Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II PK 288/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 20 maja 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Jerzy Kuźniar (przewodniczący)
SSN Halina Kiryło (sprawozdawca)
SSN Andrzej Wróbel
w sprawie z powództwa R. M. i M. M.
przeciwko Polskiemu Koncernowi Naftowemu
o nagrodę jubileuszową,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 20 maja 2011 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej od wyroku Sądu Okręgowego - Sądu Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych
z dnia 16 lipca 2010 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Okręgowemu - Sądowi Pracy i Ubezpieczeń Społecznych do
ponownego rozpoznania oraz orzeczenia o kosztach
postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Wobec niezawarcia ugody w postępowaniu pojednawczym powodowie
wnieśli o przekazanie do Sądu Rejonowego – Sądu Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych spraw o zasądzenie od pozwanego Polskiego Koncernu Naftowego
Spółki Akcyjnej tytułem nagród jubileuszowych odpowiednio: na rzecz R. M. kwoty
26.173,46 złotych i na rzecz M. M. kwoty 33.671,04 złotych wraz z ustawowymi
odsetkami od dnia 2 kwietnia 2009 r. do dnia zapłaty.
Strona pozwana domagała się oddalenia powództw.
Sąd Rejonowy – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 8
kwietnia 2010 r. zasądził od pozwanego Polskiego Koncernu Naftowego na rzecz
powoda R. M. kwotę 26.173,46 złotych z ustawowymi odsetkami od dnia 2 kwietnia
2009 r. do dnia zapłaty a na rzecz powoda M. M. kwotę 33.671,00 złotych z
ustawowymi odsetkami od dnia 2 kwietnia 2009 r. do dnia zapłaty oraz obciążył
pozwanego kosztami sądowymi w kwocie 2.993,00 złotych i nadał orzeczeniu rygor
natychmiastowej wykonalności do wysokości jednomiesięcznego wynagrodzenia za
pracę każdego z powodów.
Sąd pierwszej instancji ustalił, że powód R. M. był zatrudniony u
następujących pracodawców:
- od 14 października 1972 r. do 31 grudnia 1986 r. w Zakładach Rafineryjnych i
Petrochemicznych (stosunek pracy został rozwiązany za porozumieniem stron);
- od 1 stycznia 1987 r. do 31 lipca 1990 r. w Elektrowni Jądrowej „Ż.” (stosunek
pracy został rozwiązany za wypowiedzeniem przez pracodawcę w ramach zwolnień
grupowych);
- od 6 sierpnia 1990 r. do 1 kwietnia 1992 r. w Zakładzie Budowlano – Montażowym
(stosunek pracy został rozwiązany za porozumieniem stron);
- od 1 kwietnia 1992 r. do 31 października 1993 r. w Przedsiębiorstwie Budowlano –
Montażowym Spółce z ograniczoną odpowiedzialnością (stosunek pracy został
rozwiązany za porozumieniem stron);
- od 1 listopada 1993 r. do 15 lipca 1994 r. w Zakładzie Budowlano – Montażowym
(stosunek pracy został rozwiązany za porozumieniem stron).
Od dnia 16 lipca 1994 r. powód pracuje w „P.” Spółce Akcyjnej (obecnie:
PKN S.A.). W dniu 28 października 2006 r. R. M. nabył prawo do nagrody
3
jubileuszowej za 30 lat pracy, w tym 26 lat pracy u pozwanego. Przy ustalaniu
prawa do tegoż świadczenia nie uwzględniono okresów zatrudnienia powoda u
nieuspołecznionych pracodawców, tj. w Zakładzie Budowlano – Montażowym, w
Przedsiębiorstwie Budowlano – Montażowym Spółce z ograniczoną
odpowiedzialnością oraz w Zakładzie Budowlano – Montażowym Z..
Natomiast powód M. M. był zatrudniony u strony pozwanej w następujących
okresach:
- od 1 września 1965 r. do 30 czerwca 1968 r. (stosunek pracy został rozwiązany z
upływem czasu, na jaki zawarto umowę);
- od 1 lipca 1969 r. do 30 grudnia 1969 r. (stosunek pracy wygasł wskutek
porzucenia pracy przez pracownika);
- od 23 kwietnia 1970 r. do 8 września 1972 r. (stosunek pracy został rozwiązany
przez pracodawcę bez wypowiedzenia z winy pracownika);
- od 16 października 1972 r. do chwili obecnej.
W dniu 16 grudnia 2004 r. powód nabył prawo do nagrody jubileuszowej
za 35 lat pracy u pozwanego. W stażu zatrudnienia uprawniającego do
przedmiotowego świadczenia nie uwzględniono okresów pracy zakończonych
rozwiązaniem umowy bez wypowiedzenia z winy pracownika oraz wygaśnięciem
stosunku pracy wskutek porzucenia pracy przez pracownika.
Do dnia 31 marca 2009 r. w Polskim Koncernie Naftowym obowiązywał
Zakładowy Układ Zbiorowy Pracy, oparty na przepisach uchylonego w 2002 r.
zarządzeniu Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 23 grudnia 1989 r. w sprawie
ustalania okresów pracy i innych okresów uprawniających do nagrody jubileuszowej
oraz zasad jej obliczania i wypłacania (M. P. Nr 44, poz. 258 ze zm.). Zgodnie ze
wskazanym aktem, do stażu pracy uprawniającego do spornego świadczenia
zaliczano poprzednie okresy zatrudnienia w uspołecznionych zakładach pracy,
które zostały upaństwowione lub przejęte przez uspołecznione zakłady pracy, z
wyłączeniem okresów pracy w tychże zakładach, w których stosunek pracy wygasł
wskutek porzucenia pracy przez pracownika lub ustał w wyniku rozwiązania przez
pracodawcę bez zachowania okresu wypowiedzenia z winy pracownika. W dacie 1
kwietnia 2009 r. wszedł w życie nowy, zawarty w dniu 24 listopada 2008 r.,
Zakładowy Układ Zbiorowy Pracy. W § 7 załącznika nr 6 zamieszczono
4
postanowienia regulujące prawo do nagrody jubileuszowej, w myśl których
wysokość świadczenia uzależniona jest od okresu pracy, bez względu na sposób
rozwiązania stosunku pracy i status własnościowy pracodawcy.
Przechodząc do rozważań prawnych Sąd Rejonowy przytoczył poglądy
judykatury na temat konieczności dokonania interpretacji postanowień układów
zbiorowych pracy z uwzględnieniem celu, jako przyświecał stronom przy ich
zawieraniu. Tym zaś celem w przypadku obowiązującego u pozwanego
Zakładowego Układu Zbiorowego Pracy z dnia 24 listopada 2008r. było
wprowadzenie korzystniejszej dla pracowników formuły zaliczania okresów
zatrudnienia do stażu uprawniającego do nagrody jubileuszowej. W konsekwencji
brak w nowym układzie przepisów międzyczasowych, regulujących sytuację osób
nabywających prawo do świadczenia według korzystniejszego przelicznika stażu
zatrudnienia po uzyskaniu poprzedniej nagrody, a przed wejściem w życie nowych
przepisów , nie może implikować pogorszenia sytuacji części załogi. W przeciwnym
razie nie zostałaby spełniona wyrażona w art. 9 § 4 k.p.c. zasada równego
traktowania pracowników w aktach będących źródłem prawa pracy. W
rozpoznawanej sprawie owa nierówność traktowania osób wyróżniających się
istotną, wspólną cechą w postaci ogólnego stażu pracy, polegałaby zaś na tym, że
pracownik, który według nowych przepisów nabyłby prawo do nagrody
jubileuszowej w dniu 1 kwietnia 2009 r. (z uwagi na rozpoczęcie pracy w dniu 1
kwietnia – 15, 20, 25 itd. lat wcześniej) otrzymałby ją, a następnie uzyskałby kolejne
świadczenie w dniu 1 kwietnia 2014 r. Zatem na przestrzeni pięciu lat otrzymałby
dwie nagrody jubileuszowe. Tymczasem pracownik, który zgodnie z
postanowieniami nowego układu zbiorowego pracy nabyłby prawo do tegoż
świadczenia przed dniem 1 kwietnia 2009 r. (np. w dniu 31 marca 2009 r.), w myśl
interpretacji przedstawionej przez stronę pozwaną, w roku 2009r. nie otrzymałby w
ogóle nagrody; uzyskałby zaś nagrodę za kolejny okres dopiero w dniu 31 marca
2014r. W ten sposób osoba taka traciłaby prawo do jednej nagrody jubileuszowej.
Również pracownik legitymujący się wyłącznie zakładowym, nieprzerwanym
stażem pracy, po wprowadzeniu w życie tego aktu pozostawałby w korzystniejszej
sytuacji niż osoby uprzednio zatrudnione u nieuspołecznionych pracodawców. W
ocenie Sądu pierwszej instancji aktualnym pozostaje prezentowane w
5
orzecznictwie stanowisko, w świetle którego pracownik nabywa prawo do nagrody
jubileuszowej w dacie wejścia w życie przepisów przewidujących korzystniejsze dla
niego warunki jej uzyskania, jeżeli ma w tym dniu wymagany staż pracy ustalony
według nowych unormowań.
