Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 7 kwietnia 2010 r.
II PK 291/09
Pracownik nie ma interesu prawnego w ustaleniu, że dopuszczono się
wobec niego mobbingu (art. 189 oraz art. 943
§ 1 i 2 k.p.), jeżeli może wystąpić z
roszczeniami o ochronę dóbr osobistych (art. 24 k.c. i art. 111
k.p.).
Przewodniczący SSN Roman Kuczyński, Sędziowie SN: Bogusław Cudowski,
Romualda Spyt (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 7 kwietnia
2010 r. sprawy z powództwa Krystyny M. przeciwko P. Urzędowi Wojewódzkiemu w
G. o ustalenie i odszkodowanie, na skutek skargi kasacyjnej powódki od wyroku
Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Gdańsku z siedzibą w
Gdyni z dnia 12 maja 2009 r. [...]
1. o d d a l i ł skargę kasacyjną,
2. zasądził od powódki Krystyny M. na rzecz pozwanego P. Urzędu Woje-
wódzkiego w G. kwotę 900 zł tytułem zwrotu kosztów postępowania kasacyjnego.
U z a s a d n i e n i e
Powódka Krystyna M. wystąpiła przeciwko P. Urzędowi Wojewódzkiemu w G.,
domagając się ustalenia, że w okresie od września 2005 r. do września 2007 r. pra-
codawca dopuścił się wobec niej mobbingu oraz zasądzenia na jej rzecz kwoty
46.200 zł tytułem odszkodowania za naruszenie zakazu dyskryminacji w zakresie
awansowania wraz z ustawowymi odsetkami.
Sąd Rejonowy Gdańsk-Południe w Gdańsku wyrokiem z dnia 17 grudnia 2008
r. oddalił powództwo. Ustalając stan faktyczny, Sąd pierwszej instancji stwierdził, że
w stosunku do powódki przełożeni nie podejmowali działań mobbingowych, jakkol-
wiek ich relacje z powódką nie układały się dobrze, a pracownicy Oddziału Komuna-
lizacji Mienia Skarbu Państwa nie wyrażali chęci współpracy z powódką. Sąd Rejo-
nowy, odnosząc się do żądania ustalenia mobbingu, przywołał dorobek doktryny oraz
2
orzecznictwa, w tym Sądu Najwyższego i wskazał, że nie ma interesu prawnego w
dochodzeniu ustalenia w trybie art. 189 k.p.c. ten, kto może poszukiwać ochrony
prawnej w drodze powództwa o zasądzenie świadczeń pieniężnych lub niepienięż-
nych. Uznał także, że materiał dowodowy nie dał podstaw do przyjęcia stosowania
wobec powódki działań o charakterze mobbingowym. Sąd wskazał, że dla zaistnienia
mobbingu konieczne jest wywołanie skutku w postaci rozstroju zdrowia pracownika,
któremu przysługuje następnie prawo do zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną
krzywdę, przy czym rozstrój zdrowia kwalifikowany jest w kategoriach medycznych,
nie wystarcza zatem wykazanie przez powódkę wyłącznie następstw w sferze psy-
chicznej.
Ponadto Sąd Rejonowy uznał, że materiał dowodowy nie potwierdził istnienia
jakiejkolwiek dyskryminacji powódki w zatrudnieniu i wskazał, że powódka, poza
ogólnikowymi stwierdzeniami, nie powołała się na konkretne przykłady jej dyskry-
minowania, w szczególności w stosunku do jakich pracowników, czy też ich grupy jej
prawa pracownicze doznawały ograniczenia.
Wyrok ten powódka zaskarżyła w całości apelacją, wnosząc o jego uchylenie i
ustalenie, że w okresie od września 2005 r. do września 2007 r. pracodawca dopuścił
się wobec niej mobbingu oraz zasądzenia na jej rzecz kwoty 46.200 zł tytułem od-
szkodowania za naruszenie zakazu dyskryminacji w zakresie awansowania wraz z
ustawowymi odsetkami.
Zaskarżonemu wyrokowi zarzucono naruszenie prawa materialnego, przez
błędną jego wykładnię, w szczególności: naruszenie art. 189 k.p.c. - poprzez przyję-
cie, że powódka nie wykazała interesu prawnego w dochodzeniu ustalenia, że pra-
codawca dopuścił się mobbingu wobec powódki, art. 943
§ 2 k.p. - poprzez przyjęcie,
że dla zaistnienia mobbingu na gruncie tego przepisu konieczne jest wywołanie
skutku w postaci rozstroju zdrowia pracownika oraz poprzez przyjęcie, że zachowa-
nie pozwanego pracodawcy dotyczące powódki nie wyczerpało znamion mobbingu,
art. 183a
§ 1 i art. 183b
§ 1 k.p. - poprzez przyjęcie, że spełnienie jedynie któregokol-
wiek z kryteriów wymienionych w tych przepisach może stanowić podstawę przy-
jęcia, iż miała miejsce dyskryminacja polegająca na pomijaniu w awansowaniu i
błędne uznanie, że nie zostały wypełnione przesłanki zakazanej dyskryminacji, art. 6
k.c. - poprzez przyjęcie, że ciężar udowodnienia faktu dyskryminacji spoczywa na po-
wódce, sprzeczność istotnych ustaleń sądu z treścią zebranego w sprawie materiału
przez błędy w ustaleniach stanu faktycznego, które miały wpływ na wynik sprawy
3
oraz przyjęcie, że powódka nie udowodniła istnienia mobbingu, nie udowodniła, iż
miało miejsce pomijanie jej w awansowaniu oraz nie wskazała kryteriów dyskrymi-
nujących, a także naruszenie przepisów postępowania: art. 233 § 1 k.p.c., art. 210 §
2 k.p.c., art. 217 § 1 i 2 w związku z art. 227 k.p.c., art. 230 k.p.c. oraz art. 235 i 245
k.p.c.
Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Gdańsku z siedzibą
w Gdyni wyrokiem z dnia 12 maja 2009 r. oddalił apelację. W uzasadnieniu wskazał,
że Sąd pierwszej instancji rozstrzygnął o obu roszczeniach powódki, poprzedzając je
wnikliwym postępowaniem dotyczącym obszernego materiału dowodowego. Zarzuty
apelacji sprowadzały się de facto jedynie do błędnej wykładni przepisów o mobbingu,
dokonanej przez Sąd Rejonowy (w ocenie powódki) nieprawidłowej subsumcji prze-
pisów stanowiących podstawy roszczeń, błędów w dokonanych ustaleniach faktycz-
nych i nadto innych incydentalnych naruszeń przepisów postępowania (jedynie nie-
znaczna część zarzutów została uwzględniona).
Sąd Okręgowy zauważył, że ustalenia faktyczne, ocena dowodów i subsumcja
Sądu Rejonowego w zakresie braku przesłanek z art. 943
§ 2 k.p. były - wbrew twier-
dzeniom powódki - prawidłowe. Powódka nie wykazała (mimo wykorzystania inicja-
tywy dowodowej w tym zakresie) okoliczności dostatecznie potwierdzających, by w
stosunku do niej doszło do działań mobbingowych. Sąd podkreślił, że powódka
słusznie zarzuciła Sądowi Rejonowemu błąd w wykładni normy polegający na uzna-
niu, iż do mobbingu może dojść jedynie w wypadku doznania przez jego ofiarę roz-
stroju zdrowia. Powyższy skutek wymieniony w art. 943
§ 3 k.p. stanowi przesłankę
dochodzenia zadośćuczynienia od pracodawcy, a nie przesłankę samego deliktu.
Wskazany błąd jest poważny, lecz nie mógł wpłynąć w żaden sposób na prawidło-
wość orzeczenia wobec wcześniejszego stwierdzenia braku interesu prawnego w
skierowaniu powództwa o ustalenie i braku możliwości uznania, iż wskazywane za-
chowania względem powódki spełniały przesłanki z art. 943
§ 2 k.p.
Powódka zaskarżyła ten wyrok w całości skargą kasacyjną, wnosząc o jego
uchylenie wraz z poprzedzającym go wyrokiem Sądu Rejonowego i przekazanie
sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Rejonowemu w Gdańsku lub o jego
uchylenie i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu.
Zaskarżonemu wyrokowi zarzucono naruszenie przepisów postępowania,
które mogło mieć istotny wpływ na wynik sprawy, tj. art. 477 zdanie drugie k.p.c. w
związku z art. 5 k.p.c. polegające na braku pouczenia strony powodowej o roszcze-
4
niach wynikających z przytoczonych przez nią faktów oraz ewentualnych skutkach
niezgłoszenia przez nią roszczeń pieniężnych z tytułu stosowania w odniesieniu do
niej mobbingu w sytuacji, gdy strona powodowa dochodzi ustalenia mobbingu w
miejscu pracy, art. 378 § 1 k.p.c. oraz art. 386 k.p.c. - poprzez nieprzekazanie
sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi pierwszej instancji, pomimo nieważności
postępowania przed Sądem pierwszej instancji w rozumieniu art. 379 pkt 5 k.p.c. w
związku z art. 477 zdanie drugie 2 k.p.c. oraz art. 5 k.p.c., art. 386 § 4 k.p.c. - po-
przez nieprzekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi pierwszej instancji,
pomimo nierozpoznania istoty sprawy przez Sąd pierwszej instancji, art. 233 § 1
k.p.c. w związku z art. 382 k.p.c. - poprzez brak wszechstronnego rozważenia przez
Sąd drugiej instancji zebranego w sprawie materiału dowodowego, a także narusze-
nie prawa materialnego poprzez jego błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie,
tj. art. 189 k.p.c., polegające na przyjęciu, iż powódka nie ma interesu prawnego w
ustaleniu mobbingu w miejscu pracy w sytuacji, gdy nie zgłasza z tego tytułu w sto-
sunku do pozwanego żadnych roszczeń pieniężnych.
W uzasadnieniu skarżąca wskazała, że przedmiotem sprawy z zakresu prawa
pracy powinny być roszczenia wynikające z faktów przytoczonych przez pracownika,
a więc roszczenia, które pracownik zgłosił, po zapoznaniu się z pouczeniem sądu
opartym na przepisie art. 477 zdanie drugie k.p.c., na podstawie którego uzyskuje on
wiedzę o przysługujących mu roszczeniach. W sytuacji, w której z braku stosownego
pouczenia pracownik nie zgłasza przysługujących mu roszczeń dochodzi de facto do
nierozpoznania roszczeń, które powinny być przedmiotem danej sprawy. Jednocze-
śnie można mówić o pozbawieniu możliwości rzeczywistej i efektywnej obrony praw
strony w procesie, co prowadzi do nieważności postępowania w rozumieniu art. 379
pkt 5 k.p.c. Ponadto, stosownie do treści art. 5 k.p.c., sąd rozpatrujący sprawę jest
zobowiązany poinformować stronę działającą bez profesjonalnego pełnomocnika, że
niezgłoszenie roszczeń finansowych z tytułu mobbingu naraża ją na oddalenie po-
wództwa z uwagi na brak interesu prawnego w ustaleniu zaistnienia mobbingu. Sąd
pierwszej instancji nie dokonał powyższych pouczeń, a Sąd drugiej instancji nie do-
patrzył się w tym zakresie uchybień. Nie dostrzegając wadliwości postępowania
pierwszoinstancyjnego, Sąd Okręgowy naruszył przepisy art. 378 k.p.c. i art. 386 § 2
i 4 k.p.c.
