Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 112/14
UCHWAŁA
składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego
Dnia 11 czerwca 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
Prezes SN Tadeusz Ereciński (przewodniczący)
SSN Jacek Gudowski
SSN Barbara Myszka (sprawozdawca)
SSN Krzysztof Pietrzykowski
SSN Katarzyna Tyczka-Rote
SSN Kazimierz Zawada
SSN Dariusz Zawistowski
na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 11 czerwca 2015 r.
przy udziale prokuratora Prokuratury Generalnej Wojciecha Kasztelana,
po rozstrzygnięciu zagadnienia prawnego przedstawionego
przez Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego
we wniosku z dnia 17 grudnia 2014 r., BSA I-4110-8/14,
"Czy sąd może z urzędu stwierdzić nabycie własności
nieruchomości przez zasiedzenie na rzecz osoby, która o to nie
wnosiła?"
podjął uchwałę:
Stwierdzenie zasiedzenia własności nieruchomości może
nastąpić tylko na rzecz osoby wskazanej przez wnioskodawcę
lub innego uczestnika postępowania.
2
UZASADNIENIE
Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego, powołując się na art. 60 § 1 ustawy
z dnia 23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym (jedn. tekst: Dz.U. z 2013 r.,
poz. 499 ze zm.), wystąpił z wnioskiem o rozstrzygnięcie przez skład siedmiu
sędziów Sądu Najwyższego zagadnienia prawnego przytoczonego na wstępie.
Twierdził, że w orzecznictwie Sądu Najwyższego ujawniła się rozbieżność co
do dopuszczalności stwierdzenia przez sąd zasiedzenia własności nieruchomości
na rzecz osoby, która o to nie wnosiła, w kwestii tej bowiem zarysowały się dwa
przeciwstawne poglądy. Według jednego, któremu Sąd Najwyższy dał wyraz
m.in. w postanowieniach z dnia 16 stycznia 1997 r., I CKU 55/96 (Prok. i Pr. - wkł.
1997, nr 6, s. 37), z dnia 18 września 1998 r., III CSK 608/97 (nie publ.), z dnia
7 października 2005 r., IV CK 133/05 (nie publ.), z dnia 21 stycznia 2009 r., III CSK
229/08 (nie publ.), z dnia 9 grudnia 2009 r., IV CSK 297/09 (nie publ.), z dnia
12 lutego 2010 r., I CSK 315/09 (nie publ.), z dnia 18 marca 2010 r., V CSK 314/09
(nie publ.), z dnia 7 października 2011 r., II CSK 215/11 (nie publ.), z dnia
11 października 2012 r., III CSK 316/11 (nie publ.) i z dnia 20 lutego 2013 r.,
III CSK 156/12 (nie publ.), odpowiednie stosowanie w sprawach o zasiedzenie
przepisów o stwierdzeniu nabycia spadku, o którym mowa w art. 610 § 1 zdanie
pierwsze k.p.c., polega na stosowaniu art. 677 § 1 k.p.c. bez jakichkolwiek
modyfikacji, w związku z czym sąd powinien stwierdzić zasiedzenie, stosownie do
wyników postępowania dowodowego, na rzecz osoby, która w ten sposób nabyła
prawo, choćby była to inna osoba niż wskazana przez uczestników postępowania.
Według przeciwnego, wyrażonego w uchwale z dnia 12 czerwca 1986 r.,
III CZP 28/86 (OSNCP 1987, nr 5-6, poz. 74) oraz w postanowieniach z dnia
7 grudnia 2006 r., III CSK 269/06 (nie publ.) i z dnia 20 marca 2014 r., II CSK
279/13 (OSNC 2015, nr 3, poz. 35), odpowiednie stosowanie w sprawach
o zasiedzenie przepisów o stwierdzeniu nabycia spadku wymaga uwzględnienia
różnic między obu postępowaniami. Różnice te są natomiast tak istotne,
że sprzeciwiają się stosowaniu art. 677 § 1 k.p.c. wprost, co oznacza, że sąd jest
związany wskazaniem przez uczestników postępowania osoby, na rzecz której ma
nastąpić stwierdzenie zasiedzenia.
3
Zdaniem Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego, istotne różnice
zachodzące między postępowaniami w sprawach o zasiedzenie i o stwierdzenie
nabycia spadku, wzgląd na zasadę dyspozycyjności oraz na ochronę interesu
publicznego i porządku prawnego przemawiają za przyjęciem poglądu wyrażonego
w postanowieniu z dnia 20 marca 2014 r., II CSK 279/13.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Normując postępowanie w sprawach o stwierdzenie zasiedzenia w art. 609
i 610 k.p.c., ustawodawca określił podmioty uprawnione do złożenia wniosku,
wskazał na konieczność zarządzenia przez sąd ogłoszenia w sytuacji, w której
wnioskodawca nie wskazuje innych zainteresowanych, oraz zawarł regulacje
odnoszące się do ogłoszenia i orzeczenia. Posłużył się przy tym odesłaniem,
zgodnie bowiem z art. 610 § 1 zdanie pierwsze k.p.c., do ogłoszenia i orzeczenia
stosuje się odpowiednio przepisy o stwierdzeniu nabycia spadku. Sposób
odpowiedniego stosowania w sprawach o zasiedzenie art. 677 § 1 k.p.c.,
określającego treść postanowienia w sprawach o stwierdzenie nabycia spadku,
wywołał kontrowersje, ponieważ odpowiednie stosowanie - jak przyjmuje się
powszechnie - może polegać na zastosowaniu danego przepisu wprost, na
zastosowaniu z pewnymi modyfikacjami albo na rezygnacji z jego zastosowania.
