracy nie ulegną zmianie. W przeciwnym wypadku
oświadczenie pracodawcy będzie stanowić naruszenie gwarancji zatrudnienia.
Sankcją za naruszenie tej gwarancji, wynikającą z § 10 umowy, było zobowiązanie
pracodawcy do wypłaty na rzecz pracownika jednorazowego odszkodowania w
wysokości równej iloczynowi liczby miesięcy pozostających do końca okresu
gwarancji i średniego miesięcznego wynagrodzenia.
Sąd drugiej instancji za trafną uznał też oceną prawną roszczenia powoda w
świetle tych okoliczności faktycznych, podnosząc w szczególności, że umowa
społeczna była załącznikiem do układu zbiorowego, który nie obejmował członków
zarządu pozwanej w części dotyczącej zasad wynagradzania. Powód jako członek
zarządu pozwanej spółki był równocześnie jej pracownikiem na kierowniczym
stanowisku. Oba te stosunki prawne – korporacyjny i pracowniczy – były ze sobą
ściśle związane w ten sposób, że odwołanie powoda z funkcji członka zarządu,
które mogło nastąpić w każdym czasie (art. 370 k.s.h.), uzasadniało rozwiązanie z
nim umowy o pracę na stanowisku dyrektora ds. ekonomiczno - finansowych.
Odwołanie pracownika z funkcji członka zarządu spółki akcyjnej stanowi bowiem
przyczynę uzasadniającą wypowiedzenie umowy o pracę, której zawarcie wiązało
się bezpośrednio z powołaniem go na to stanowisko. Takie wzajemne
uwarunkowania prowadzą zaś, w ocenie Sądu Apelacyjnego, do wykluczenia
możliwości udzielenia powodowi – członkowi zarządu pozwanej pracowniczych
gwarancji długoterminowego zatrudnienia w ramach stosunku pracy na stanowisku
dyrektora ds. ekonomiczno – finansowych. Przyznanie takich gwarancji (przez
4
okres 10 lat) pozostawałoby bowiem w kolizji z prawem do odwołania w każdym
czasie takiej osoby z funkcji członka zarządu.
Sąd drugiej instancji wskazał ponadto, że strona pozwana jest podmiotem
prawnym, o którym stanowi ustawa z dnia 3 marca 2000 r. o wynagradzaniu osób
kierujących niektórymi podmiotami prawnymi (Dz.U. Nr 26, poz. 206 ze zm.; dalej
jako „ustawa kominowa”). Zgodnie zaś z treścią art. 2 pkt 3 tej ustawy, jej
postanowienia mają zastosowanie do członków zarządu tych podmiotów, a tym
samym również do powoda. Stronami umów społecznych dotyczących
zabezpieczenia praw i interesów pracowniczych w procesie konsolidacji i
restrukturyzacji spółek są zarządy tych spółek. W tej sytuacji członkowie zarządów,
dla których spółki są także pracodawcą, nie powinni być beneficjentami tych umów,
nie tylko ze względu na regulacje Kodeksu spółek handlowych (art. 370 i 379
k.s.h.), ale przede wszystkim z uwagi na ich podleganie bezwzględnie
obowiązującym przepisom ustawy kominowej. Przepisy tej ustawy gwarantują
bowiem odwołanym pracownikom, pełniącym określone w ustawie funkcje,
wyłącznie świadczenia wymienione w tej ustawie. W związku z tym powodowi nie
przysługuje prawo do dodatkowej odprawy pieniężnej na podstawie postanowień
zakładowego porozumienia prawa pracy zapewniającego pracownikom
dziesięcioletnie zatrudnienie w okresie gwarancyjnym, bowiem mogła być mu
przyznana wyłącznie odprawa przewidziana w art. 12 ustawy kominowej (wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 4 marca 2009 r., II PK 204/08, OSNP 2010 nr 19 – 20,
poz. 232). Biorąc pod uwagę powyższe, Sąd Okręgowy trafnie uznał roszczenie
powoda za nieuzasadnione.