W niniejszy przypadku R. M., który nabył prawo do nagrody jubileuszowej
za 30 lat pracy w dniu 28 października 2006 r., według poprzedniego Zakładowego
Układu Zbiorowego Pracy otrzymałby gratyfikację za 35 lat pracy w dniu 28
października 2011 r., zaś zgodnie z nowym układem – w dniu 16 listopada 2007 r.,
jednak w myśl lansowanej przez pozwanego wykładni przepisów uzyska prawo
dopiero do kolejnej nagrody za 40 lat pracy w dniu 16 listopada 2012 r. Podobnie
M. M., który nabył prawo do nagrody jubileuszowej za 35 lat pracy w dniu 16
grudnia 2004 r., według poprzedniego Zakładowego Układu Zbiorowego Pracy
otrzymałby gratyfikację za 40 lat pracy w dniu 16 grudnia 2009 r., zaś zgodnie z
nowym układem – w dniu 2 lutego 2007 r., ale zdaniem przeciwnika procesowego
uzyska jedynie prawo do nagrody za 45 lat pracy w dniu 2 lutego 2012 r. W ocenie
Sądu Rejonowego, w myśl zaprezentowanych wyżej rozważań prawnych,
bezzasadne było pozbawienie powodów uprawnień do przedmiotowego
świadczenia przysługującego im odpowiednio za 35 i 40 lat pracy. Uwzględniając
powództwa i zasądzając na rzecz R. M. i M.a M. dochodzone przez nich kwoty
nagród jubileuszowych, jednocześnie przyznano ustawowe odsetki zwłoki od daty
wymagalności roszczeń, tj. od następnego dnia po wejściu w życie nowego
Zakładowego Układu Zbiorowego Pracy.
Pozwany wniósł apelację od powyższego wyroku. Orzeczeniu zarzucono
naruszenie prawa materialnego poprzez: 1/ błędną wykładnię art. 3 Kodeksu
cywilnego w związku z art. 300 Kodeksu pracy, polegającą na przyjęciu, że
powodowie według poprzednio obowiązujących przepisów osiągnęliby wymagany
do nabycia prawa do nagrody jubileuszowej staż pracy po dniu 1 kwietnia 2009 r., a
na mocy nowych przepisów – już wcześniej, jednak przed wejściem w życie
korzystniejszych unormowań; 2/ błędną wykładnię art. 183a
i nast. k.p., polegającą
na ustaleniu, iż postanowienia nowego Zakładowego Układu Zbiorowego Pracy
naruszają zasadę równego traktowania pracowników, wyrażoną w tych przepisach
oraz 3/ błąd w subsumcji i wadliwe przyjęcie istnienia związku pomiędzy ustalonym
6
przez Sąd Rejonowy stanem faktycznym sprawy a normą określoną w art. 9 § 4
k.p. Apelujący domagał się zmiany zaskarżonego wyroku poprzez oddalenie
powództw w całości i zasądzenia od powodów zwrotu kosztów postępowania, w
tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych.
Sąd Okręgowy – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 16
lipca 2010 r. oddalił apelację.
Sąd drugiej instancji nie podzielił stanowiska pozwanego, zgodnie z którym
pracownik nie nabywa prawa do nagrody jubileuszowej tyko dlatego, że wymagany
okres pracy, w myśl zasad wprowadzonych postanowieniami nowego
Zakładowego Układu Zbiorowego Pracy, upłynąłby przed wejściem w życie tego
aktu. Okres uprawniający do świadczenia nie może bowiem zakończyć się
wcześniej, niż zostały wprowadzone korzystniejsze reguły jego obliczania. Przepisy
nowego układu zbiorowego pracy należy interpretować w ten sposób, że w dniu 1
kwietnia 2009 r. mijają okresy wymaganie do przyznania prawa do nagrody
jubileuszowej, nawet jeśli w wyniku ich ustalenia według tychże unormowań
zakończenie tych okresów przypadałoby na datę wcześniejszą. Natomiast datą
nabycia uprawnień do świadczenia jest dzień wejścia w życie omawianej regulacji.
Celem uchwalenia nowego Zakładowego Układu Zbiorowego Pracy było
wprowadzenie korzystniejszych dla pracowników reguł zaliczania okresów pracy u
innych pracodawców do nabycia prawa do nagrody jubileuszowej i w konsekwencji
– przyspieszenie terminów uzyskiwania kolejnych gratyfikacji. Brak przepisów
międzyczasowych dowodzi, iż pracodawca zamierzał objąć postanowieniami tego
aktu wszystkich pracowników. Proponowana przez pozwanego interpretacja
unormowań układu prowadzi zaś do nierównego traktowania załogi zakładu i do
nieuzasadnionego pozbawienia części pracowników prawa do kolejnych nagród
wskutek niezaliczenia do niezbędnego stażu pracy okresów zatrudnienia u
poprzednich pracodawców zgodnie z zasadami wynikającymi z tego aktu.
Zdaniem Sądu Okręgowego chybiony jest także zarzut apelacji naruszenia
art. 183a
i nast. k.p. przy ferowaniu zaskarżonego wyroku.
W tej materii Sąd drugiej instancji zauważył, że wobec obiektywnego sposobu
określenia w zakładowych przepisach płacowych kryteriów nabycia prawa do
świadczenia, sporne nagrody jubileuszowe mają charakter premii, a więc są
7
elementem wynagrodzenia za pracę. Wykładnia postanowień układu zbiorowego
pracy, należącego do źródeł tej gałęzi prawa, powinna być zatem dokonywana z
zachowaniem zasady równego traktowania i niedyskryminacji pracowników.
Dotyczy to interpretacji przepisów regulujących prawo do wszelkich świadczeń
związanych z wykonywaniem pracy, również do przedmiotowych nagród
jubileuszowych. W niniejszym przypadku zróżnicowanie traktowania pracowników
w zakresie przyznawania gratyfikacji ze względu na sposób zaliczania stażu pracy
uprawniającego do świadczenia, wynikający z wejścia w życie z dniem 1 kwietnia
2009 r. nowego Zakładowego Układu Zbiorowego Pracy dla Pracowników PKN
S.A., nie jest racjonalnie uzasadniony ani sprawiedliwy. Tymczasem to na
pracodawcy spoczywa ciężar udowodnienia faktu, iż różnicując sytuację
pracowników w omawianym zakresie kierował się obiektywnymi względami.
Nieracjonalne jest niezaliczenie powodom okresu zatrudnienia u poprzednich
pracodawców, chociaż obowiązujące przepisy jednoznacznie stanowią, iż do stażu
pracy predestynującego do świadczenia wlicza się okresy zatrudnienia także poza
pozwaną Spółką, bez względu na status własnościowy zakładu pracy i sposób
rozwiązania stosunku zatrudnienia. Niesprawiedliwe jest zaś to, iż pracownik, który
zachowuje wymagany okres zatrudnienia, jest pozbawiony wypłaty jednej z nagród
jubileuszowych, a przysługuje mu dopiero następna gratyfikacja.
Wbrew twierdzeniom apelującego, zastosowanie w sprawie ma również
przepis art. 9 § 4 k.p. Oczywiście w rozpoznawanym przypadku konsekwencją
zastosowania cytowanego unormowania nie może być stwierdzenie
nieobowiązywania w ogóle § 7 załącznika nr 6 do Zakładowego Układu Zbiorowego
Pracy z dnia 24 listopada 2008 r., lecz przyjęcie wobec pracowników gorzej
traktowanych korzystniejszy rozwiązań w zakresie zasad nabywania prawa do
nagrody jubileuszowej, wynikających z postanowień tego aktu.
Konkludując Sąd Okręgowy stwierdził, że przepis § 7 załącznika nr 6 do
Zakładowego Układu Zbiorowego Pracy z dnia 24 listopada 2008 r. dotyczy
wszystkich pracowników pozwanego i to w równym stopniu.
Powyższy wyrok został zaskarżony skargą kasacyjną pozwanego. Skargę
oparto na podstawie naruszenia prawa materialnego poprzez: 1/ błędną wykładnię
art. 3 k.c. w związku z art. 300 k.p. i przyjęcie, że przepisy nowego Zakładowego
8
Układu Zbiorowego Pracy należy rozumieć w ten sposób, iż 1 kwietnia 2009 r.
mijają okresy uprawniające do nabycia nagród (choćby w razie ich zaliczenia w
myśl nowych zasad przypadały one na datę wcześniejszą), natomiast datą nabycia
prawa do nagrody jest data wejścia w życie nowej regulacji prawnej; 2/ błędną
wykładnię art. 183a
i nast. k.p., polegającą na ustaleniu, że przepisy wspomnianego
układu zbiorowego pracy naruszają zasadę równego traktowania pracowników,
wyrażoną w tych przepisach oraz 3/ nieprawidłową subsumcję i wadliwe przyjęcie
istnienia związku pomiędzy ustalonym przez Sąd stanem faktycznym sprawy a
normą prawną określoną w art. 9 § 4 k.p. Skarżący wniósł o zmianę wyroku
poprzez oddalenie powództwa w całości lub jego uchylenie i przekazanie pracy do
ponownego rozpoznania oraz o zasadzenie kosztów postępowania, w tym kosztów
zastępstwa procesowego.