Przesądzają o tym natomiast ewentualne różnice występujące między instytucjami,
do których należy przepis odsyłający i przepis odesłania.
W dotychczasowym orzecznictwie Sądu Najwyższego dominuje pogląd,
że zawarte w art. 610 § 1 zdanie pierwsze k.p.c. odesłanie do odpowiedniego
stosowania przepisów o stwierdzeniu nabycia spadku obejmuje także art. 677 § 1
k.p.c., zgodnie z którym sąd stwierdzi nabycie spadku przez spadkobierców,
choćby były nimi inne osoby niż te, które wskazali uczestnicy. Prowadzi to do
wniosku, że sąd powinien stwierdzić nabycie prawa przez zasiedzenie przez
oznaczone osoby, choćby były nimi inne osoby niż te, które wskazali uczestnicy.
Stanowisko takie Sąd Najwyższy zajął m.in. w postanowieniach z dnia 16 stycznia
1997 r., I CKU 55/96 (Prok. i Pr. – wkł. 1997, nr 6, s. 37), z dnia 18 września 1998 r.,
III CKN 608/97 (nie publ.), z dnia 10 stycznia 2002 r., I CZ 194/01 (nie publ.), z dnia
19 lutego 2002 r., IV CKN 794/00 (nie publ.), z dnia 7 października 2005 r., IV CK
4
133/05 (nie publ.), z dnia 4 grudnia 2008 r., I CSK 225/08 (nie publ.), z dnia
21 stycznia 2009 r., III CSK 229/08 (nie publ.), z dnia 4 grudnia 2009 r.,
III CSK 79/09 (nie publ.), z dnia 9 grudnia 2009 r., IV CSK 297/09 (nie publ.), z dnia
12 lutego 2010 r., I CSK 315/09 (nie publ.), z dnia 18 marca 2010 r., V CSK 314/09
(nie publ.), z dnia 22 lipca 2010 r., I CSK 606/09 (nie publ.), z dnia 30 września
2010 r., I CSK 586/09 (nie publ.), z dnia 13 października 2010 r., I CSK 582/09
(OSP 2013, nr 9, poz. 93), z dnia 16 września 2011 r., IV CSK 608/10 (nie publ.),
z dnia 7 października 2011 r., II CSK 215/11 (nie publ.), z dnia 5 lipca 2012 r.,
IV CSK 606/11 (nie publ.), z dnia 11 października 2012 r., III CSK 316/11 (nie publ.),
z dnia 20 lutego 2013 r., III CSK 156/12 (nie publ.), z dnia 27 marca 2013 r., V CSK
202/12 (nie publ.), z dnia 26 kwietnia 2013 r., II CSK 445/12 (OSNC-ZD 2014, nr C,
poz. 45), z dnia 26 czerwca 2013 r., II CSK 581/12 (nie publ.), z dnia
30 października 2013 r., V CSK 427/12 (nie publ.), z dnia 21 listopada 2013 r.,
III CSK 316/12 (nie publ.), z dnia 6 grudnia 2013 r., I CSK 137/13 (nie publ.), z dnia
6 lutego 2014 r., I CSK 243/13 (nie publ.), z dnia 19 lutego 2014 r., V CSK 190/13
(nie publ.), z dnia 10 lipca 2014 r., I CSK 533/13 (nie publ.) i z dnia 12 września
2014 r., I CSK 626/13 (nie publ.).
Powołane orzeczenia nie zawierają szerszej argumentacji, wspierającej
pogląd, że w sprawach o stwierdzenie zasiedzenia należy stosować art. 677 § 1
k.p.c. wprost, czyli bez jakichkolwiek modyfikacji. W niektórych spośród z tych
orzeczeń Sąd Najwyższy wskazywał na odesłanie także do art. 670 k.p.c. i łączący
się z tym obowiązek ustalania z urzędu, niezależnie od wniosków uczestników,
wszystkich posiadaczy samoistnych. W niektórych natomiast podkreślał,
że w sprawach o zasiedzenie sąd nie ma obowiązku prowadzenia z urzędu
postępowania dowodowego w celu ustalenia okoliczności istotnych z punktu
widzenia wnioskodawcy, ponieważ odesłanie zawarte w art. 610 § 1 zdanie
pierwsze k.p.c. nie obejmuje wynikającego z art. 670 k.p.c. obowiązku ustalania
z urzędu kręgu uprawnionych. W innych przyjmował, że związanie granicami
żądania wniosku dotyczy przedmiotu zasiedzenia, a nie osoby, która nabyła prawo
przez zasiedzenie lub chwili, w której to nastąpiło, gdyż ocena przesłanek
zasiedzenia z punktu widzenia prawa materialnego należy do sądu, który orzeka
o nabyciu prawa stosownie do wyników postępowania. W orzeczeniach tych Sąd
5
Najwyższy nie analizował jednak różnic zachodzących między postępowaniami
o stwierdzenie zasiedzenia i o stwierdzenie nabycia spadku.