W skardze kasacyjnej od wyroku Sądu Apelacyjnego powód zarzucił
naruszenie:
1. art. 5 ust. 1 ustawy kominowej, polegające na błędnej wykładni i
zastosowaniu, wyrażające się błędnym uznaniem, że przewidziana treścią §
10 umowy społecznej rekompensata jest świadczeniem podlegającym
reżimowi art. 5 ust. 1 ustawy kominowej, podczas gdy prawidłowe
rozumienie treści tego przepisu oznacza, że przewidzianemu jego treścią
ograniczeniu podlegają tylko te świadczenia z tytułu zatrudnienia w ramach
stosunku pracy, które należą do kategorii wynagrodzenia za pracę, a nie
5
wszystkie świadczenia przysługujące ze stosunku pracy, a więc z
wyłączeniem tych, którym charakteru wynagrodzenia przypisać nie można;
2. art. 5 ust. 1 i 2 oraz art. 11 i 12 ustawy kominowej, przez błędną wykładnię,
wyrażającą się przyjętą przez Sąd Apelacyjny rozszerzającą interpretacją
zakresu stosowania tych przepisów, podczas gdy zakres zastosowania tych
przepisów wymaga wykładni ścisłej i restryktywnej;
3. art. 11 ust. 2 ustawy kominowej, przez błędną wykładnię i zastosowanie,
polegające na uznaniu, że przewidziana treścią umowy społecznej
rekompensata za naruszenie gwarancji zatrudnienia stanowi świadczenie
dodatkowe w rozumieniu art. 11 ust. 2 ustawy kominowej, podczas gdy
dochodzona przez powoda rekompensata nie jest wynagrodzeniem za pracę
ani też dodatkową korzyścią związaną ze świadczoną przez powoda pracą,
ani też nie podlega przyznawaniu pracownikowi, co wyklucza jej charakter
jako świadczenia dodatkowego w rozumieniu art. 11 ust. 2 ustawy
kominowej;
4. art. 12 ustawy kominowej w związku z § 10 umowy społecznej, przez błędną
wykładnię, polegającą na utożsamieniu przez Sąd Apelacyjny rekompensaty
przewidzianej treścią § 10 umowy społecznej za naruszenie udzielonej
pracownikowi gwarancji zatrudnienia z odprawą w rozumieniu art. 12 ustawy
kominowej, podczas gdy oba świadczenia mają charakter od siebie odrębny,
o czym decyduje odszkodowawczy charakter rekompensaty;
5. art. 12 ustawy kominowej, przez niewłaściwe jego zastosowanie, polegające
na rozciągnięciu przedmiotu tego przepisu także na sytuację ustanowionej
treścią § 10 umowy społecznej rekompensaty, podczas gdy rekompensata
nie wymaga przyznania, statuującego zakres zastosowania normy z art. 12
ustawy kominowej;
6. art. 65 § 2 k.c., polegające na wadliwej wykładni postanowień umowy
społecznej i niewłaściwym zastosowaniu dyrektyw przewidzianych treścią
art. 65 § 1 i 2 k.c., wyrażające się uznaniem przez Sąd drugiej instancji
związku regulacji przewidzianej treścią „art. ust. 1 Zakładowego Systemu
Wynagradzania” z regulacją treści § 1 ust. 1 umowy społecznej, podczas gdy
dla utworzenia takiego związku brak jakichkolwiek racjonalnych podstaw,
6
zwłaszcza przy uwzględnieniu szczególnego (dla określenia kręgu
podmiotów uprawnionych umową społeczną) charakteru § 1 ust. 1 umowy
społecznej względem regulacji z art. 1 ust. 1 Zakładowego Systemu
Wynagradzania;
7. art. 370 § 1 zdanie drugie k.s.h., polegające na jego błędnej in casu
wykładni, wyrażającej się przyjęciem poglądu o kolizji gwarancji
wieloletniego zatrudnienia powoda, który pełnił u pozwanej funkcję członka
jej zarządu, z prawem do odwołania członka zarządu z jego składu w
każdym czasie, mimo że udzielona mocą umowy społecznej gwarancja
zatrudnienia nie wyłącza w żadnej mierze prawa odwołania członka zarządu
pozwanej spółki, a treść art. 370 § 1 zdanie drugie k.s.h. gwarantuje wprost,
iż prawo do odwołania nie może naruszać jakichkolwiek uprawnień i
roszczeń członka zarządu, wynikających ze stosunku pracy;
8. art. 8 k.p., polegające na jego niewłaściwym zastosowaniu, mimo ustalenia
przez Sąd Apelacyjny, że powód był wieloletnim pracownikiem pozwanej
spółki, który swoją karierę zawodową od 1982 r., tj. od daty ukończenia
studiów wyższych, związał wyłącznie z pozwaną spółką, co wyklucza
uznanie żądania powoda odnośnie do wypłaty dochodzonej rekompensaty
za naruszające godziwe obyczaje dotyczące realizowania stosunku pracy – i
jednocześnie mimo wykazania sprzecznego z zasadami współżycia
społecznego postępowania pozwanej spółki wobec powoda po dacie
rozwiązania z nim stosunku pracy.