Również błędnie Sąd drugiej instancji przyjął brak interesu prawnego w usta-
leniu zaistnienia działań mobbingowych w stosunku do powódki. Skarżąca wskazała
5
na znaczenie prejudycjalne wyroku ustalającego dla późniejszego dochodzenia rosz-
czeń z art. 24 k.c. przeciwko bezpośrednim sprawcom mobbingu, bowiem działania
mobberów stanowiły jednocześnie naruszenie jej dóbr osobistych a powódka nie wy-
klucza wytoczenia takiego powództwa. Ustalenie, że była ona ofiarą mobbingu bę-
dzie miało znaczenie dowodowe w tym procesie. Skarżąca podkreśliła, że interes
prawny uzasadniony jest ochroną jej prawa podmiotowego do wykonywania pracy w
bezpiecznych i higienicznych warunkach pracy (art. 15 k.p.), poszanowania godności
i dóbr osobistych w postaci wizerunku i czci (art. 23 k.c.), a także realizacją prawa do
„bycia niemobbigowaną” (art. 943
§ 1 k.p.). Podniosła także argument o prewencyj-
nych oraz profilaktycznych skutkach wyroku ustalającego mobbing w stosunku do
niej. Pracodawca byłby w takiej sytuacji zobligowany do podjęcia środków mających
na celu zniweczenie tego zjawiska oraz podjęcia środków służących jego zapobieże-
niu w przyszłości, a powódka uzyskałaby ochronę przed rozwiązaniem stosunku
pracy z tytułu zarzucenia jej stosowania praktyk mobbingowych w stosunku do
współpracowników i naruszania zasad współżycia społecznego. Nadto ustalenie, że
powódka była ofiarą, a nie sprawcą mobbingu, miałoby znaczenie dla ustalenia jej
kwalifikacji zawodowych istotnych w jej dalszej karierze zawodowej. Zatem w przed-
miotowej sprawie interes prawny polega na usunięciu niepewności co do prawa ma-
jątkowego, które jeszcze się nie zaktualizowało, jak też prawa o charakterze niema-
jątkowym określającym osobiste przymioty (kwalifikacje) powódki jako pracownika.
Skarżąca zarzuciła także, że Sąd drugiej instancji oparł się na dowodach z ze-
znań tylko tych świadków, których zeznania były zbieżne z subiektywnym przekona-
niem Sądu co do charakteru relacji między powódką a pozostałymi pracownikami
oraz nie dokonał własnej, niezależnej od Sądu pierwszej instancji, oceny dowodów.
W uzasadnieniu tego zarzutu skarżąca przedstawiła zastrzeżenia co do wiarygodno-
ści świadków, których zeznania stanowiły o podstawie faktycznej zaskarżonego wy-
roku, jak też oceny dowodów dokonanej przez Sąd.
W odpowiedzi na skargę pozwany wniósł o odmowę przyjęcia jej do rozpo-
znania i zasądzenie od powódki na swoją rzecz kosztów zastępstwa procesowego
według norm przepisanych, kwestionując zasadność zarzutów powołanych w pod-
stawach kasacyjnych.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
6
W pierwszej kolejności rozważaniom podlega zarzut nieuwzględnienia przez
Sąd drugiej instancji nieważności postępowania przed Sądem pierwszej instancji (art.
379 pkt 5 k.p.c.), który wedle skarżącej polega na tym, że wbrew treści art. 477 zda-
nie drugie k.p.c. nie została ona pouczona o roszczeniach wynikających z faktów
przez nią przytoczonych, a konkretnie o przysługującym jej roszczeniu o odszkodo-
wanie lub zadośćuczynienie z tytułu mobbingu (art. 943
§ 3 i 4 k.p.), a także o tym, iż
niezgłoszenie takich roszczeń finansowych może ją narazić na oddalenie powództwa
o ustalenie zaistnienia mobbingu z uwagi na brak interesu prawnego, co stanowi
uchybienie przepisowi art. 5 k.p.c.
Podkreślić należy, że generalnie łączenie naruszenia art. 477 zdanie drugie
k.p.c. i art. 5 k.p.c. z nieważnością postępowania pod postacią pozbawienia strony
możliwości obrony swoich praw jest nieuprawnione. W bogatym i jednolitym orzecz-
nictwie Sądu Najwyższego przyjmuje się, że pozbawienie strony możliwości obrony
przysługujących jej praw prowadzące do nieważności postępowania polega na odję-
ciu jej w postępowaniu sądowym, wbrew jej woli, całkowitej możności podejmowania,
albo świadomego zaniechania czynności procesowych zmierzających do ochrony jej
sfery prawnej (por. np. orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 21 czerwca 1961 r., 3
CR 953/60, Nowe Prawo 1963 nr 1, s. 117 i wyroki z dnia 20 stycznia 1966 r., II PR
371/65 OSNCP 1966 nr 10, poz. 172 oraz z dnia 27 maja 1999 r., II CKN 318/98,
niepublikowany). Natomiast nie można stwierdzić nieważności postępowania, gdy
strona podjęła czynności w procesie, a doznawała tylko utrudnień w popieraniu do-
chodzonych roszczeń lub w obronie przed żądaniami strony przeciwnej (por. orze-
czenie Sądu Najwyższego z dnia 21 czerwca 1961 r., 3 CR 953/60, NP 1963 nr 1, s.