Odmienne stanowisko Sąd Najwyższy zajął w uchwale z dnia 12 czerwca
1986 r., III CZP 28/86, (OSNCP 1987, nr 5-6, poz. 74), przyjął w niej bowiem,
że z unormowania art. 610 § 1 k.p.c. nie można wyciągać wniosku, iż w sprawie
o zasiedzenie sąd z urzędu stwierdzi nabycie własności bez wniosku uprawnionego
w sensie materialnoprawnym. Pogląd ten został podtrzymany przez Sąd Najwyższy
w postanowieniach z dnia 7 grudnia 2006 r., III CSK 269/06 (nie publ.), z dnia
29 stycznia 2008 r., IV CSK 432/07 (nie publ.), z dnia 15 września 2011 r., II CSK
657/10 (nie publ.) i z dnia 20 marca 2014 r., II CSK 279/13 (OSNC 2015, nr 3,
poz. 35). W ostatnim z wymienionych orzeczeń Sąd Najwyższy, analizując zakres
odesłania ustanowionego w art. 610 § 1 k.p.c., podkreślił, że w sprawach
o stwierdzenie nabycia spadku element oficjalności, wynikły z potrzeby ochrony
interesu publicznego i porządku prawnego, jest znacznie większy niż w innych
kategoriach spraw toczących się w postępowaniu nieprocesowym, i dlatego art. 677
§ 1 k.p.c., funkcjonujący w ścisłym powiązaniu z art. 670 k.p.c., dopuszcza
odstępstwo od zasady związania sądu granicami żądania wniosku (art. 321 § 1
k.p.c.). Brak natomiast podstaw do przyjęcia, że interes publiczny i ochrona
porządku prawnego wymagają orzekania z urzędu o nabyciu własności przez
zasiedzenie. W sprawach o stwierdzenie zasiedzenia sąd orzeka w granicach
dowodów zaofiarowanych przez uczestników z ewentualną możliwością
zastosowania art. 232 zdanie drugie w związku z art. 13 § 2 k.p.c., a zawarte w art.
610 § 1 k.p.c. odesłanie do przepisów o stwierdzeniu nabycia spadku należy
rozumieć w ten sposób, że w postanowieniu stwierdzającym zasiedzenie sąd
powinien opisać przedmiot nabycia, wymienić osobę, która nabyła własność, a
jeżeli tych osób jest więcej – oznaczyć ich udziały. Ze względu na bezpieczeństwo
obrotu powinien wskazać również datę, z upływem której doszło do nabycia prawa.
Jeżeli natomiast zebrany materiał będzie wskazywał na zasiedzenie przez inną
osobę niż wskazana we wniosku, sąd powinien umożliwić uczestnikom
postępowania modyfikację żądania wniosku, a osobę tę - jeżeli żyje i nie jest
uczestnikiem postępowania - wezwać do udziału w sprawie (art. 510 § 2 k.p.c.).
6
Sposób odpowiedniego stosowania art. 677 § 1 k.p.c. w postępowaniu
o stwierdzenie zasiedzenia wywołuje również kontrowersje w doktrynie.
Prezentowane są zarówno poglądy zbieżne ze stanowiskiem dominującym
w orzecznictwie Sądu Najwyższego, jak i poglądy przeciwne.
Problem sformułowany we wniosku Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego
został wprawdzie zwężony do spraw o stwierdzenie zasiedzenia
własności nieruchomości, jednak rozważania prowadzące do rozstrzygnięcia
przedstawionego zagadnienia prawnego będą miały walor bardziej ogólny,
w równym bowiem stopniu będą dotyczyły spraw o stwierdzenie zasiedzenia
własności rzeczy ruchomych lub zasiedzenia innych praw niż prawo własności.
Za punkt wyjścia trzeba przyjąć regulację zawartą w art. 506 k.p.c., zgodnie
z którą sąd wszczyna postępowanie nieprocesowe na wniosek, a w wypadkach
wskazanych w ustawie może wszcząć postępowanie także z urzędu. Postępowanie
cywilne ze swej istoty służy realizacji indywidualnych, czyli prywatnych interesów
podmiotów prawa prywatnego, które zgodnie z zasadą dyspozycyjności same
dochodzą ochrony swoich interesów przed sądem. Nie oznacza to, że interes
publiczny, rozumiany jako interes dotyczący ogółu, czyli całego społeczeństwa, nie
jest obecny w tym postępowaniu, o czym najwyraźniej świadczy art. 7 k.p.c. Interes
publiczny występuje w poszczególnych sprawach cywilnych z różnym natężeniem,
w niektórych sprawach przekazanych do trybu nieprocesowego jest nawet
samoistną przesłanką, uzasadniającą wszczęcie tego postępowania z urzędu.