Opierając skargę na takich podstawach, powód wniósł o uchylenie
zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego
rozpoznania, ewentualnie o uchylenie także wyroku Sądu Okręgowego i
przekazanie sprawy Sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania,
alternatywnie – o zmianę zaskarżonego wyroku poprzez częściową zmianę wyroku
Sądu Okręgowego i zasądzenie od pozwanej na rzecz powoda kwoty 374.696 zł z
ustawowymi odsetkami od 1 lutego 2007 r. do dnia zapłaty i każdorazowo – z
uwzględnieniem kosztów postępowania należnych powodowi od pozwanej.
7
Strona pozwana w odpowiedzi na skargę kasacyjną wniosła o jej oddalenie i
o zasądzenie od powoda na rzecz strony pozwanej kosztów postępowania
kasacyjnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Nie są pozbawione racji zarzuty naruszenia przepisów ustawy kominowej.
Na podstawie art. 12 tej ustawy, pracownikowi w razie rozwiązania stosunku pracy
może być przyznana odprawa w wysokości nie wyższej niż trzykrotność
wynagrodzenia miesięcznego. Postanowienia umów o pracę oraz innych aktów
stanowiących podstawę nawiązania stosunku pracy albo umów cywilnoprawnych
ustalające wynagrodzenie miesięczne, nagrodę roczną, odprawę oraz wartość
świadczeń dodatkowych, w wysokości wyższej niż maksymalna dopuszczona
ustawą, są nieważne z mocy prawa w odniesieniu do tej części, która przewyższa
kwotę maksymalną określoną w ustawie (art. 13). Wskazane ograniczenia nie mają
jednak zastosowania w sprawie, bowiem podstawą zgłoszonego przez powoda
roszczenia nie jest postanowienie umowy o pracę, jaka łączyła go z pozwaną
spółką, lecz odpowiednie postanowienia umowy społecznej. Sankcja przewidziana
w art. 13 ustawy kominowej nie obejmuje zaś postanowień zawartych w
porozumieniach zbiorowych (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 25 listopada
2005 r., I PK 86/05, OSNP 2006 nr 19-20, poz. 295; z dnia 11 lipca 2006 r., I PK
290/05, OSNP 2007 nr 13-14, poz. 192; LEX/el. 2007, z glosą A. Rzeteckiej-Gil; z
dnia 2 grudnia 2008 r., III PK 35/08, OSNP 2010 nr 11-12, poz. 130; LEX/el. 2009,
z glosą A. Rzeteckiej-Gil; z dnia 2 października 2009 r., II PK 109/09, LEX nr
558294 oraz z dnia 14 września 2010 r., II PK 67/10, LEX nr 687016).