117, z glosą W. Siedleckiego i wyroki z dnia 14 czerwca 1968 r., I CR 432/67,
OSNCP 1969 nr 7-8, poz. 137, z dnia 1 października 1998 r., I PKN 359/98,
OSNAPiUS 1999 nr 21, poz. 681, z dnia 2 kwietnia 1998 r., I PKN 521/97,
OSNAPiUS 1999 nr 6, poz. 203 i z dnia 10 marca 1998 r., I CKN 524/97, Prokuratura
i Prawo 1999 nr 5, s. 43, z dnia 7 lipca 2005 r., II UK 271/04, OSNP 2006 nr 5-6 ,
poz. 95, z dnia 7 listopada 2007 r., II CSK 286/07, LEX nr 490414). Tylko w sytua-
cjach zupełnie wyjątkowych można przyjąć naruszenie art. 5 k.p.c. i jego wpływ na
wynik sprawy. Przykładowo, w wyroku z dnia 7 lipca 2005 r., II UK 271/04 (OSNP
2006 nr 5-6, poz. 95) Sąd Najwyższy uznał, że naruszenie art. 5 k.p.c. przez niepo-
uczenie osoby głęboko chorej psychicznie o konieczności ustanowienia pełnomocni-
ka w procesie nie powoduje nieważności postępowania, lecz może być uchybieniem
7
mogącym mieć wpływ na wynik sprawy. Również naruszenie art. 477 zdanie drugie
k.p.c. może być rozpatrywane jedynie w kierunku jego wpływu na wynik sprawy, a
nie nieważności postępowania (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 27 marca 2007
r., II PK 235/06, OSNP 2008 nr 11-12, poz.161). Z tych przyczyn nie jest uzasadnio-
ny zarzut naruszenia przez Sąd drugiej instancji art. 378 § 1 k.p.c. w związku z art.
386 § 2 k.p.c. (skarżąca wadliwie przywołała jedynie art. 386 k.p.c. - bez wskazania
konkretnej jednostki redakcyjnej).
Również nie można podzielić stanowiska skarżącej, że Sąd drugiej instancji
dopuścił się obrazy przepisu art. 386 § 4 k.p.c. niezasadnie, nie uwzględniając naru-
szenia przepisów postępowania przez Sąd pierwszej instancji, tj. naruszenia art. 477
zdanie drugie k.p.c. i art. 5 k.p.c., nie uchylając zaskarżonego apelacją wyroku i nie
przekazując sprawy do ponownego rozpoznania. Po pierwsze i najważniejsze, w ju-
dykaturze wypracowana została ogólna zasada, że związanie sądu drugiej instancji
zarzutami apelacji dotyczącymi naruszenia prawa procesowego (art. 378 § 1 k.p.c.;
uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 31 stycznia 2008 r., III CZP
49/07, OSNC 2008 nr 6, poz. 55) oznacza, że sąd ten nie bada i nie rozważa innych
możliwych naruszeń prawa procesowego przez sąd pierwszej instancji; w granicach
zaskarżenia bierze jednak z urzędu pod uwagę nieważność postępowania.
W związku z powyższym poglądem dla postępowania apelacyjnego znaczenie
wiążące mają tylko takie uchybienia prawu procesowemu, które zostały przedsta-
wione w apelacji i nie są wyłączone spod jego kontroli na podstawie przepisu szcze-
gólnego (por. art. 380 k.p.c.). W apelacji skarżąca zarzutów takich nie postawiła, a
więc Sąd drugiej instancji takiego naruszenia nie mógł brać pod uwagę z urzędu.
Niepostawienie takiego zarzutu jest zresztą zrozumiałe w okolicznościach niniejszej
sprawy. W skardze wskazuje się, że powinnością Sądu było pouczenie powódki o
możliwości wystąpienia z roszczeniem o odszkodowanie lub zadośćuczynienie z ty-
tułu mobbingu (art. 943
§ 3 i 4 k.p.), które miałyby wynikać z przytoczonych faktów.