Dotyczy to głównie spraw ze stosunków z zakresu prawa osobowego, rodzinnego
i opiekuńczego oraz spadkowego, w których interes publiczny znajduje silne
uzasadnienie w ich wzmożonej roli społecznej i wpływie, jaki wywiera ich
prawidłowe ukształtowanie na funkcjonowanie całej zbiorowości (zob. np. art. 543,
art. 548 § 1, art. 569 § 2, art. 570, art. 635 § 1, art. 666 § 1, art. 678 k.p.c.).
Postępowanie w sprawach o stwierdzenie zasiedzenia służy realizacji
indywidualnych interesów poszczególnych podmiotów prawa cywilnego (quod ad
singulorum utilitatem), dlatego jest ono wszczynane tylko na wniosek,
do zgłoszenia którego uprawniony jest zainteresowany, czyli każdy, czyich praw
dotyczy wynik postępowania (art. 609 § 1 w związku z art. 510 § 1 k.p.c.). Wniosek
7
powinien czynić zadość przepisom o pozwie, z tą zmianą, że zamiast pozwanego
należy wymienić zainteresowanych (art. 511 § 1 k.p.c.). Przepisy o pozwie, a więc
art. 187 w związku z art. 126 § 1 i 2 k.p.c. należy przy tym stosować odpowiednio,
z uwzględnieniem specyfiki postępowania nieprocesowego (art. 13 § 2 k.p.c.).
Wniosek powinien zatem zawierać dokładnie oznaczone żądanie oraz przytoczenie
okoliczności faktycznych uzasadniających to żądanie. Oznaczenie żądania
powinno natomiast zawierać określenie przedmiotu zasiedzenia oraz osoby lub
osób będących nabywcami prawa, a określenie przedmiotu zasiedzenia –
wskazanie rodzaju prawa, którego nabycia domaga się wnioskodawca, i dokładny
opis rzeczy, której nabycie ma dotyczyć. Tak określone żądanie może być przez
wnioskodawcę zmienione, w tym także w odniesieniu do osoby lub osób będących
nabywcami prawa, w postępowaniu nieprocesowym bowiem stosuje się
odpowiednio art. 193 § 1 k.p.c. Zmiana żądania jest jednak skuteczna tylko wtedy,
gdy wnioskodawca nadal pozostanie osobą zainteresowaną w rozumieniu art. 609
§ 1 k.p.c.
Stosownie do art. 511 § 1 k.p.c., wnioskodawca powinien wskazać we
wniosku wszystkich zainteresowanych, czyli - jak wynika z art. 510 § 1 k.p.c. -
wszystkich, czyich praw dotyczy wynik postępowania. Z art. 609 § 2 k.p.c. wynika
wprawdzie, że może zaniechać wskazania zainteresowanych, ale w takim wypadku
powinien wskazać przyczyny, które to spowodowały, wezwanie zainteresowanych
przez ogłoszenie może bowiem wchodzić w grę tylko wtedy, gdy wnioskodawca nie
może wskazać osób zainteresowanych, ponieważ są one nieznane, a ich ustalenie
jest dla niego zadaniem niewykonalnym (zob. postanowienie Sądu Najwyższego
z dnia 19 lutego 1966 r., II CZ 50/66, OSPiKA 1967, nr 6, poz. 136).
Każdy z zainteresowanych biorących udział w charakterze uczestników
postępowania o stwierdzenie zasiedzenia jest uprawniony – bez względu na
stanowisko zajmowane przez wnioskodawcę – do zgłaszania żądań i przytaczania
twierdzeń, wskazujących na to, kto nabył prawo przez zasiedzenie. Jest tak dlatego,
że w postępowaniu nieprocesowym każdy uczestnik powinien mieć takie same
uprawnienia, jak osoba zgłaszająca wniosek o wszczęcie tego postępowania.
Z tej przyczyny wskazanie przez uczestnika postępowania osoby, wobec której
nastąpił skutek zasiedzenia, należy potraktować jako samodzielne żądanie podjęcia
8
określonego rozstrzygnięcia co do istoty sprawy (zob. uchwała Sądu Najwyższego
z dnia 10 grudnia 1969 r., III CZP 91/69, OSNCP 1970, nr 6, poz. 107). Warunkiem
skuteczności tego żądania jest jednak wykazanie przez uczestnika postępowania
interesu prawnego w rozumieniu art. 609 § 1 k.p.c. w żądaniu stwierdzenia
zasiedzenia na rzecz wskazanej przez niego osoby. Interes prawny w ustaleniu
stanu prawnego rzeczy może istnieć – jak wiadomo – także po stronie innych
podmiotów niż te, które nabyły prawo przez zasiedzenie. Podmiotom tym
przysługuje w takim wypadku samodzielne uprawnienie do zgłoszenia - we wniosku
o wszczęcie postępowania albo w toku sprawy - żądania stwierdzenia, że inna
osoba nabyła prawo przez zasiedzenie. Żądanie to może być uwzględnione
niezależnie od tego, czy osoba, wobec której nastąpił skutek zasiedzenia,
domagała się stwierdzenia zasiedzenia na swoją rzecz, istotne jest bowiem to,
że osoba ta została wskazana przez uczestnika postępowania mającego interes
prawny w wydaniu tej treści orzeczenia (zob. uchwała składu siedmiu sędziów
Sądu Najwyższego z dnia 22 kwietnia 1950 r., C. 1864/49, OSN 1950, nr 1, poz. 3,
uchwała Sądu Najwyższego z dnia 18 grudnia 1974 r., III CZP 88/74, OSNCP 1976,
nr 1, poz. 4 oraz postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 17 października 2012 r.,
I CSK 51/12, nie publ., z dnia 17 października 2012 r., I CSK 343/12, nie publ.