Nie oznacza to jednak, że skarga kasacyjna może być uwzględniona. Za
nieusprawiedliwiony należy bowiem uznać zarzut naruszenia art. 65 § 2 k.c. Do
interpretacji postanowień porozumienia zbiorowego o charakterze normatywnym
nie ma zastosowania art. 65 k.c., regulujący zasady wykładni oświadczeń woli stron
czynności prawnej. Porozumienie takie nie zawiera oświadczeń woli podlegających
wykładni według zasad określonych w art. 65 k.c. i sąd pracy nie powinien na tej
podstawie dokonywać interpretacji jego postanowień. Do wykładni postanowień
8
tego porozumienia należy stosować zasady, na jakich dokonuje się interpretacji
powszechnie obowiązujących przepisów prawa pracy (por. wyroki Sądu
Najwyższego z dnia 12 grudnia 2001 r., I PKN 729/00, OSNP 2003 nr 23, poz. 568;
OSP 2004 nr 5, poz. 66, z glosą A. Świątkowskiego; z dnia 5 lutego 2002 r., I PKN
866/00, OSNP 2004 nr 4, poz. 58; z dnia 10 października 2003 r., I PK 409/02,
OSNP 2004 nr 19, poz. 334 oraz z dnia 15 stycznia 2004 r., I PK 630/02, Monitor
Prawniczy 2004 nr 2, s. 59). Możliwe, a nawet wskazane jest, co prawda,
odwołanie się do zamiaru i zgodnej woli stron porozumienia zbiorowego (por.
wyroki Sądu Najwyższego z dnia 22 września 1992 r., I PRN 41/92, OSNCP 1993
nr 6, poz. 113; Przegląd Sądowy 1993 nr 11-12, s. 109, z glosą G. Goździewicza
oraz z dnia 10 listopada 1999 r., I PKN 345/99, OSNAPiUS 2001 nr 6, poz. 195),
ale tylko w takich kategoriach, w jakich przy wykładni przepisów prawa
uzasadnione jest odwołanie się do „woli racjonalnego ustawodawcy" (co powinno
nastąpić dopiero po uwzględnieniu innych metod wykładni). Porozumienie zbiorowe
jako źródło prawa pracy (art. 9 § 1 k.p.) podlega więc wykładni sądowej przy
zastosowaniu reguł wykładni aktów prawnych, jednak szczególne znaczenie ma w
tym przypadku wykładnia skierowana na ustalenie celu, woli i zamiaru stron układu
(wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 listopada 1999 r., I PKN 345/99, OSNP 2001
nr 6, poz. 195). Wykładając w taki sposób § 8 ust. 1 obowiązującej u strony
pozwanej umowy społecznej, gwarantujący pracownikom zachowanie przez okres
10 lat warunków pracy i płacy, które ich obowiązywały, nie można nie zauważyć, że
pracodawca mógł się zobowiązać do niedokonywania tylko takich czynności, które
pozostawały w jego swobodnej gestii. Funkcją tego przepisu była zatem ochrona
warunków zatrudnienia pracowników przed ingerencją w nie pracodawcy z
przyczyn, o których mógł samodzielnie decydować. Takiej funkcji przepis nie mógł
spełniać w odniesieniu do tych osób, których pracowniczy status wiązał się
bezpośrednio ze statusem członka zarządu pozwanej, w tym w stosunku do
powoda, który jako członek zarządu pozwanej spółki pozostawał w korporacyjnym
stosunku członkostwa w zarządzie tej spółki (akcyjnej), a równocześnie był jej
pracownikiem na kierowniczym stanowisku dyrektora ds. ekonomiczno -
finansowych. Oba te odrębne stosunki prawne: organizacyjny (korporacyjny) i
pracowniczy były ze sobą ściśle związane w taki sposób, że nawiązanie z
9
powodem korporacyjnego stosunku członkostwa w zarządzie pozwanej spółki
wymagało zawarcia pracowniczego stosunku pracy na kierowniczym stanowisku
dyrektora ds. ekonomiczno - finansowych tej spółki, natomiast odwołanie powoda z
funkcji prezesa jej zarządu, które zgodnie z art. 370 § 1 zdanie pierwsze k.s.h.