W uzasadnieniu skargi kasacyjnej wskazano, iż błędną jest teza Sądu
drugiej instancji o osiągnięciu przez powodów, z mocy postanowień nowego układu
zbiorowego pracy, stażu zatrudnienia uprawniającego do spornych nagród
jubileuszowych i to wcześniej niż data wejścia w życie tego aktu. Reguły prawa
intertemporalnego wyrażają wszakże zasadę niedziałania prawa wstecz, zgodnie z
którą nowo stanowione przepisy prawa pracy działają tylko na przyszłość i nie
obejmują swoją mocą obowiązującą okresów poprzedzających ich wejście w życie.
Skarżący podniósł, że postanowienia dawnego Zakładowego Układu
Zbiorowego Pracy z 2002 roku korespondowały z unormowaniami zarządzenia
Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 23 grudnia 1989 r. w sprawie ustalania
okresów pracy i innych okresów uprawniających do nagrody jubileuszowej oraz
zasad jej obliczania i wypłacania (M.P. Nr 44, poz. 258 ze zm.) i zasadnie wyłączały
ze stażu uprawniającego do nagrody jubileuszowej m. in. okresy poprzedniego
zatrudnienia z uwagi na status własnościowy pracodawcy lub tryb zakończenia
stosunku pracy. Natomiast wynikające z nowego układu zbiorowego pracy reguły
zaliczania okresów zatrudnienia u innych pracodawców obowiązują na przyszłość .
W konsekwencji tegoż, po dacie wejścia w życie tego aktu pracownikowi nie
przysługuje dodatkowa nagroda jubileuszowa z racji skrócenia okresu
wyczekiwania na jej przyznanie wskutek automatycznego przekształcenia
pozazakładowego stażu pracy w staż zakładowy.
9
Odnośnie do zarzutu naruszenia art. 183a
i nast. k.p. pozwany zauważył, iż
w świetle poglądów judykatury wyrażona w tych przepisach zasada równego
traktowania w zatrudnieniu oznacza, że obowiązujące przepisy prawa pracy nie
powinny w nieusprawiedliwiony sposób różnicować sytuacji faktyczno – prawnej
pracowników posiadających te same cech istotne. Tymczasem w niniejszym
przypadku powodowie zostali potraktowani w zakresie uprawnień do nagrody
jubileuszowej tak samo jak wszyscy pracownicy Spółki charakteryzujący się tymi
samymi istotnymi elementami relewantnymi.
Zdaniem autora skargi kasacyjnej, przyjęcie przez Sądy orzekające w
sprawie błędnego założenia o naruszeniu przez pozwanego zasad równego
traktowania pracowników w zatrudnieniu doprowadziło do wadliwej subsumcji i
stwierdzenia istnienia związku pomiędzy ustalonym stanem faktycznym, a normą
zawartą w art. 9 § 4 k.p.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna zasługuje na uwzględnienie, albowiem słuszny jest
zarzut naruszenia prawa materialnego przy ferowaniu zaskarżonego wyroku.
Analizę prawidłowości przedmiotowego orzeczenia rozpocząć wypada od
wyjaśnienia charakteru spornej nagrody jubileuszowej.
W tej kwestii warto zauważyć, że w judykaturze zarysowała się tendencja
do szerokiego rozumienia terminu „wynagrodzenie za pracę”, przy czym chodzi nie
tyle o poszerzanie jego zakresu pojęciowego ile o sposób traktowania na gruncie
unormowań prawa pracy poszczególnych świadczeń tak jak wynagrodzenia za
pracę. W konsekwencji tegoż niektóre należności ze stosunku pracy, chociaż w
ujęciu ścisłym nie mają charakteru wynagrodzenia za pracę, powinny być
traktowane tak jak ono, gdyż z woli prawodawcy spełniają podobną mu funkcję.
Taki charakter ma między innymi nagroda jubileuszowa. Nie jest ona
świadczeniem powszechnym, przysługującym z mocy przepisów Kodeksu.
Uznawana jest jako fakultatywny, dodatkowy składnik tak właśnie szeroko
rozumianego wynagrodzenia, należny z tytułu wieloletniej pracy. W świetle art. 77¹,
art. 77² i art. 240 § 1 oraz art. 29 § 1 k. p. regulacja problematyki wynagrodzenia
10
pracowników, poza tzw. sferą budżetową, w tym także określenie składników
wynagrodzenia i zasad nabywania prawa do nich oraz ustalania ich wysokości
należy zaś do materii układowej i regulaminowej oraz umownej. Historycznie rzecz
ujmując gratyfikacja jubileuszowa była zawsze instytucją układową(branżową) i jest
nią także obecnie. Proces ujednolicania unormowań prawnych dotyczących tego
zagadnienia zapoczątkowało zarządzenie Nr 100 Prezesa Rady Ministrów z dnia
17 czerwca 1959r. w sprawie zasad ustalania okresów pracy i ciągłości pracy
uprawniających do nagród za wieloletnią pracę (gratyfikacji jubileuszowych, M.P. Nr
58, poz. 282), którego przepisy, choć za zgodą Prezesa Rady Ministrów,
dopuszczały jednak stosowanie odmiennych, branżowych reguł w tym zakresie (§
6). Zasady pierwszeństwa regulacji układowej, a więc i dyferencjacji branżowej
prawa do nagrody jubileuszowej, nie podważyły późniejsze przepisy uchwały Nr
138 Rady Ministrów z dnia 22 września 1978 r. w sprawie ustalania okresów pracy i
innych okresów uprawniających do nagrody jubileuszowej oraz zasad jej obliczania
i wypłacania (MP Nr 35, poz. 132), ani zarządzenia Ministra Pracy i Polityki
Socjalnej z dnia 23 grudnia 1989 r. w sprawie ustalania okresów pracy i innych
okresów uprawniających do nagrody jubileuszowej oraz zasad jej obliczania i
wypłacania (M.P. Nr 44, poz. 358). Warunkiem dopuszczalności stosowania
przepisów zarządzenia było w pierwszej kolejności to, by nagroda przysługiwała
pracownikowi na mocy postanowienia układu. Samo zarządzenie nie stanowiło
podstawy prawnej kreującej prawo do tego świadczenia. Trudno zatem przypisywać
mu cechę "powszechności" w znaczeniu przyjętym w odniesieniu do aktów
normatywnych obowiązujących bezwzględnie wobec wszystkich zatrudnionych w
ramach stosunku pracy i ich pracodawców. Zarządzenie miało zastosowanie do
ustalania stażu zatrudnienia warunkującego nabycie prawa do nagrody, do jej
obliczania i wypłacania. Wobec tego mogło być stosowane tylko w części - takiej, w
jakiej układ nie normował tych spraw. Przepisy zarządzenia należało zaś stosować
wtedy, gdy brak było we wskazanym zakresie odmiennej regulacji układowej.
Każda regulacja układowa odmienna od zawartej w zarządzeniu wyłączała
stosowanie tego aktu. Także mniej korzystna dla pracownika. Zasada
uprzywilejowania nie miała tu bowiem zastosowania, gdyż przepisy zarządzenia nie
kształtowały powszechnie treści prawa do gratyfikacji jubileuszowej. Skoro można
11
było w ogóle zrezygnować z wprowadzenia tego składnika wynagrodzenia, to tym
bardziej można było uregulować go "odmiennie".
Zarządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 23 grudnia 1989 r.
wydane zostało na podstawie art. 79 KP, który to przepis utracił moc obowiązującą
z dniem 2 czerwca 1996 r., z chwilą wejścia w życie ustawy z dnia 2 lutego 1996 r.,
o zmianie ustawy – Kodeks pracy oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz. U. Nr 24,
poz. 110). Jednak zgodnie z art. 11 ust. 1 powołanego aktu nowelizującego,
obowiązujące do dnia wejścia w życie ustawy przepisy określając zasady
wynagradzania za pracę oraz przyznawania innych świadczeń związanych z pracą,
wydane na podstawie art. 79 Kodeksu pracy, zachowują moc do czasu objęcia
pracowników, których te przepisy dotyczą i w zakresie przedmiotu w nich
unormowanego - postanowieniami układu zbiorowego pracy lub innymi przepisami
prawa pracy. W judykaturze podkreśla się, że moc obowiązująca powołanego
zarządzenia ma więc obecnie źródło w ustawie. Dlatego nie stosuje się do niego
przepisu art. 241 ust. 6 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, nakazującego
uporządkowanie aktów niższego rzędu wydanych przed jej wejściem w życie. W
konsekwencji omawiane zarządzenie nie jest objęte przepisami art. 57 ust. 1 i 2
ustawy z dnia 22 grudnia 2000 r. o zmianie niektórych upoważnień ustawowych do
wydawania aktów normatywnych oraz o zmianie niektórych ustaw ( Dz. U. Nr 120,
poz. 1268) oraz nie jest wymienione w wydanym na jej podstawie obwieszczeniu
Rady Ministrów z dnia 18 grudnia 2001 r. w sprawie wykazu uchwał Rady
Ministrów, zarządzeń i innych aktów normatywnych Prezesa Rady Ministrów,
ministrów i innych organów administracji rządowej, które utraciły moc z dniem 30
marca 2001r. (M.P. Nr 47, poz. 782). Przepisy zarządzenia mogły być zatem
nadal stosowane, jednak tylko do tych pracowników, do których były stosowane
przed 2 czerwca 1996 r. i tylko w takim zakresie w jakim stosowane były do tej daty.