i z dnia 20 marca 2014 r., II CSK 279/13). Sąd może więc stwierdzić nabycie prawa
przez zasiedzenie na rzecz osoby, która o to nie wnosiła, jeżeli żąda tego
wnioskodawca lub inny uczestnik postępowania mający interes prawny w podjęciu
takiego rozstrzygnięcia. W takim wypadku sąd nie orzeka jednak „z urzędu”, lecz
w granicach żądania podmiotu, mającego status zainteresowanego w rozumieniu
art. 609 § 1 k.p.c.
Jedną z zasad rządzących rozstrzyganiem spraw w procesie cywilnym jest
zakaz wyrokowania ponad żądanie, jak wynika bowiem z art. 321 § 1 k.p.c. sąd ma
obowiązek respektować zasadę ne eat iudex ultra petita partium. Jeżeli przepis
szczególny nie stanowi inaczej, zasada ta ma odpowiednie zastosowanie
w postępowaniu nieprocesowym (art. 13 § 2 k.p.c.). Oznacza to, że w sprawach,
w których postępowanie nieprocesowe jest wszczynane na wniosek, sąd jest
związany żądaniami uczestników postępowania. Wyjątkiem od tej zasady jest art.
9
677 § 1 k.p.c., pozostający w ścisłym związku z regulacją zawartą w art. 670 zdanie
pierwsze k.p.c., zgodnie z którą sąd spadku bada z urzędu, kto jest spadkobiercą.
Rozbieżności, jakie ujawniły się w orzecznictwie na tle odpowiedniego
stosowania do orzeczenia w sprawach o zasiedzenie art. 677 § 1 k.p.c.,
określającego treść postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku, powodują
konieczność porównania obu rodzajów postępowań i rozważenia, czy racje
legislacyjne, które legły u podstaw regulacji zawartej w art. 677 § 1 k.p.c.,
przemawiają za koniecznością identycznego jak w postępowaniu
o stwierdzenie nabycia spadku, orzekania w sprawach o zasiedzenie co od innych
osób niż te, które wskazali uczestnicy postępowania.
Nabycie spadku przez spadkobierców następuje z chwilą otwarcia spadku
(art. 925 k.c.), spadek zostaje przy tym zawsze odziedziczony, gdyż w braku innych
spadkobierców przypada gminie albo Skarbowi Państwa, jako spadkobiercy
ustawowemu (art. 935 k.c.). W konsekwencji postępowanie o stwierdzenie nabycia
spadku, wszczęte na wniosek osoby uprawnionej, nie może zakończyć się odmową
określenia porządku dziedziczenia po spadkodawcy (zob. orzeczenia Sądu
Najwyższego z dnia 6 listopada 1948 r., C. 757/48, PiP 1949, nr 2, s. 122, z dnia
17 grudnia 1949 r., Wa. C. 193/49, DPP 1950, nr 7, s. 60 i z dnia 7 kwietnia 1955 r.,
I CR 2114/54, NP 1957, nr 1, s. 141). Rola sądu sprowadza się natomiast
do ustalenia porządku spadkobrania. Przy takiej regulacji związanie sądu
wskazaniami uczestników, w razie zgłoszenia przez nich niewłaściwych żądań,
mogłoby uniemożliwić sądowi stwierdzenie nabycia spadku. Postanowienie
o stwierdzeniu nabycia spadku – ze względu na regulacje zawarte w art. 1025,
1027 i 1028 k.c. – ma natomiast istotne znaczenie dla bezpieczeństwa
obrotu prawnego. Według pierwszego z tych przepisów, domniemywa się, że osoba,
która uzyskała stwierdzenie nabycia spadku albo poświadczenie dziedziczenia, jest
spadkobiercą. Według drugiego, stwierdzenie nabycia spadku - obok
zarejestrowanego aktu poświadczenia dziedziczenia – stanowi wyłączny dowód
praw wynikających z dziedziczenia, którym spadkobierca może wylegitymować się
wobec osób trzecich, które nie roszczą sobie praw do spadku z tytułu dziedziczenia.
Z kolei art. 1028 k.c. chroni dobrą wiarę osób działających w zaufaniu
do stwierdzenia nabycia spadku, osoba trzecia nabywa bowiem prawo lub zostaje
10
zwolniona z obowiązku, jeżeli działa w dobrej wierze, a jej kontrahent legitymuje się
postanowieniem o stwierdzeniu nabycia spadku albo zarejestrowanym aktem
poświadczenia dziedziczenia. Z regulacji tych wynika, że w sprawach
o stwierdzenie nabycia spadku badanie przez sąd z urzędu, kto jest spadkobiercą
leży nie tylko w indywidualnym interesie spadkobierców, lecz także w interesie
wielu niezindywidualizowanych podmiotów, a zatem w interesie całego
społeczeństwa. Interes publiczny występuje w tych sprawach w tak znacznym
natężeniu, że usprawiedliwia odstąpienie od zasady dyspozycyjności, której
przejawem jest wynikający z art. 321 § 1 w związku z art. 13 § 2 k.p.c. zakaz
orzekania bez stosownego żądania uprawnionego podmiotu.