Tymczasem powódka nie powoływała się na rozstrój zdrowia na skutek mobbingu,
który stanowi konieczny warunek prawa do zadośćuczynienia. Podobnie rzecz się
ma z roszczeniem odszkodowawczym, gdyż nie doszło do rozwiązania umowy o
pracę z inicjatywy powódki wskutek mobbingu (stosunek pracy trwa nadal). Przyto-
czone przez powódkę okoliczności nie uzasadniały powyższych roszczeń, nie zaist-
niała zatem w ogóle sytuacja objęta hipotezą art. 477 zdanie drugie k.p.c. Natomiast
zgodnie z art. 5 k.p.c., w razie uzasadnionej potrzeby sąd może udzielić stronom i
8
uczestnikom postępowania występującym w sprawie bez adwokata lub radcy praw-
nego niezbędnych pouczeń co do czynności procesowych, ale brak stosownych
wskazówek w tym zakresie można uznać za naruszenie art. 5 k.p.c. mające wpływ
na wynik sprawy tylko w szczególnych, wyjątkowych okolicznościach, kiedy to strona
działająca bez profesjonalnego pełnomocnika wykazuje się znaczną nieporadnością
procesową (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 18 sierpnia 2009 r., I UK 74/08,
LEX nr 530693, przywołany wyżej wyrok II UK 271/04 oraz wyrok z dnia 11 paździer-
nika 2002 r., V CSK 174/07, LEX nr 438145). Z aktualnego brzmienia tego przepisu
wynika, że sąd nie ma już powinności udzielania stronom występującym bez profe-
sjonalnego pełnomocnika potrzebnych wskazówek co do czynności procesowych
oraz pouczeń o skutkach prawnych tych czynności i skutkach zaniedbań. Sąd „może”
natomiast (a więc już nie „powinien”) udzielić pouczenia co do czynności proceso-
wych, jednak tylko wtedy, gdy istnieje ku temu uzasadniona potrzeba, a pouczenie
jest niezbędne. Do oceny sądu należy zatem, po pierwsze, czy zachodzi uzasadnio-
na potrzeba udzielenia stronie stosownych pouczeń co do czynności procesowych,
po drugie, czy pouczenie takie jest niezbędne. W poprzednio obowiązującym stanie
prawnym - przed 5 lutego 2005 r. - sąd miał obowiązek udzielać stronom występują-
cym bez adwokata lub radcy prawnego potrzebnych wskazówek co do czynności
procesowych oraz pouczać strony o skutkach prawnych tych czynności i skutkach
zaniedbań ich podjęcia. Przyczyną zmiany treści art. 5 k.p.c. było założenie, że naj-
lepszą gwarancję sprawiedliwego rozstrzygnięcia sporu daje nałożenie na same
strony obowiązku dbałości o swoje sprawy (zasada vigilantibus iura sunt scripta -
prawo jest tworzone dla tych, którzy sami potrafią zadbać o swoje sprawy). Inne gwa-
rancje rzetelnego procesu - poza pouczaniem, instruowaniem, udzielaniem przez sąd
de facto pomocy prawnej - zapewniają sprawiedliwy jego rezultat (tak: w wyroku
Sądu Najwyższego z dnia 23 marca 2006 r., I UK 220/05, OSNP 2007 nr 5-6, poz.
83). W niniejszej sprawie, z treści pism procesowych sporządzanych osobiście przez
powódkę, wynika jej znajomość przepisów prawa, w tym materialnego z zakresu
mobbingu, na takim poziomie, który nie uzasadniałby potrzeby udzielania pomocy w
sposób wynikający z art. 5 k.p.c. Co więcej, ze stanowiska prezentowanego przez
nią w procesie jednoznacznie wynika, że miała ona świadomość możliwości wystą-
pienia z roszczeniem finansowym z tytułu mobbingu, skoro - uzasadniając interes
prawny w powództwie o ustalenie - powoływała się na taką możliwość.
9
W żaden też sposób nie można zaakceptować stanowiska skarżącej, że art. 5
k.p.c. może uprawniać sąd do pouczenia strony, że pozostawanie przy zgłoszonym
roszczeniu naraża ją na możliwość oddalenia powództwa, gdyż oznaczałoby to wni-
kanie w materialnoprawną ocenę treści i skuteczności czynności procesowych oraz
uprzedzało właściwe rozpoznanie sprawy przez wypowiedzenie się o zakładanym z
góry wyniku procesu (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 4 lutego 1987 r.,
II CZ 5/87, LEX nr 8807).
Nie ma zatem racji skarżąca, twierdząc, że Sąd pierwszej nie rozpoznał istoty
sprawy, co obligowało Sąd drugiej instancji do postąpienia w zgodzie z art. 386 § 4
k.p.c. Istotę sprawy stanowiło rozstrzygnięcie powództwa o ustalenie (o co wnosiła
powódka i o czym orzekł Sąd pierwszej instancji), a nie o zasądzenie odszkodowa-
nia, czy zadośćuczynienia, bowiem te ostatnie roszczenia nie wynikały z przytoczo-
nych przez powódkę okoliczności faktycznych.
Przechodząc do zarzutu naruszenia art. 189 k.p.c., podzielić należy pogląd
wyrażony wyroku Sądu Najwyższego z dnia 1 kwietnia 2004 r., II CK 125/03 (LEX nr
484673), że pojęcie interesu prawnego powinno być - w obecnie obowiązującym po-
rządku prawnym - interpretowane z uwzględnieniem szeroko pojmowanego dostępu
do sądów w celu zapewnienia ochrony prawnej. Przemawiają za tym standardy wy-
nikające zarówno z Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej (art. 45), jak i wiążących
Polskę aktów międzynarodowych (art. 14 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatel-
skich i Politycznych). Stanowiący przesłankę powództwa o ustalenie interes prawny
powinien być rozumiany - jak stwierdził Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 27 stycznia
2004 r., II CK 387/02 (LEX nr 391789) - elastycznie, z uwzględnieniem celowościo-
wej wykładni tego pojęcia, konkretnych okoliczności danej sprawy i tego, czy strona
może uzyskać pełną ochronę swoich praw w drodze powództwa o świadczenie (tak
też: w postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 20 października 2009 r., III CZP
79/09, LEX nr 533836). Konsekwentnie zatem w utrwalonym orzecznictwie Sądu
Najwyższego oraz doktrynie przyjmuje się, że interes prawny nie zachodzi z reguły,
gdy zainteresowany może na innej drodze osiągnąć w pełni ochronę swoich praw
(por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 6 czerwca 1997 r., II CKN 201/97, Monitor
Prawniczy 1998 nr 2, poz. 3, z dnia 21 stycznia 1998 r., II CKN 572/97, z dnia 5 paź-
dziernika 2000 r., II CKN 750/99, Monitor Prawniczy 2003 nr 9, s. 422 oraz z dnia 29
marca 2001 r., I PKN 333/00, Prokuratura i Prawo 2002 nr 2, s. 43). Ponadto przyj-
muje się, iż postępowanie sądowe o ustalenie nie może być środkiem do uzyskania
10
dowodów potrzebnych w innym postępowaniu, np. rentowym, emerytalnym (por.