Utrata mocy obowiązującej zarządzenia wymaga w takich razach "objęcia"
pracowników postanowieniami układu zbiorowego pracy. Przez "objęcie
pracowników postanowieniami układu zbiorowego pracy" należy rozumieć zawarcie
po 2 czerwca 1996 r. układu zbiorowego pracy po raz pierwszy lub nowego układu
albo dokonanie zmiany układu dotychczasowego. "Objęcie" musi jednak prowadzić
do zmiany stanu prawnego istniejącego uprzednio. Przy utrzymaniu gratyfikacji
12
jubileuszowej, konieczne jest wobec tego wyraźne wyłączenie możliwości
stosowania zarządzenia - w całości lub części - bądź wprowadzenie odmiennego
unormowania materii stanowiącej przedmiot jego regulacji. W przeciwnym razie
zarządzenie obowiązywało do tych samych pracowników i w tym samym zakresie
nadal. Natomiast w odniesieniu do pracowników, do których przepisy zarządzenia
Ministra Pracy i Polityki Socjalnej nie miały zastosowania przed nowelizacją
kodeksu pracy, akt ten po 2 czerwca 1996 r. nie mógł być stosowany. Art. 11 ust. 1
ustawy z dnia 2 lutego 1996 r. tej grupy zatrudnionych bowiem nie dotyczy (wyroki
Sądu Najwyższego z dnia 22 kwietnia 1998 r., I PKN 62/98, OSNP 1999, nr 9, poz.
297; z dnia 22 stycznia 2002 r., I PKN 820/00, Pr. Pracy 2002, nr 7 -8, poz. 49 i z
dnia 14 kwietnia 2010 r., III PK 61/09, LEX nr 602054).
Obowiązywanie wspomnianego zarządzenia nigdy jednak nie oznaczało
ograniczenia swobody stron układu zbiorowego pracy w regulowaniu materii objętej
tymże aktem, gdyż § 1 rozporządzenia stanowił o jego stosowaniu tylko wtedy,
gdy przepisy wprowadzające prawo do nagrody jubileuszowej nie zawierały
odmiennych zasad w tym zakresie. Jak podkreślił Sąd Najwyższy w uzasadnieniu
wyroku z dnia 14 kwietnia 2010 r., III PK 61/09 (LEX nr 602054), strony układu
zbiorowego pracy mają całkowitą swobodę w odniesieniu do decyzji, czy
wprowadzić do niego postanowienia przyznające prawo do nagród jubileuszowych.
Natomiast w razie podjęcia decyzji o przyznaniu prawa do gratyfikacji, swoboda
stron doznanej ograniczenia wynikającego z wymogu zgodności postanowień
układu zbiorowego pracy z przepisami prawa pracy, w szczególności z art. 9§4 k.p.,
statuującym zasadę równego traktowania w zatrudnieniu. Wykładnia układu
zbiorowego pracy musi zaś w pełni respektować wolę stron wyrażoną w
postanowieniach tego aktu. Trzeba więc oprzeć się na treści tychże postanowień z
pełną świadomością, iż wykładnia ta może prowadzić do odmiennych rezultatów w
zakresie prawa do nagrody jubileuszowej niż interpretacja przepisów powołanego
wyżej zarządzenia.
W rozpoznawanym przypadku wykładnia postanowień układowych nie
została przeprowadzona przez Sądy orzekające w sposób właściwy. W aktach
sprawy brak jest tekstu poprzednio obowiązującego u pracodawcy układu
zbiorowego pracy z 2002 roku. W uzasadnieniu zaskarżonego wyroku stwierdzono
13
jedynie, że jego postanowienia w kwestii możliwości zaliczenia do stażu pracy
uprawniającego do nagrody jubileuszowej okresów zatrudnienia w innych
zakładach korespondowały z przepisami zarządzenia Ministra Pracy i Polityki
Socjalnej z dnia 23 grudnia 1989 r. Nie wiadomo, na ile postanowienia układu były
jedynie odwzorowaniem przepisów zarządzenia traktujących o tym zagadnieniu, a
na ile wprowadzały zmiany w tej materii. Wypada jednak stwierdzić, że wejście w
życie po dniu 2 czerwca 1996 r. nowego zakładowego układu zbiorowego pracy i
unormowanie w nim problematyki nagród jubileuszowych oznaczało objęcie tym
aktem pracowników pozwanej w podanym wyżej rozumieniu § 11 ustawy z dnia 2
lutego 1996 r. nowelizującej Kodeks pracy. Niewątpliwie kolejną zmianą stanu
prawnego w tym zakresie było uchwalenie przez pracodawcę i organizacje
związkowe następnego zakładowego układu zbiorowego pracy. Rzecz w tym, że
przytoczenie w pisemnych motywach orzeczenia treści Układu Zbiorowego Pracy
dla Pracowników PKN O Spółki Akcyjnej z dnia 24 listopada 2008 r. jest
nieprecyzyjne. Wskazano bowiem, że nagroda jubileuszowa określona w §7
załącznika nr 6 do tego aktu dotyczy wszystkich pracowników, a sam układ
zbiorowy pracy nie zawiera przepisów przejściowych ani intertemporalnych.
Tymczasem z dołączonego do odpowiedzi na pozew tekstu układu wynika, iż w
jego zasadniczej części nie jest przewidziana nagroda jubileuszowa jako
świadczenie o stałym charakterze, natomiast załącznik nr6 zawiera przepisy
przejściowe, stanowiąc w §7, zatytułowanym „Nagrody jubileuszowe oraz odprawy
emerytalne a PPE – rozwiązania przejściowe”, że w zakresie nagród
jubileuszowych oraz odpraw emerytalnych lub rentowych wprowadza się
rozwiązania przejściowe, polegające na tym, iż pracownicy, którzy nie przystąpili
do Pracowniczego Programu Emerytalnego nabywają prawo do tych świadczeń na
zasadach niżej określonych, jeżeli przed dniem wejścia w życie układu nabyli u
pracodawcy prawo do przynajmniej jednej nagrody jubileuszowej lub przepracowali
w PKN łącznie co najmniej 10 lat. Wysokość nagrody jubileuszowej uzależniona
jest od okresu pracy i wynosi odpowiedni procent podstawy wymiaru: za 15 lat
pracy – 122% podstawy wymiaru; za 20 lat pracy – 163% podstawy wymiaru; za 25
lat pracy – 245% podstawy wymiaru; za każde kolejne 5 lat pracy – o 83%podstawy
wymiaru więcej niż poprzednia nagroda. Podstawę wymiaru nagród jubileuszowych
14
stanowi zaś: miesięczne wynagrodzenie zasadnicze pracownika w dniu nabycia
prawa do danego świadczenia - za okres zatrudnienia w PKN i miesięczne
najniższe wynagrodzenie zasadnicze u pracodawcy w dniu nabycia prawa do
danego świadczenia - za okres zatrudnienia poza PKN.
Lektura postanowień Układu Zbiorowego Pracy dla Pracowników PKN
Spółki Akcyjnej z dnia 24 listopada 2008 r. prowadzi do wniosku, że przewidziana
tym aktem nagroda jubileuszowa nie dotyczy wszystkich pracowników Spółki, a
jedynie tych, którzy nabyli u pozwanego pracodawcy prawo do co najmniej jednej
gratyfikacji lub przepracowali u niego minimum 10 lat i nie przystąpili do
pracowniczego programu emerytalnego, jaki miał być wdrożony do października
2009r. Tytuł samego paragrafu wskazuje zaś, iż intencją stron układu było
wypłacenie nagród jubileuszowych tylko przejściowo, do czasu objęcia wszystkich
lub znaczącej większości załogi pracowniczym systemem emerytalnym, mającym
zapewnić pracownikom w przyszłości wyższe emerytury poprzez wpłacanie przez
pracodawcę wyższych składek na fundusz emerytalny. Z tych względów przepis § 7
załącznika nr 6 do Układu Zbiorowego Pracy powinien podlegać wykładni ścisłej.
Ta ostatnia konkluzja ma istotne znaczenie w kontekście zarzutu skargi
kasacyjnej naruszenia prawa materialnego przy wydawaniu zaskarżonego wyroku.
Przede wszystkim należy rozważyć, czy rzeczywiście – jak przyjął Sąd
drugiej instancji - postanowienia obowiązującego u strony pozwanej Układu
Zbiorowego Pracy dla Pracowników PKN z dnia 24 listopada 2008 r. oraz sposób
ich wykładni i stosowania przez pracodawcę pozostają w sprzeczności z wyrażoną
w art. 9 § 4, art. 112,
113
oraz art. art. 183a
i nast. k.p. zasadą równego traktowania
i niedyskryminacji w zatrudnieniu.