Postępowanie w sprawach o stwierdzenie zasiedzenia - o czym była już
mowa - służy przede wszystkim realizacji indywidualnych interesów
poszczególnych osób, dlatego brak istotnych argumentów przemawiających za
odejściem od zasady dyspozycyjności. Nabycie prawa przez zasiedzenie następuje
wprawdzie – podobnie jak nabycie spadku w drodze dziedziczenia – z mocy ustawy,
lecz skutek zasiedzenia nie jest nieuchronny, dopuszczalne jest bowiem oddalenie
wniosku, jeżeli okaże się, że w świetle prawa materialnego skutek w postaci
zasiedzenia nie wystąpił. Nieuwzględnienie wniosku o stwierdzenie zasiedzenia
dotyczącego nieruchomości nie narusza interesu publicznego, ponieważ jest
równoznaczne z ustaleniem, że prawa do nieruchomości przysługiwały i nadal
przysługują dotychczasowemu właścicielowi lub użytkownikowi wieczystemu albo
nie zostały ograniczone służebnością. Z kolei w razie nieuwzględnienia wniosku
o stwierdzenie zasiedzenia rzeczy ruchomej, dana rzecz zachowuje swój
dotychczasowy status prawny, co może być niekiedy równoznaczne z ustaleniem,
że rzecz jest niczyja, jednak nie łączą się z tym żadne zagrożenia dla obrotu
prawnego (art. 181 k.c.). Nieuwzględnienie wniosku o stwierdzenie zasiedzenia
prowadzi równocześnie do udzielenia ochrony prawnej dotychczasowemu
właścicielowi rzeczy lub użytkownikowi wieczystemu nieruchomości. Można więc
twierdzić, że na skutek związania sądu granicami żądania wniosku o stwierdzenie
zasiedzenia funkcja ochronna postępowania cywilnego nie doznaje uszczerbku.
Bezpieczeństwo obrotu prawnego w odniesieniu do nieruchomości
gwarantują jawne i ogólnie dostępne księgi wieczyste, domniemanie zgodności
11
ujawnionej w nich treści z rzeczywistym stanem prawnym oraz instytucja rękojmi
wiary publicznej ksiąg wieczystych, w ramach której doznają ochrony osoby
działające w dobrej wierze (art. 1, 2, 3, 5, 6 i 364
ustawy z dnia 6 lipca 1982 r.
o księgach wieczystych i hipotece, jedn. tekst: Dz.U. z 2013 r., poz. 707 ze zm.).
W odniesieniu do rzeczy ruchomych bezpieczeństwo obrotu zapewnia natomiast
domniemanie zgodności posiadania ze stanem prawnym (art. 341 k.c.) oraz
ochrona dobrej wiary nabywcy, któremu rzecz ruchoma została wydana przez
osobę nieuprawnioną (art. 169 k.c.). Regulacje te w dostatecznym stopniu
zabezpieczają obrót prawny przed ujemnymi konsekwencjami braku pewności co
do stanu prawnego zarówno nieruchomości, jak i rzeczy ruchomych. W sprawach
o zasiedzenie brak zatem tak ważkich argumentów, przemawiających za
koniecznością identycznego, jak w sprawach o stwierdzenie nabycia spadku,
orzekania o skutkach zasiedzenia wobec innych osób niż wskazane przez
uczestników postępowania. Nie stanowi również takiego argumentu rozszerzona
prawomocność postanowień o stwierdzeniu zasiedzenia, gdyż osoby, których
roszczenia pozostają w kolizji z prawem będącym przedmiotem zasiedzenia,
powinny wziąć udział w postępowaniu w charakterze uczestników i bronić swoich
interesów w ramach tego postępowania, a gdyby sprawa toczyła się bez ich udziału,
mogą wnieść skargę o wznowienie postępowania (art. 524 k.p.c.).
Istotne znaczenie ma również okoliczność, że zasiedzenie z reguły
oddziałuje na stosunki między osobami, które mogą wpływać na swój status
prawny (inter vivos), w odróżnieniu od stwierdzenia nabycia spadku, które dotyczy
uporządkowania sytuacji po osobie zmarłej. W sferze prawnej, w której skutki
wywołuje zasiedzenie, jest tym samym szerszy zakres prawa do dysponowania
postępowaniem i jego tokiem, niż w stwierdzeniu nabycia spadku. Osoba, która
nabyła prawo przez zasiedzenie, nie ma obowiązku występowania na drogę
sądową w celu ustalenia jego treści, tym bardziej że skuteczną ochronę nabytego
prawa zapewnia możliwość powołania się na zasiedzenie, jako przesłankę
rozstrzygnięcia w innym postępowaniu (zob. uchwała składu siedmiu sędziów Sądu
Najwyższego, zasada prawna, z dnia 10 lutego 1951 r., Ł. C. Prez. 741/50,
OSN 1951, nr 1, poz. 2). Bierna postawa tej osoby powinna być więc respektowana
także w postępowaniu cywilnym.