orzeczenia z dnia 4 listopada 1971 r., I PR 344/71, OSNCP 1972 nr 5, poz. 89 i z
dnia 1 grudnia 1983 r., I PRN 189/83, OSNCP 1984 nr 7, poz. 121). Nie wyklucza się
jednak istnienia interesu prawnego w sytuacji, kiedy chodzi o niepewność co do
prawa majątkowego, które jeszcze się nie zaktualizowało (tak: w wyrokach Sądu
Najwyższego z dnia 5 grudnia 2002 r., I PKN 629/01, OSNP 2004 nr 11, poz. 194
oraz z dnia 2 czerwca 2006 r., I PK 250/05, OSNP 2007 nr 11-12, poz. 156).
W przedmiotowej skardze powódka uzasadnia interes prawny w ustaleniu sto-
sowania wobec niej praktyk mobbingowych na kilka sposobów. Po pierwsze, wska-
zuje na kwestie o charakterze prejudycjalnym, a mianowicie, na znaczenie wyroku
ustalającego dla późniejszego dochodzenia roszczeń z art. 24 k.c. przeciwko bez-
pośrednim sprawcom mobbingu, bowiem działania mobberów stanowiły jednocze-
śnie naruszenie jej dóbr osobistych. Tak rozumiany interes prawny nie występuje.
Jak zdaje się wynikać z przytoczonej argumentacji, skarżąca odwołuje się w tym za-
kresie do materialnej prawomocności orzeczenia sądowego (art. 365 § 1 k.p.c.). Za-
sadniczo moc wiążącą na podstawie powyższego przepisu ma tylko sentencja orze-
czenia, nie mają jej zaś zawarte w uzasadnieniu motywy rozstrzygnięcia sądu (por.
orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 13 stycznia 2000 r., II CKN 655/98, LEX nr
51062 i z dnia 23 maja 2002 r., IV CKN 1073/00, LEX 55501). Niemniej jednak w
niektórych przypadkach ze względu na ogólność rozstrzygnięcia wyrażonego w sen-
tencji orzeczenia okoliczności objęte uzasadnieniem mogą służyć do sprecyzowania
zakresu mocy wiążącej tego rozstrzygnięcia, czyli granic jego prawomocności mate-
rialnej (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15 lutego 2007 r., II CSK 452/06, LEX
nr 274151). Możliwość odwołania się do tych okoliczności nie budzi wątpliwości za-
równo w piśmiennictwie, jak w judykaturze (por. w szczególności orzeczenia Sądu
Najwyższego: z dnia 18 czerwca 1955 r., III CR 199/54, OSN 1956 nr IV, poz. 100, z
dnia 17 września 1957 r., I CO 20/57, OSP 1958 z. 10, poz. 261, z dnia 13 paździer-
nika 2005 r., I CK 217/05, LEX nr 187004), gdy chodzi o określenie granic przewi-
dzianej w art. 366 k.p.c. powagi rzeczy osądzonej. Ze względu na ścisły związek po-
wagi rzeczy osądzonej z prawomocnością materialną wspomniana możliwość nie
powinna budzić wątpliwości również, gdy chodzi o określenie granic prawomocności
materialnej orzeczenia (tak: w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 15 lutego 2007 r., II
CSK 452/06, OSNC-ZD 2008 nr A, poz. 20). Z tego względu ustalenie zakresu zwią-
zania prawomocnym wyrokiem, wymaga niejednokrotnie wykładni orzeczenia w
11
świetle sporządzonego do niego uzasadnienia, a w braku pisemnego uzasadnienia w
świetle odtworzonego (np. na podstawie akt sprawy) rozumowania sądu, który wydał
rozstrzygnięcie (por. postanowienie Sądu Najwyższego z 25 lutego 1998 r., II UKN
594/97, OSNAPiUS 1999 nr 1, poz. 37, orzeczenia Sądu Najwyższego: z 17 marca
1950 r., Wa.C. 339/49, OSN 1951 nr III, poz. 65, z 18 czerwca 1955 r., III CR 199/54,
OSN 1956 nr 4, poz. 100). Wskazany sposób ustalania zakresu prawomocności
materialnej wyroku jest przyjmowany jednolicie w sytuacji, w której związanie wyro-
kiem dotyczy tych samych stron procesowych. Metoda ta nie jest uzasadniona w
przypadku wyroków, jakie zapadły w innych sprawach, pomiędzy innymi podmiotami
z tego względu, że nie można w tej sytuacji czynić żadnej analogii do powagi rzeczy
osądzonej z uwagi na brak tożsamości stron procesu (vide: wyrok Sądu Najwyższe-
go z dnia 15 listopada 2007 r., II CSK 347/07, LEX nr 345525). W żaden zatem spo-
sób wyrok ustalający zaistnienie w środowisku pracy działań mobbingowych, w któ-
rym stronami są powódka i pozwany pracodawca, nie będzie miał znaczenia preju-
dycjalnego w rozumieniu art. 365 § 1 k.p.c. dla roszczenia o ochronę dóbr osobistych
skierowanego przeciwko pracownikom dopuszczającym się takich działań. W istocie
zatem postępowanie sądowe w sprawie o ustalenie sprowadzałoby się do uzyskania
dowodów potrzebnych w innym postępowaniu, co również nie uzasadnia interesu
prawnego.