Trybunał Konstytucyjny, dokonując wykładni omawianych zasad, wyjaśnia,
że wszystkie podmioty prawne, charakteryzujące się daną cechą istotną w równym
stopniu, mają być traktowane równo, tzn. według jednakowej miary, bez
zróżnicowań zarówno dyskryminacyjnych, jak i faworyzujących. Dopuszczalne jest
zatem różne traktowanie przez prawo różnych podmiotów. Natomiast wszelkie
odstępstwa od nakazu równego traktowania podmiotów podobnych muszą
znajdować podstawę w odpowiednio przekonywujących argumentach. Argumenty
te muszą zaś mieć charakter relewantny (a więc pozostawać w bezpośrednim
15
związku z celem i zasadniczą treścią przepisów, w których zawarta jest
kontrolowana norma i służyć realizacji tego celu i treści) i proporcjonalny (czyli
waga interesu, któremu ma służyć różnicowanie sytuacji adresatów normy, musi
pozostawać w odpowiedniej proporcji do wagi interesów, które zostaną naruszone
w wyniku nierównego potraktowania podmiotów podobnych) i muszą pozostawać w
jakimś związku z innymi wartościami, zasadami czy normami konstytucyjnymi,
uzasadniającymi odmienne traktowanie podmiotów podobnych (por. orzeczenia z
dnia 9 marca 1988 r. U 7/87, OTK 1988 nr 1, poz. 1; z dnia 3 marca 1987 r., P 2/87,
OTK 1987 nr 1, poz. 2; z dnia 28 listopada 1995 r., K 17/95, OTK 1995 nr 3, poz.
18; z dnia 3 września 1996 r., K 10/96, OTK 1996 nr 4, poz. 33; z dnia 29 września
1997 r., K 15/97, OTK 1997 nr 3-4 poz. 37 i z dnia 14 maja 2001 r., SK 1/00, OTK
2001 nr 4, poz. 84).
Także w orzecznictwie Sądu Najwyższego dyskryminacja w sferze
zatrudnienia rozumiana jest jako bezprawne pozbawienie lub ograniczenie praw
wynikających ze stosunku pracy albo nierównomierne traktowanie pracowników ze
względu na wymienione w przepisie kryteria dyskryminacyjne, a także
przyznawanie z tych względów niektórym pracownikom mniejszych praw niż te, z
których korzystają inni pracownicy, znajdujący się w takiej samej sytuacji faktycznej
i prawnej. Nie narusza jednak zasady równości usprawiedliwione i racjonalne
zróżnicowanie (dyferencjacja) sytuacji prawnej podmiotów ze względu na różniącą
je cechę istotną (relewantną - por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 23
października 1996 r., I PRN 94/96, OSNAPiUS 1997 nr 8, poz. 131; z dnia 10
września 1997 r., I PKN 246/97, OSNAPiUS 1998 nr 12, poz. 360; z dnia 16
listopada 2001 r., I PKN 696/00, OSNP 2003 nr 20, poz. 486; z dnia 12 grudnia
2001 r., I PKN 182/01, OSP 2002 nr 11, poz. 150; z dnia 23 listopada 2004 r., I PK
20/04, OSNP 2005 nr 13, poz. 185; z dnia 11 stycznia 2006 r. II UK 51/05, PiZS
2006 nr 9, s. 34; z dnia 14 lutego 2006 r., III PK 109/05, OSNP 2007 nr 1-2, poz. 5;
z dnia 14 lutego 2006 r., III UK 150/05, Lex nr 272551; z dnia 14 stycznia 2008 r., II
PK 102/07, Monitor Prawa Pracy 2008 nr 8, s. 440 oraz uchwała z dnia 8 stycznia
2002 r., III ZP 31/01, OSNAPiUS 2002 nr 12, poz. 284).
Warto podkreślić, że konstytucyjna zasada równości ma dwa aspekty. Z
jednej strony oznacza bowiem równość w prawie (nakaz kształtowania przepisów
16
prawa z uwzględnieniem zasady równości), a z drugiej strony - równość wobec
prawa (nakaz równego traktowania podmiotów w procesie stosowania prawa).
Odzwierciedleniem pierwszego z wymienionych aspektów omawianej
zasady jest na płaszczyźnie prawa pracy regulacja art. 9 § 4 k.p. Z przepisu tego
wynika, że postanowienia układów zbiorowych pracy i innych opartych na ustawie
porozumień zbiorowych, regulaminów oraz statutów określających prawa i
obowiązki stron stosunku pracy, naruszające zasadę równego traktowania w
zatrudnieniu (zatem również w sferze płacowej) nie obowiązują. Należy dodać że
dotyczy to przypadków faworyzowania jednych pracowników z pokrzywdzeniem
innych. Taka sytuacja upoważnia zaś pracownika gorzej traktowanego do
dochodzenia świadczeń przewidzianych w zakwestionowanych przepisach, a jakich
pozbawiono go wskutek uchybienia przez pracodawcę zakazowi dyskryminacji (por.
uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 12 września 2006 r., I PK 87/06).
W realiach niniejszego sporu rację ma skarżąca zarzucając Sądowi
drugiej instancji błąd w subsumcji i wadliwe przyjęcie związku między ustalonym
stanem faktycznym sprawy, a normą określona w art. 9 § 4 k.p. Wbrew tezie
zawartej w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku, § 7 załącznika do Układu
Zbiorowego Pracy dla Pracowników PKN z dnia 24 listopada 2008 r. nie zwiera
postanowień różnicujących sytuację prawną pracowników w zakresie przesłanek
przyznania przedmiotowej nagrody jubileuszowej z uwagi na status własnościowy
poprzedniego pracodawcy i tryb ustania wcześniejszych stosunków pracy.
Przeciwnie – zrywa w tej materii z unormowaniami dotychczasowego zakładowego
układu zbiorowego pracy z 2002 r. Jedynymi kryteriami, od spełnienia których
uzależniono uzyskanie prawa do gratyfikacji z mocy komentowanego przepisu, są
bowiem nieprzystąpienie pracownika do Pracowniczego Programu Emerytalnego
oraz nabycie przed dniem wejścia w życie układu uprawnień do przynajmniej jednej
nagrody jubileuszowej u pozwanego lub przepracowanie z zakładzie co najmniej 10
lat. Mając na uwadze wynikające z poprzedniego układu zbiorowego pracy warunki
przyznawania gratyfikacji, można przyjąć, iż przesłanką zróżnicowania sytuacji
pracowników w omawianym zakresie jest - niewątpliwie obiektywnie
usprawiedliwiające ową dyferencjację – skorzystanie przez zainteresowanych z
dobrodziejstw Pracowniczego Programu Emerytalnego, mającego zapewnić jego
17
uczestnikom w przyszłości wyższe emerytury, oraz posiadanie minimalnego stażu
zatrudnienia w Spółce. To ostatnie kryterium rzutuje również na sposób ustalania
wysokości świadczenia. W świetle art. 18³§2 pkt4 nie jest jednak przejawem
dyskryminacji w zatrudnieniu zróżnicowanie sytuacji pracowników m. in. w sferze
wynagrodzenia za pracę z uwagi na staż pracy (również zakładowy). Podobnie w
judykaturze podkreśla się, że strony układu zbiorowego pracy, korzystając z
przysługującej im swobody w kształtowaniu przesłanek prawa do nagrody
jubileuszowej, mogą traktować okresy pracy u innych pracodawców w sposób
mniej korzystny dla pracowników niż okresy zatrudnienia w danym zakładzie, a
nawet mogą je całkowicie pomijać (wyroki Sądu Najwyższego z dnia 22 kwietnia
1998 r., I PKN 62/98, OSNP 1999, nr 9, poz. 297; z dnia 24 listopada 1998 r., I PKN
343/98, OSNP 2000, nr 1, poz. 16; z dnia 22 stycznia 2002 r., I PKN 820/00, Pr.
Pracy 2002, nr 7 -8, poz. 49; z dnia 23 stycznia 2002r., I PKN 816/00, OSNP 2004,
nr 12, poz. 32; z dnia 10 października 2007 r., II PK 38/07, OSNP 2008, nr 21 – 22,
poz. 313 i z dnia 14 kwietnia 2010 r., III PK 61/09, LEX nr 602054).
Konsekwencją istnienia drugiego z podanych wyżej aspektów konstytucyjnej
zasady równości są przepisy art. 11², art. 11³, art. 18 § 3 oraz art. 183a
i nast. k.p,
odnoszące się do sposobu traktowania pracowników przez pracodawców na
różnych etapów funkcjonowania stosunku pracy: jego nawiązania, realizacji i
rozwiązania.
W judykaturze zwraca się uwagę, że dyskryminacja (art. 113
k.p.) w
odróżnieniu od "zwykłego" nierównego traktowania (art. 112
k.p.) oznacza gorsze
traktowanie pracownika ze względu na jego cechę lub właściwość, określoną w
Kodeksie pracy jako przyczyna (w języku prawniczym także jako podstawa bądź
kryterium) dyskryminacji. Negatywne wyróżnienie dyskryminacji jako kwalifikowanej
postaci nierównego traktowania, służy przeciwdziałaniu najbardziej nagannym
społecznie i szkodliwym przejawom tego zjawiska. Uzasadnia to wdrożenie takich
szczególnych rozwiązań prawnych służących zwalczaniu tego rodzaju nierówności,
jak konstrukcja dyskryminacji bezpośredniej i pośredniej (art. 183a
§ 3 i 4 k.p.),
zachęcanie do nierównego traktowania (art. 183a
§ 5 pkt 1 w związku z art. 183a
§ 2
k.p.), charakterystyczny rozkład ciężaru dowodu w sprawach o dyskryminację (art.