może nastąpić w każdym czasie, wręcz wymuszało, a zarazem uzasadniało
wypowiedzenie powodowi dotychczasowych warunków pracy i płacy (por. wyroki
Sądu Najwyższego: z dnia 25 listopada 1997 r., I PKN 388/97, OSNAPiUS 1998 nr
18, poz. 540 i z dnia 26 stycznia 2000 r., I PKN 479/99, OSNAPiUS 2001 nr 14,
poz. 377). Takie ścisłe wzajemne relacje i zależności stosunku korporacyjnego
związanego z funkcją członka zarządu i stosunku pracowniczego na stanowisku
dyrektora ds. ekonomiczno - finansowych oznaczało, że skarżący z chwilą
odwołania go z funkcji członka zarządu, co mogło nastąpić w każdym czasie, tracił
umocowanie do dalszego wykonywania obowiązków pracowniczych na stanowisku
dyrektora ds. ekonomiczno - finansowych, ponieważ zajmowane przez powoda
pracownicze stanowisko kierownicze jest w pozwanej spółce „przypisane" do
korporacyjnej funkcji członka zarządu. Takie wzajemne uwarunkowania prowadziły
do logicznego, systemowego i teleologicznego wykluczenia możliwości udzielenia
członkowi zarządu spółki akcyjnej, który może być w każdym czasie odwołany z tej
funkcji korporacyjnej, pracowniczych gwarancji długoterminowego zatrudnienia w
ramach stosunku pracy na stanowisku dyrektora ds. ekonomiczno - finansowych,
które może zajmować wyłącznie członek zarządu takiej spółki. Wszystko to
prowadziło do prawidłowego uznania, że skarżący nie mógł korzystać z
pracowniczych gwarancji długoterminowego zatrudnienia w ramach stosunku pracy
na stanowisku dyrektora ds. ekonomiczno - finansowych, bowiem odwołanie
skarżącego z funkcji członka zarządu wymuszało po stronie pozwanej co najmniej
wypowiedzenie dotychczasowych warunków pracy i płacy związanych z
zajmowanym stanowiskiem dyrektora ds. ekonomiczno – finansowych. W takiej
sytuacji nie ma możliwości stwierdzenia, że powód zatrudniony jako członek
zarządu na stanowisku dyrektora ds. ekonomiczno – finansowych był objęty
zakresem podmiotowym § 8 ust. 1 umowy społecznej, bo pracodawca nie mógł się
zobowiązywać do zachowania dotychczasowych warunków jego zatrudnienia przez
okres ochronny, skoro wymuszająca wypowiedzenie zmieniające kwestia
10
odwołania go ze składu zarządu nie pozostawała w jego gestii. Przyjęcie w takiej
sytuacji, że gwarancje dotyczące zachowania przez wiele lat warunków
dotychczasowych stosunków pracy dotyczyć by miały również tych osób, których
pracowniczy status był ściśle powiązany z posiadaniem statusu członka zarządu
pozwanej byłoby sprzeczne z funkcją tych postanowień. W istocie chroniłoby
bowiem byłych członków zarządu przed ingerencją w te warunki pracy i płacy,
których z przyczyn pozostających poza gestią pracodawcy nie można było
utrzymać. Inaczej rzecz ujmując, postanowienie § 8 ust. 1 umowy społecznej
gwarantowałoby pracownikom znajdującym się w sytuacji powoda, że po odwołaniu
ze składu zarządu zawsze uzyskają rekompensatę w nim przewidzianą, bo w
żadnej sytuacji ich dotychczasowe warunki pracy i płacy nie mogły być zachowane,
a z pewnością nie osiągnięciu takiego celu to postanowienie miało służyć.
Skoro zaś powód nie był objęty zakresem podmiotowym § 8 ust. 1 umowy
społecznej, co oznacza, że nie przysługiwało mu prawo do dochodzonej
rekompensaty, za bezprzedmiotowe uznać należy zarzuty odnoszące się do
naruszenia art. 370 § 1 zdanie drugie k.s.h. i art. 8 k.p.
Mając powyższe na uwadze, Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji (art.
39814
k.p.c. i art. 39821
w związku z art. 108 § 1 k.p.c.).