12
Zważywszy, że odesłanie ustanowione w art. 610 § 1 k.p.c. nie obejmuje art.
670 k.p.c., nakładającego na sąd obowiązek działania z urzędu, z którym regulacja
zawarta w art. 677 § 1 k.p.c. jest ściśle związana, trzeba przyjąć, że w sprawach
o stwierdzenie zasiedzenia sąd - w zasadzie - orzeka tylko na podstawie dowodów
powołanych przez uczestników postępowania. W razie potrzeby - w ramach
uprawnienia przewidzianego w art. 232 zdanie drugie k.p.c. – może poszerzyć
materiał dowodowy i dopuścić dowód z urzędu, co nie oznacza jednak, że „…bada
z urzędu…”, kto nabył prawo przez zasiedzenie.
Z przytoczonych rozważań wynika, że dyrektywy systemowe i funkcjonalne
wskazują na brak dostatecznie ważkich argumentów, które mogłyby uzasadniać
odstąpienie w sprawach o stwierdzenie zasiedzenia od zasady ne eat iudex ultra
petita partium.
W doktrynie wyrażono zapatrywanie, że zawarte w art. 610 § 1 k.p.c.
odesłanie do odpowiedniego stosowania art. 677 § 1 k.p.c. może uzasadniać
zwolnienie sądu z obowiązku orzekania w granicach żądań uczestników w sytuacji,
z którą należy łączyć genezę przyjętego w tych przepisach rozwiązania. Dekret
z dnia 8 listopada 1946 r. o postępowaniu niespornym z zakresu prawa rzeczowego
(Dz.U. z 1946 r. Nr 63, poz. 345 ze zm.) nie zawierał bowiem regulacji podobnej do
przewidzianej w art. 610 § 1 k.p.c., a po wejściu w życie kodeksu postępowania
cywilnego podkreślano, że wprowadzenie odesłania do przepisów o stwierdzeniu
nabycia spadku nie stanowi zmiany merytorycznej, lecz potwierdzenie ustalonej
praktyki sądowej, na którą istotny wpływ wywarła uchwała składu siedmiu sędziów
Sądu Najwyższego z dnia 22 kwietnia 1950 r., C. 1864/49. W uchwale tej
wyjaśniono, że dopuszczalne jest stwierdzenie, iż oznaczona osoba nabyła
własność nieruchomości przez zasiedzenie, choćby w chwili orzekania osoba ta nie
żyła albo z innych przyczyn nie była już właścicielem lub posiadaczem
nieruchomości, nabycie własności następuje bowiem z mocy prawa z upływem
ostatniego dnia terminu zasiedzenia. W postanowieniu o stwierdzeniu zasiedzenia,
tak samo jak w postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku, powinny być więc
wymienione osoby, które nabyły własność przez zasiedzenie, choćby w chwili
wydania postanowienia już nie żyły.
13
Przedstawiony sposób spojrzenia na zwolnienie sądu z obowiązku orzekania
w granicach żądań uczestników i upoważnienie do stwierdzenia zasiedzenia na
rzecz osoby będącej nieżyjącym lub nieistniejącym poprzednikiem prawnym
niektórych lub wszystkich uczestników, choćby osoba ta nie została wskazana
w toku postępowania, jako beneficjent prawa podlegającego zasiedzeniu, nie jest
przekonujący. Uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia
22 kwietnia 1950 r., C. 1864/49, miała istotne znaczenie dla praktyki sądowej z tej
przyczyny, że wyrażony w niej pogląd nie był wówczas przyjmowany powszechnie.
Pogląd ten nie utracił aktualności po wejściu w życie kodeksu postępowania
cywilnego, nadal przyjmuje się, że, jeżeli po ostatnim dniu terminu, z upływem
którego nastąpiło z mocy prawa nabycie własności rzeczy przez jej ówczesnego
posiadacza, zaszła zmiana w posiadaniu rzeczy wskutek śmierci posiadacza lub
przeniesienia posiadania na inną osobę, w postanowieniu o stwierdzeniu
zasiedzenia wymienia się tego posiadacza, który stał się właścicielem rzeczy
z chwilą upływu terminu zasiedzenia, a nie aktualnego posiadacza, choćby był jego
następcą prawnym. Nie oznacza to jednak, że w takich sytuacjach należy stosować
art. 677 § 1 k.p.c. bez jakichkolwiek modyfikacji.