183b
§ 1 k.p.) i inne. Wynika stąd jednocześnie, że przepisy Kodeksu pracy
18
odnoszące się do dyskryminacji, nie mają zastosowania w przypadkach
nierównego traktowania niespowodowanego przyczyną uznaną za podstawę
dyskryminacji. Do naruszenia zasady niedyskryminacji w zatrudnieniu może więc
dojść tylko wtedy, gdy zróżnicowanie sytuacji pracowników wynika wyłącznie z
zastosowania przez pracodawcę niedozwolonego przez ustawę kryterium, co
równocześnie oznacza, że nie stanowi dyskryminacji dyferencjacja praw
pracowników ze względu na cechujące ich odmienności nieuważane za
dyskryminujące. Jeśli zatem pracownik zarzuca pracodawcy naruszenie przepisów
dotyczących zakazu dyskryminacji w zatrudnieniu, to powinien wskazać przyczynę,
ze względu na którą dopuszczono się wobec niego aktu dyskryminacji (wyroki Sądu
Najwyższego z dnia 12 grudnia 2001 r., I PKN 182/01, OSNP 2003 nr 23, poz. 571;
z dnia 23 stycznia 2002 r., I PKN 816/00, OSNP 2004 nr 2, poz. 32; z dnia 17
lutego 2004 r., I PK 386/03, OSNP 2005 nr 1, poz. 6; z dnia 5 maja 2005, III PK
14/05, OSNP 2005 nr 23, poz. 376; z dnia 10 października 2006 r., I PK 92/06,
Monitor Prawa Pracy 2007 nr 1, poz. 32 oraz z dnia 9 stycznia 2007 r., II PK
180/06, OSNP 2008 nr 3-4, poz. 36).
W rozpoznawanej sprawie dyskryminowanie przez pozwaną pracowników
wyróżniających się tą samą istotną cechą, jaką jest ogólny okres pracy, w zakresie
warunków nabywania prawa do nagrody jubileuszowej miałoby polegać – w ocenie
Sądu drugiej instancji – na zróżnicowaniu zasad zaliczania do wymaganego stażu
zatrudnienia u poprzednich pracodawców w zależności od daty upływu okresów
uprawniających do świadczenia, analizowanej w relacji do dnia wejścia w życie
nowego układu zbiorowego pracy. Tymczasem w świetle 183a
§1 k.p.
zróżnicowanie sytuacji prawnej pracowników z uwagi na początkową datę
obowiązywania aktu normatywnego regulującego daną problematykę nie jest
przejawem nierównego traktowania w zatrudnieniu w rozumieniu tegoż
unormowania. W rzeczywistości mamy do czynienia z zagadnieniem
intertemporalnym, sprowadzającym się do pytania o to, który układ zbiorowy pracy
(stary czy nowy) powinien mieć zastosowanie w sprawie. Rozwiązania tego
problemu nie należy poszukiwać na gruncie unormowań Kodeksu pracy
traktujących o niedyskryminacji, lecz na płaszczyźnie przepisów międzyczasowych.
19
W tej kwestii wypada przypomnieć, że na gruncie przepisów uchwały nr
138 Rady Ministrów z dnia 22 sierpnia 1978 r. w sprawie ustalania okresów pracy i
innych okresów uprawniających do nagrody jubileuszowej oraz zasad jej obliczania
i wypłacania (Dz. U. Nr 35, poz. 132) jak i §7 ust. 1 zarządzenia Ministra Pracy i
Polityki Socjalnej z dnia 23 grudnia 1989 r. w sprawie ustalania okresów pracy i
innych okresów uprawniających do nagrody jubileuszowej oraz zasad jej obliczania
i wypłacania (M.P. Nr 44, poz. 358) wyrażany był pogląd, w myśl którego nabycie
prawa do nagrody jubileuszowej następuje w czasie zatrudnienia, w dniu upływu
okresu uprawniającego do świadczenia, przez który należy rozumieć ostatni dzień
tego okresu (a ściślej - dzień bezpośrednio poprzedzający dzień, który nazwą lub
datą odpowiadający dniowi, w jakim pracownik podjął zatrudnienie) lub w dniu
wejścia w życie przepisów wprowadzających gratyfikacje, jeśli przepisy o
wynagrodzeniu lub inne przepisy szczególne nie stanowią inaczej (uchwała składu
siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 26 lutego 26 lutego 1990 r., III PZP
57/89, OSNC 1990, nr 10 – 11, poz. 125 i uchwały z dnia 21 maja 1991 r., I PZP
16/91, OSNC 1992, nr 1, poz. 10; z dnia 11 października 1991 r., I PZP 47/91,
OSNC 1992R, nr 4, poz. 59 z dnia 3 czerwca 1992r., I PZP 33/92, OSNC 1993, nr
1 – 2, poz. 10 i z dnia 19 sierpnia 1992 r., I PZP 49/91, OSNC 1993, nr 3, poz. 34
oraz wyroki z dnia 14 stycznia 1981 r., I PRN 148/80, OSNCP 1981, nr 8, poz. 155;
26 sierpnia 1993 r., I PRN 6/93, OSNC 1994, nr 2, poz. 47; z dnia 21 grudnia 2004
r., I PK 114/04, Pr. Pracy 2005, nr 6, poz. 29 i z dnia 11 kwietnia 2006 r., I PK
172/05, OSNP 2007, nr 7 - 8, poz. 95). Prawdą jest, że w cytowanym w
uzasadnieniu zaskarżonego orzeczenia wyroku Sądu Najwyższego z dnia 21
sierpnia 1996 r., I PRN 62/96 9OSNP 1997, nr 6, poz. 97) wyrażono pogląd, iż
pracownik nabywa prawo do nagrody jubileuszowej w dacie wyjścia w życie
przepisów przewidujących korzystniejsze dla niego warunki jej nabycia, jeżeli ma w
tym dniu wymagany staż pracy ustalony według nowych przepisów. Okres
predestynujący do świadczenia, obliczany zgodnie z nowymi zasadami nie może
bowiem upłynąć zanim zostały one wprowadzone. Rzecz w tym, że wyrok ten
zapadł w stanie prawnym nieco odmiennym od niniejszego. Dotyczył bowiem
porozumienia płacowego, przekształconego w zakładowy układ zbiorowy pracy,
który nie zawierał przepisów międzyczasowych , ale w swoich postanowieniach
20
odsyłał – w kwestiach nieuregulowanych – do przepisów Kodeksu pracy, zatem i do
aktów wykonawczych do Kodeksu, w tym wydanego na podstawie art. 79 k.p.
zarządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 23 grudnia 1989r. w sprawie
ustalania okresów pracy i innych okresów uprawniających do nagrody
jubileuszowej(…). Godzi się zauważyć, że jeszcze pod rządami powołanego
zarządzenia regułą było stosowanie jego przepisów (również tych dotyczących daty
nabycia prawa do gratyfikacji) w sytuacjach, gdy dane zagadnienie nie zostało
odmiennie unormowane w przepisach płacowych wprowadzających prawo do
nagród jubileuszowych. Samo zaś zarządzenie utraciło moc obowiązującą i wobec
wprowadzenia w PKN po dniu 2 czerwca 1996r. dwóch kolejnych zakładowych
układów zbiorowych pracy, regulujących problematykę nagród jubileuszowych,
przestało ono obowiązywać wobec pracowników pozwanej objętych tym aktem. W
konsekwencji nieprawidłowe było powołanie się przez Sądów rozstrzygających
spór na stanowisko zaprezentowane w cytowanym orzeczeniu.
Wobec braku zastosowania przepisów zarządzenia Ministra Pracy i
Polityki Socjalnej z dnia 23 grudnia 1989 r., a jednocześnie niezamieszczenia w
Układzie Zbiorowym Pracy dla Pracowników PKN z dnia 24 listopada 2008 r.
własnych przepisów międzyczasowych, rozwiązania spornej kwestii należy
poszukiwać na gruncie ogólnych zasad intertemporalnych.
Warto zatem przypomnieć, że według reguł prawa międzyczasowego
odmiennie traktuje się skutki zmiany prawa procesowego i prawa materialnego. O
ile bowiem zmiana prawa procesowego prowadzi do tzw. bezpośredniego działania
prawa, co oznacza, że zmienione prawo procesowe stosuje się wprost do aktualnie
podejmowanych czynności, o tyle zmiana prawa materialnego sprawie, iż do
czynności prawnych i innych zdarzeń stosuje się prawo obowiązujące w chwili
dokonania tych czynności lub powstania zdarzeń prowadzących do określonych
skutków prawnych.