Kolejnym argumentem podnoszonym przez skarżącą jest powoływanie się na
ochronę swojego prawa podmiotowego do wykonywania pracy w bezpiecznych i hi-
gienicznych warunkach pracy (art. 15 k.p.), poszanowania godności i dóbr osobistych
w postaci wizerunku i czci (art. 23 k.c.), a także realizację prawa do „bycia niemobbi-
gowaną” (art. 943
§ 1 k.p.). W działaniach wskazywanych przez powódkę jako prze-
jawy mobbingu (niezłożenie wniosku przez przełożonego o przyznanie jej kolejnego
stopnia służbowego, odmowa przyznania nagrody z okazji Dnia Służby Cywilnej, do-
konanie oceny jej pracy w sposób nieobiektywny oraz niesprawiedliwy, przyjęcie pro-
cedury oceny jej pracy wyrażającej się „w zaniechaniu dokonania przez pracodawcę
czynności w prawem przewidzianym terminie”, „wprowadzenie samowolnie nieznanej
prawu instytucji współoceny dotyczącej jej pracy w dwóch Oddziałach”) trudno dopa-
trzyć się naruszenia jej czci i wizerunku. Przedmiotowe powództwo nie uzasadnia tak
przedstawionego interesu prawnego.
Jeśli zaś chodzi o prawo do wykonywania pracy w bezpiecznych i higienicz-
nych warunkach pracy, do którego można również zakwalifikować prawo do - wedle
12
skarżącej - „bycia niemobbigowaną”, to, jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia
9 lipca 2009 r. II PK 311/08 ( LEX nr 53304), w doktrynie są wypowiadane poglądy o
istnieniu odrębnego (od zdrowia i życia) dobra osobistego pracownika określanego
jako prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy. Podkreśla się, że kwa-
lifikowanie bezpiecznych i higienicznych warunków pracy (a nie dopiero zdrowia i
życia) jako dobra osobistego daje pracownikowi wobec pracodawcy, a także wobec
ewentualnych innych podmiotów, znaczące narzędzie majątkowej ochrony tego do-
bra (prawa do zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę oraz prawa do
żądania zasądzenia odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany przez pokrzywdzo-
nego cel społeczny) i to zanim doszłoby w wyniku ingerencji w to dobro instrumental-
ne (wtórne) do naruszenia dobra podstawowego (zasadniczego, pierwotnego) pra-
cownika w postaci zdrowia (tak: J. Jankowiak: „Indywidualne bhp” jako pracownicze
dobro osobiste, PiP 2009 nr 5, s. 95 i wskazana tam literatura). Istnieje też możli-
wość przyjęcia, że prawo do wykonywania pracy w bezpiecznych i higienicznych wa-
runkach pracy nie stanowi dobra odrębnego, lecz uszczegółowioną odmianę dobra
wymienionego w art. 23 k.c. - zdrowia. Przedmiotem ochrony przepisów o bezpie-
czeństwie i higienie pracy, w tym przepisów działu dziesiątego Kodeksu pracy, są
przede wszystkim - zagrożone w procesach pracy - zdrowie i życie pracownika, bę-
dące równocześnie (niewątpliwie) dobrami osobistymi każdego człowieka. Jednym z
podstawowych obowiązków pracodawcy jest zapewnienie pracownikom takich wa-
runków pracy (art. 94 pkt 2a i pkt 4 k.p.). Stanowisko to oznacza zaś nie tylko nakaz
zapewniania odpowiednich warunków pracy, ale też obowiązek dbałości pracodaw-
cy, by dobra osobiste pracownika nie doznawały uszczerbku w związku z wykony-
waniem przez niego obowiązków pracowniczych. Poddawanie pracownika praktykom
mobbingowym bezpośrednio narusza prawo do bezpiecznych i higienicznych warun-
ków pracy, a pośrednio godzi w jego zdrowie, bowiem nie ma wątpliwości, że prakty-
ki te narażają pracownika na uszczerbek na zdrowiu (rozstrój zdrowia). Podkreślić
należy, że Sąd Najwyższy w swoim orzecznictwie przyjmował już możliwość poszu-
kiwania ochrony dobra pracownika w postaci zdrowia w przepisie art. 24 k.c. (po-
przez art. 300 k.p.). Dotyczyło to prawa pracownika do nieprzerwanego odpoczynku
dobowego i tygodniowego na podstawie art. 132 k.p. (por. uchwałę Sądu Najwyż-
szego z dnia 13 marca 2008 r., I PZP 11/07, OSNP 2008 nr 17-18, poz. 247 oraz
wyrok z dnia 23 lipca 2009 r. I PK 26/09, LEX nr 533037). Wystarczającą przesłanką
wystąpienia przez pracownika o taką ochronę jest sam stan narażenia zdrowia, nie
13
jest natopmiast wymagany jego skutek w postaci wystąpienia rozstroju zdrowia.