Jeżeli nabywcą prawa przez zasiedzenie był nieżyjący poprzednik prawny
uczestnika lub uczestników postępowania, zachodzi pewne podobieństwo między
stwierdzeniem zasiedzenia a stwierdzeniem nabycia spadku, nie jest jednak
dostatecznie dystynktywną cechą postępowania to, czy beneficjentem zasiedzenia
jest żyjący uczestnik postępowania, czy nieżyjący poprzednik prawny uczestnika
bądź uczestników postępowania. Nie ma tym samym podstaw do wprowadzania
odmiennych reguł orzekania w zależności od tego, czy osoba, na której rzecz
nastąpiło zasiedzenie, pozostaje przy życiu, tym bardziej że interes prawny
uczestników w żądaniu stwierdzenia zasiedzenia na rzecz poprzednika prawnego
nie budzi wątpliwości. Poza tym upoważnienie sądu do stwierdzenia zasiedzenia na
rzecz niewskazanej przez uczestników osoby nieżyjącej, mogłoby prowadzić do
poważnych komplikacji, gdyby nie zostali jeszcze ustaleni jej spadkobiercy, którymi
mogą być inne osoby niż uczestnicy postępowania. Z tych względów odpowiednie
stosowanie art. 677 § 1 k.p.c., o którym mowa w art. 610 § 1 k.p.c., może
sprowadzać się tylko do tego, że w postanowieniu o stwierdzeniu zasiedzenia
14
należy oznaczyć przedmiot nabycia i wymienić osobę, która nabyła prawo, bez
względu na to, czy osoba ta żyje lub istnieje w chwili orzekania, a jeżeli jest więcej
osób – wymienić je i oznaczyć wysokość ich udziałów, sąd nie może natomiast
stwierdzić zasiedzenia na rzecz osoby niewskazanej przez wnioskodawcę lub
innego uczestnika postępowania.
Praktyka sądowa dostarcza przykładów trudności, na jakie napotykają
zainteresowani w prawidłowym ustaleniu, kiedy i na czyją rzecz upłynął termin
zasiedzenia. Zdarza się, że domagają się stwierdzenia zasiedzenia na swoją rzecz,
nie zwracając uwagi na to, że okres posiadania przez osobę, która wcześniej
nabyła prawo przez zasiedzenie, nie podlega zaliczeniu na poczet posiadania
osoby aktualnie władającej rzeczą albo że stwierdzenie zasiedzenia nie jest
dopuszczalne na rzecz osoby, która wcześniej nabyła sporne prawo lub udział
w nim w inny sposób, w szczególności w drodze dziedziczenia (zob. postanowienia
Sądu Najwyższego z dnia 3 listopada 1966 r., III CR 223/66, OSNCP 1967, nr 5,
poz. 91, z dnia 29 kwietnia 1987 r., III CRN 96/87, OSNCP 1988, nr 11, poz. 157
i z dnia 20 listopada 1997 r., III CKU 73/97, nie publ.). Świadczy to o braku
właściwej orientacji, spowodowanym trudnościami natury faktycznej i prawnej, jakie
łączą się z oceną długotrwałych stanów posiadania z punktu widzenia
zmieniających się w tym czasie przepisów prawa materialnego, w tym prawa
intertemporalnego. W toku postępowania mogą więc wystąpić sytuacje, w których
zebrany materiał dowodowy będzie wskazywał na nabycie spornego prawa
w drodze zasiedzenia przez inną osobę niż wskazana przez uczestników
postępowania. Warunkiem wydania orzeczenia stwierdzającego zasiedzenie
na rzecz właściwej osoby jest w takim wypadku modyfikacja żądania wniosku, a -
gdyby osoba ta nie uczestniczyła w postępowaniu - wezwanie jej lub jej następców
prawnych do udziału w sprawie (art. 193 w związku z art. 13 § 2 i art. 510 § 2 k.p.c.).
Niedokonanie zmiany żądania prowadzi do oddalenia wniosku i powoduje
konieczność wszczęcia przez zainteresowanego kolejnego postępowania
o stwierdzenie zasiedzenia z prawidłowo sformułowanym żądaniem, zatem wzgląd
na ekonomię postępowania i ochronę interesu indywidualnego oraz wymaganie
właściwego ukształtowania postępowania nakładają na sąd obowiązek
umożliwienia biorącym w nim udział osobom stosownej modyfikacji żądania.
15
Obowiązek informacyjny sądu wobec uczestników postępowania sądowego
wymaga zwrócenia przez sąd uwagi na ewentualną potrzebę takiej modyfikacji.
Źródłem tego obowiązku są w tym wypadku zasady ogólne wynikające z przepisów
art. 2 i 45 ust. 1 Konstytucji.
Nie można wykluczyć, że w sprawach o stwierdzenie zasiedzenia,
nastawionych na ochronę interesów indywidualnych, ujawni się potrzeba ochrony
interesu publicznego, który wprawdzie także służy ochronie jednostki, lecz nie jest
w pełni tożsamy z jej interesem. Wzgląd na potrzebę ochrony interesu publicznego
per se nie uzasadnia jednak stosowania w postępowaniu o stwierdzenie
zasiedzenia art. 677 § 1 k.p.c. wprost, tym bardziej że interes ten może być
chroniony za pomocą innych instrumentów, takich jak, np. korzystanie w szerszym
zakresie z przewidzianej w art. 232 zdanie drugie k.p.c. możliwości dopuszczenia
dowodu z urzędu czy zawiadomienie prokuratora o potrzebie wzięcia udziału
w postępowaniu.
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 61 § 1 ustawy z dnia
23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym podjął uchwałę rozstrzygającą
przedstawione zagadnienie prawne, jak na wstępie.