Podstawowa zasada międzyczasowego prawa prywatnego została
wyrażoną w art. 3 k.c., który stanowi, że ustawa nie ma mocy wstecznej, chyba że
to wynika z jej brzmienia lub celu. Zasada nieretroakcji (lex retro non agit) oznacza,
że nowego prawa nie stosuje się do oceny zdarzeń prawnych i ich skutków, jeżeli
miały one miejsce i skończyły się przed wejściem w życie nowego prawa. Opiera
21
się ona zatem na założeniu, że prawo w zasadzie powinno wpływać na stosunki
prawne między podmiotami prawa na przyszłość i że nie należy zmieniać -
zwłaszcza na gorsze - sytuacji prawnej podmiotu ukształtowanej pod rządami
dawnych przepisów. W doktrynie prawa cywilnego przyjmuje się, że zgodnie z
zasadą lex retro non agit skutki zdarzeń prawnych, jakie miały miejsce pod rządem
dawnej ustawy, określa się wedle dawnej ustawy, ale tylko do czasu wejścia w
życie nowej ustawy. Natomiast gdy sytuacja prawna powstała pod rządem
dawnego prawa, którą ocenić trzeba po wejściu w życie nowego prawa, składa się
nie z jednego zdarzenia, lecz z kilku zdarzeń, spośród których jedne nastąpiły w
okresie obowiązywania dawnego prawa, a inne po wejściu w życie nowego prawa,
lub jeśli zdarzenie prawne ma charakter ciągły, obejmujący okres działania starego
i nowego prawa, to zasada lex retro non agit nie daje wskazówki, jakie prawo
należy stosować do oceny zdarzeń lub ich skutków powstałych w czasie
obowiązywania już nowego prawa. Istnieje wówczas konieczność odwołania się do
ogólnych zasad międzyczasowego prawa prywatnego, stanowiących bliższe
sformułowanie oraz rozwinięcie podstawowej zasady wyrażonej w art. 3 k.c.
W nauce prawa, dla potrzeb rozwiązań intertemporalnych, normy prawa
cywilnego dzieli się na dwie grupy. Pierwszą grupę tworzą przepisy regulujące
stosunki prawne, których treść wynika z samego prawa, niezależnie od zdarzeń
prawnych powodujących ich powstanie, zmianę lub zakończenie. Do tej grupy
należą przepisy prawa rzeczowego i rodzinnego regulujące treść stosunku
prawnego i praw podmiotowych, niezależnie od sposobu ich powstania lub nabycia
(np. istota własności, małżeństwo). Przepisy te poddane są zasadzie
bezpośredniego działania nowej ustawy. Drugą grupę tworzą przepisy regulujące
stosunki prawne, których treść jest wynikiem pewnych zdarzeń powołujących je do
życia (powodujących ich zmianę lub zakończenie). Należą do nich przepisy prawa
zobowiązaniowego oraz przepisy prawa rzeczowego i rodzinnego regulujące skutki
prawne tworzące lub kończące (albo zmieniające) stosunki prawne lub powodujące
nabycie albo utratę praw podmiotowych, natomiast nie ustalające treści stosunków
prawnych (np. nabycie własności, zawarcie małżeństwa).Przepisy te poddane są
zasadzie dalszego działania dawnej ustawy. Jeśli zatem zdarzenie prawne miało
miejsce w czasie obowiązywania dawnej ustawy, do jego skutków realizujących się
22
po wejściu w życie nowej ustawy, zastosowanie powinna mieć w dalszym ciągu
ustawa dawna (wyroki Sądu Najwyższego z dnia 4 września 2008 r., IV CSK
196/08, LEX nr 46600 i z dnia 24 lutego 1998r., I CKN 504/97, LEX nr 151580)
Kodeks pracy nie reguluje problematyki działania lub niedziałania wstecz
przepisów prawnych (zasada nieretroakcji). Stąd też na podstawie art. 300 k.p. do
stosunków pracy ma odpowiednie zastosowanie art. 3 k.c. (postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 25 kwietnia 1975 r., I PZ 7/75, OSNCP 1976 nr 1, poz. 17).
Jeżeli zmiana stanu prawnego następuje w czasie trwania stosunku pracy,
wówczas pojawia się problem intertemporalny. Konsekwencją zmiany stanu
prawnego w czasie trwania stosunku pracy jest to, że nowe przepisy są wiążące dla
stron stosunku pracy od chwili ich wejścia w życie (por. uchwałę Sądu Najwyższego
z dnia 27 lipca 1989 r., III PZP 33/89, OSNC 1990 nr 7-8, poz. 94). Odpowiednie
stosowanie art. 3 k.c. na gruncie prawa pracy oznaczać może uwzględnienie
zasady wynikającej z tego przepisu także w odniesieniu do szczególnych źródeł
prawa pracy, jakimi w świetle art. 9 § 1 k.p. są układy zbiorowe pracy (wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 5 lutego 2002r., I PKN 866/00, OSNP 2004 nr 4, poz. 58). Jeśli
zatem chodzi o stosunki pracy powstałe pod rządem dawnego układu zbiorowego
pracy i trwające nadal pod rządem nowego układu, z zasady lex retro non agit
wypływa wniosek, że dawne przepisy stosować należy dla określenia prawnych
konsekwencji zdarzeń o prawnej doniosłości do czasu wejścia w życie nowych
przepisów.
Odnosząc powyższe rozważania do niniejszego sporu wypada stwierdzić,
że wobec braku w Układzie Zbiorowym Pracy dla Pracowników PKN z dnia 24
listopada 2008 r. przepisów międzyczasowych, odpowiednie zastosowanie art. 3
k.c. w związku z art. 300 k.p. prowadzi do uznania, iż prawo do nagrody
jubileuszowej na zasadach określonych w tym akcie nabywają ci pracownicy
pozwanej, co do których zdarzenie o prawnej doniosłości, jakim jest osiągnięcie
wymaganego staż pracy, nastąpiło po wejściu w życie nowego układu. Natomiast
do tej daty przebieg zatrudnienia pracowników, jako przesłanki przyznania
gratyfikacji, powinien być oceniany z punktu widzenia dawnych unormowań.
23
Podobny pogląd został wyrażony w uzasadnieniu uchwały Sądu
Najwyższego z dnia 9 kwietnia 2008 r., I PK 208/08. Stwierdzono w niej, że co do
zasady przesłanką nabycia prawa do nagrody jubileuszowej jest osiągnięcie przez
pracownika wymaganego okresu zatrudnienia w czasie stosowania
(obowiązywania)przepisów uprawniających do tego świadczenia. Inaczej rzecz
ujmując, reguła jest, że nabycie prawa do nagrody jubileuszowej następuje w dniu
upływu okresu uprawniającego do tego świadczenia. Dla nabycia prawa do nagrody
jubileuszowej w przypadku osiągnięcia przez pracownika wymaganego okresu
zatrudnienia przed wejściem w życie przepisów wprowadzających takie nagrody
istotne jest, jak kwestię nabycia uprawnień regulują przepisy układowe. Jeżeli
wynika z nich, że nabycie prawa do nagrody jubileuszowej następuje w dniu upływu
okresu uprawniającego do niej, pracownik, który wymagany okres zatrudnienia
osiągnął wcześniej, czyli przed wprowadzeniem tego świadczenia, nie nabywa do
niego prawa. Jeżeli natomiast postanowienie układowe może być rozumiane w ten
sposób, że pracownik nabywa prawo do nagrody w dniu wejścia w życie przepisów
wprowadzających nagrody jubileuszowe, to oznacza, iż data wejścia w życie
przepisów wprowadzających to świadczenie jest datą nabycia do niego prawa,
nawet wówczas, gdy okres uprawniający do nagrody jubileuszowej upłynął przed
wejściem w życie przepisów wprowadzających to świadczenie.
Powyższy pogląd ma zastosowanie w niniejszym przypadku.
Rację ma zatem skarżąca zauważając, iż powodowie nie spełniają
przesłanek przyznania prawa do dochodzonych nagród jubileuszowych, skoro
konieczny staż zatrudnienia, obliczony według postanowień Układu Zbiorowego
Pracy dla Pracowników PKN z 24 listopada 2008 r., osiągnęli pod rządami
poprzedniego układu, a w nowym układzie zbiorowym pracy brak jest regulacji
przewidującej nabycie prawa do świadczenia w dniu jego wejścia w życie przez
wszystkich pracowników mających na tę datę wymagany okres pracy. Powodowie
nabędą natomiast prawo do kolejnych nagród jubileuszowych z chwilą osiągnięcia
niezbędnego stażu zatrudnienia w okresie obowiązywania tegoż układu
zbiorowego pracy.
Konstatacja ta nie upoważnia jednak do zmiany zaskarżonego wyroku
oraz poprzedzającego go orzeczenia pierwszoinstancyjnego i oddalenie powództw
24
bez analizy roszczeń powodów w świetle postanowień poprzedniego układu
zbiorowego pracy z 2002 r. Obowiązkiem Sądów orzekających w sprawie było
wszakże rozstrzygnięcie o pretensjach pozwu z uwzględnieniem wszystkich
unormowań prawa materialnego, z których mogły być one wywodzone.
Tymczasem nie dokonano w tej materii żadnych ustaleń.