Sprawcą naruszenia dobra jest nie tylko pracownik dopuszczający się mobbingu
(sprawca bezpośredni - mobber), lecz przede wszystkim pracodawca, wtedy kiedy
nie wypełnia swojego obowiązku, nie tylko wynikającego z nakazu zapewnienia bez-
piecznych i higienicznych warunków pracy, obowiązku wpływania na kształtowanie w
zakładzie pracy zasad współżycia społecznego we wzajemnych stosunkach między
pracownikami (art. 94 pkt 10 k.p.) oraz obowiązku szanowania dóbr osobistych pra-
cownika, ale i wprost wysłowionego w art. 943
§ 1 k.p. W ten sposób zostaje wypeł-
niona niezbędna przesłanka odpowiedzialności z art. 24 k.c., tj. bezprawność działa-
nia. Działanie jest bezprawne, gdy pozostaje w obiektywnej sprzeczności z zasadami
porządku prawnego, to jest z regułami postępowania wyznaczonymi zarówno przez
normy prawne, jak i przez zasady współżycia społecznego. Poza tym dotychczasowe
orzecznictwo jednolicie przyjmuje, że w przypadku naruszenia dóbr osobistych w
ramach stosunku pracy pracownik pozywa pracodawcę, niezależnie od tego, kto do-
puścił się de facto naruszenia dóbr osobistych pracownika - bezpośredni przełożony,
osoba upoważniona do wykonywania czynności z zakresu prawa pracy, pracownik
oceniający na polecenie pracodawcy pracę powoda, itp. (por. wyroki Sądu Najwyż-
szego z 25 stycznia 2005 r., II PK 152/04, OSNP 2005 nr 17, poz. 266; z 15 czerwca
2005 r., II PK 270/04, OSNP 2006 nr 9-10, poz. 144, z dnia 19 października 2007 r.,
II PK 76/07, OSNP 2008 nr 21- 22, poz. 316, wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie
z 29 października 2002 r., III APa 29/02, OSA 2003 nr 3, poz. 18, s. 1), bowiem w
tym przypadku przez pracodawcę należy rozumieć również jego następców praw-
nych, a także wszelkie podmioty działające w jego imieniu lub na jego rzecz.
Można zatem przyjąć, że dobro osobiste pracownika (zdrowie) może być za-
grożone działaniem (zaniechaniem) pracodawcy, który nie przeciwdziała praktykom
mobbingowym. W takim zaś wypadku pracownik uzyskuje ochronę prawną w przepi-
sie art. 24 k.c., a więc przysługuje mu, między innymi, żądanie nienaruszania jego
praw osobistych przez pracodawcę. Wnioskowi temu nie przeczy bezpośrednia
ochrona przysługująca pracownikowi mobbingowanemu określona w przepisie art.
933
§ 3 k.p.c., gdyż może być ona wykorzystana jedynie w przypadku wystąpienia
rozstroju zdrowia rozumianego w kategoriach medycznych. Ochrona ta nie ma więc
charakteru tak bezwzględnego, jak w przypadku ochrony wynikającej z przepisu art.
24 k.c., która obejmuje „stan zagrożenia dobra cudzym działaniem”, bez względu na
jego skutki. W konkluzji, dobro osobiste pracownika w postaci zdrowia (bezpośrednio
14
- prawa do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy) nie uzasadnia interesu
prawnego we wniesieniu powództwa o ustalenie, że wobec pracownika dopuszczono
się zachowań mobbingowych, gdyż ochronę prawną tego dobra - obok przepisu art.
943
§ 3 k.p., - zapewnia także art. 24 k.c. (w przypadku, gdy nie nastąpił rozstrój
zdrowia). Umożliwia on wystąpienie z roszczeniami z niego wynikającymi wobec pra-
codawcy, który, nie przeciwdziałając praktykom mobbingowym, dopuszcza się dzia-
łań (a właściwie zaniechań) zagrażających dobru pracownika. Ochrona ta jednocze-
śnie gwarantuje skutki prewencyjne i profilaktyczne w stosunku do pracodawcy oraz
właściwe określenie, że powód jest ofiarą mobbingu, a nie jego sprawcą, o czym wy-
wodzi skarżąca w uzasadnieniu interesu prawnego w wytoczeniu powództwa o usta-
lenie.
W związku z takim stanowiskiem traci na jakimkolwiek znaczeniu zarzut naru-
szenia przez Sąd drugiej instancji art. 382 k.p.c. w związku z art. 233 § 1 k.p.c., acz-
kolwiek nie sposób nie zauważyć, że w rzeczywistości za jego pomocą skarżąca
głównie kwestionuje ocenę dowodów dokonaną przez ten Sąd, co jest zarzutem nie-
dopuszczalnym w postępowaniu kasacyjnym z uwagi na treść art. 3983
§ 3 k.p.c.
Nieuprawnione jest również twierdzenie skargi, że Sąd drugiej instancji nie dokonał
własnej, niezależnej od Sądu pierwszej instancji, oceny dowodów. Przede wszystkim
należy mieć na uwadze pogląd, że wyrażenie w pisemnym motywach rozstrzygnięcia
sądu drugiej instancji aprobaty dla ustaleń i oceny dowodów przeprowadzonych
przez sąd pierwszej instancji, stanowi przejaw własnych ustaleń i własnej oceny
dowodów sądu drugiej instancji (por. przywołaną przez Sąd Okręgowy uchwałę Sądu
Najwyższego z dnia 23 marca 1999 r., III CZP 59/98, OSNC 1999 nr 7, poz. 124, a
także wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 marca 2006 r., I CSK 147/05, LEX nr
180193, orzeczenia Sądu Najwyższego: z dnia 13 grudnia 1935 r., C III 680/34, Zb.
Urz. 1936, poz. 379 i z dnia 10 listopada 1998 r., III CKN 792/98, OSNC 1999, nr 4,
poz. 83).
Mając na uwadze powyższe, Sąd Najwyższy na mocy art. 39814
k.p.c. orzekł
jak w sentencji. O kosztach postępowania kasacyjnego rozstrzygnięto po myśli od-
powiednio stosowanego art. 98 § 1 k.p.c. w związku z § 11 ust. 1 pkt 2 w związku z §
6 pkt 5 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w spra-
wie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa
kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu
(Dz.U. Nr 163, poz. 1349 ze zm.).
15
========================================