Odnośnie do powoda R. M. rozważenia wymaga kwestia zasadności
odmowy zaliczenia do stażu uprawniającego do nagrody jubileuszowej za 35 lat
pracy okresów zatrudnienia u nieuspołecznionych pracodawców, zaś w przypadku
powoda M. M. – problem nieuwzględnienia w stażu uprawniającym do gratyfikacji
za 40 lat pracy poprzednich okresów zatrudnienia u pozwanej, zakończonych
porzuceniem pracy lub rozwiązanie stosunku pracy przez pracodawcę bez
wypowiedzenia z winy pracownika.
Co do pierwszego z poruszonych zagadnień warto przytoczyć
stanowisko zaprezentowane w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 10 października
2007 r., II PK 38/07 OSNP 2008 nr 21 – 22, poz. 313). W orzeczeniu tym
stwierdzono bowiem, iż o ile uprzywilejowanie u określonego pracodawcy okresów
zatrudnienia w tej samej lub podobnej branży nie budzi większego sprzeciwu, o tyle
podział zakładów pracy na uspołecznione i nieuspołecznione, celem zróżnicowania,
a w szczególności celem uprzywilejowania pracowników uspołecznionych zakładów
pracy, jest nie tylko podziałem anachronicznym, ale budzi także wątpliwości w
świetle zasady równego traktowania pracowników. Nagroda jubileuszowa jest
gratyfikacją za wieloletnią pracę, a zatem uznanie, że tylko praca świadczona w
uspołecznionych zakładach pracy zasługuje na nią budzi poważne wątpliwości.
Nawet fakt, iż obwarowania takie mogłyby dotyczyć regulacji obowiązujących u
pracodawcy mającego status uspołecznionego zakładu pracy, nie są dostatecznym
usprawiedliwieniem. Co więcej, rozwiązania takie nie funkcjonują w sektorze
publicznym. Podkreślenia wymaga to, iż na anachronizm podziału na zatrudnienie
w "uspołecznionym i nieuspołecznionym zakładzie pracy", jak również
konstytucyjne zrównanie statusów własnościowych pracodawców zwracał już
uwagę Sąd Najwyższy, chociażby w uchwale składu 7 sędziów z 13 lutego 2002 r.,
III ZP 30/01 (OSNAPiUS 2002 nr 10, poz. 243), w której odwołał się do wykładni
systemowej, biorącej pod uwagę zmiany w gospodarce (prywatyzacja) i
25
dezaktualizację podziału na zatrudnienie w "uspołecznionym i nieuspołecznionym
zakładzie pracy". W szczególności w uchwale tej wskazano, że po zmianie
Kodeksu pracy w 1996 r., dla oznaczenia strony stosunku pracy, nazywanej
uprzednio zakładem pracy, Kodeks pracy używa jednolitego określenia -
pracodawca - bez zróżnicowania stosunków pracy w zależności od formy własności
- państwowej, spółdzielczej, komunalnej lub prywatnej. Zróżnicowanie takie nie
występuje obecnie także w przepisach regulujących ubezpieczenia społeczne.
Argumentację tę podzielił Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia 14 czerwca 2004
r., P 17/03 (OTK ZU-A 2004 nr 6, poz. 57). W wyroku tym - biorąc za punkt wyjścia
przepis art. 32 ust. 2 Konstytucji RP - Trybunał Konstytucyjny uznał, że
zastosowanie - jako cechy wyłączającej prawo do wcześniejszej emerytury przy
świadczeniu pracy w warunkach szkodliwych - kryterium, kto był pracodawcą
uprawnionego i wyłączenie z kręgu uprawnionych pracowników (skądinąd
spełniających przesłanki do uzyskania wcześniejszej emerytury) zatrudnionych
przez prywatnych pracodawców miałoby cechy nieuzasadnionej dyskryminacji. To
zaś prowadziłoby jednocześnie do naruszenia art. 2 Konstytucji RP. Również we
wcześniejszym wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 24 kwietnia 2002 r., P
5/01 (OTK ZU-A 2002 nr 3 poz. 28) podkreślono anachroniczność podziału
zakładów pracy na uspołecznione i nieuspołecznione. Trybunał Konstytucyjny
wskazał, że pojęcia te znane były na gruncie ustawodawstwa pracy i ubezpieczeń
społecznych przed 1990 r., przede wszystkim w samym Kodeksie pracy z 26
czerwca 1974 r. (por. np. w pierwotnym brzmieniu art. 28 § 1, 88 § 1, 108 § 1 i 2,
243, 305). Tzw. sektor uspołeczniony funkcjonował odrębnie i podlegał
szczególnym regulacjom prawnym. Jego wyodrębnienie wynikało z podstawowych
założeń przyjętego w PRL systemu gospodarczego - tzw. gospodarki
uspołecznionej, czego wyrazem był statuujący podstawowe zasady ustroju
gospodarczego art. 7 ust. 1 Konstytucji z 1952 r. Wiązało się to z
uprzywilejowaniem tzw. jednostek gospodarki uspołecznionej i dążeniem do
stopniowej eliminacji sektora gospodarki prywatnej, niepodlegającego bezpośrednio
nadzorowi organów władzy państwowej w ramach realizacji planów gospodarczych.
Podział ten był przyjęty w całym systemie prawa. Dalej Trybunał Konstytucyjny
wywiódł, że po roku 1990, wraz ze zmianami ustrojowymi i wprowadzeniem
26
systemu gospodarki rynkowej, wspomniany podział stracił rację bytu z uwagi na
zrównanie pozycji prawnej podmiotów funkcjonujących w ramach wolnego rynku.
Stopniowo zatem eliminowano przepisy dotyczące szczególnej pozycji jednostek
uspołecznionych. Obecnie pojęcia te na gruncie przepisów prawa pracy są
zastąpione ogólną formułą "pracodawcy." Nadto Trybunał Konstytucyjny wskazał
na trudności w określeniu jednoznacznej definicji i tym samym rozgraniczeniu pojęć
"zakład uspołeczniony" i "nieuspołeczniony," bowiem z przepisów prawa pracy
odnoszących się do uspołecznionych i nieuspołecznionych zakładów pracy nie
można wyprowadzić definicji wyrażenia "uspołeczniony zakład pracy" ani
precyzyjnego rozgraniczenia między uspołecznionym i nieuspołecznionym
zakładem pracy, na podstawie zaś art. 3 k.p. usprawiedliwiona jest jedynie teza, że
uspołecznionym zakładem pracy jest przedsiębiorstwo państwowe, urząd lub inna
państwowa jednostka organizacyjna, spółdzielnia, organizacja społeczna. W
dotychczasowej literaturze dotyczącej tego zagadnienia przyjęło się natomiast
uważać, że kryterium decydującym o uspołecznieniu jest typ środków produkcji, na
których oparta jest działalność zakładu pracy, charakter tej działalności, cel oraz
podział pożytków. Rozważania te doprowadziły Trybunał Konstytucyjny do wniosku
o naruszeniu wynikających z wyrażonej w art. 2 Konstytucji zasady
demokratycznego państwa prawnego - reguły przyzwoitej legislacji oraz zasady
zaufania obywatela do państwa i stanowionego przez nie prawa, które to
naruszenie wynika z tak przeprowadzonego podziału zakładów pracy.
Konkludując Sąd Najwyższy uznał, że postanowienia
wewnątrzzakładowych przepisów płacowych dotyczące nabycia prawa do nagrody
jubileuszowej powinny respektować zasadę wyrażoną w art. 9 § 4 k.p. Wykluczenie
ze stażu zatrudnienia uprawniającego do nagrody jubileuszowej okresów pracy
tylko dlatego, że była ona wykonywana w prywatnym zakładzie pracy, uzasadnia
zarzut nierównego traktowania w zatrudnieniu
Z kolei odnośnie do powoda M. M. brak tekstu poprzedniego układu
zbiorowego pracy nie pozwala na jednoznaczne określenie szczegółowych
przesłanek zaliczalności do stażu uprawniającego do nagrody jubileuszowej
wcześniejszych okresów zatrudnienia u tego samego pracodawcy – płatnika
gratyfikacji, a zwłaszcza wyjaśnienia, czy kryterium trybu rozwiązania stosunku
27
pracy dotyczy także takich sytuacji. Tym bardziej, że od czasu nowelizacji Kodeksu
pracy wspomnianą ustawą zmieniającą z dnia 2 lutego 1996 r. na gruncie tej gałęzi
prawa zaczęto odstępować od dyscyplinującej roli przepisów normujących
uprawnienia do wielu świadczeń pracowniczych i uzależniania przyznania tychże
świadczeń od sposobu zakończenia stosunku zatrudnienia (np. prawo urlopowe).
Nagroda jubileuszowa jest zaś gratyfikacją za wieloletnia pracę ( tylko u danego
pracodawcy lub we wszystkich zakładach) i faktu posiadania konkretnego
zakładowego bądź ogólnego stażu zatrudnienia nie niweczy tryb rozwiązania
stosunku pracy.
Mając powyższe na uwadze, Sąd Najwyższy z mocy art. 39815
§ 1 oraz
art. 108 § 2 k.p.c. orzekł jak w sentencji wyroku.