Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 440/12
POSTANOWIENIE
Dnia 27 lutego 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Wojciech Katner (przewodniczący)
SSN Maria Szulc
SSN Bogumiła Ustjanicz (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku B. Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w G.
przy uczestnictwie P. Spółki Gazownictwa Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością
w G.
o ustanowienie służebności przesyłu,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 27 lutego 2013 r.,
skargi kasacyjnej uczestnika postępowania
od postanowienia Sądu Okręgowego
z dnia 13 kwietnia 2012 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia
o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Postanowieniem z dnia 13 czerwca 2011 r. Sąd Rejonowy
ustanowił na opisanych nieruchomościach, stanowiących własność
wnioskodawczyni B. Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w G. służebność
przesyłu na rzecz uczestniczki P. Spółki Gazownictwa Spółki z ograniczoną
odpowiedzialnością w G., polegającą na znoszeniu przez właściciela tych
nieruchomości istnienia pod ich powierzchnią urządzeń przesyłowych - gazociągu
wysokiego ciśnienia DN 200 relacji S.-S. oraz na korzystaniu z nich w zakresie
niezbędnym do konserwacji, remontów, modernizacji i usuwania awarii urządzeń,
ich eksploatacji wraz z prawem wejścia i wjazdu na teren nieruchomości
odpowiednim sprzętem oraz zasądził na rzecz wnioskodawczyni kwotę 285000 zł
tytułem wynagrodzenia za ustanowienie tej służebności. Zaskarżonym
postanowieniem Sąd Okręgowy, po rozpoznaniu apelacji uczestniczki w części
obejmującej zasądzenie wynagrodzenia, zmienił postanowienie Sądu pierwszej
instancji przez obniżenie zasądzonej nim kwoty do 190000 zł, a w pozostałej części
apelację oddalił.
Orzeczenie to oparte zostało na następujących podstawach:
Ustalenie lokalizacji gazociągu na trasie W.-S.-S. dokonane zostało decyzją
Wojewody […] z dnia 19 lipca 1976 r. zatwierdzającą warunki realizacji inwestycji
oraz plan realizacyjny, wydaną na podstawie art. 21 ust. 3 ustawy z dnia 24
października 1974 r. – Prawo budowlane (Dz. U. Nr 38, poz.229) oraz
rozporządzenia Ministra Gospodarki Terenowej i Ochrony Środowiska z dnia 20
lutego 1975 r. w sprawie nadzoru urbanistyczno - budowalnego (Dz. U. Nr 8, poz.
48), uwzględniającą założenia do planu ogólnego województwa […] i miejscowego
planu zagospodarowania przestrzennego. Uczestniczka nie wykazała, że uzyskała
zgodę ówczesnych właścicieli nieruchomości na wejście na ich teren albo
zezwolenie naczelnika gminy wydane w oparciu o art. 35 ust. 1 ustawy z dnia 12
marca 1958 r. o zasadach i trybie wywłaszczania nieruchomości. W latach 1981 -
1982 wybudowany został podziemny gazociąg wysokiego ciśnienia DN 200 na
odcinku S. – S., którego właścicielem i użytkownikiem jest obecnie uczestniczka.
3
Przebiega on także przez trzy nieruchomości położone w B., na długości 154 m2
,
będące własnością wnioskodawczyni. Gazociąg nie powoduje całkowitego
wyłączenia możliwości korzystania z nieruchomości przez właściciela;
doszło do współkorzystania, przez uczestniczki z obszaru nieruchomości
w zakresie zajętym instalacją. Strefa ograniczająca korzystanie właściciela
obejmuje powierzchnię 4620 m2
jako iloczynu długości gazociągu i 30 metrowej
szerokości podstawowej strefy ochronnej, odległości po obu jego stronach, zgodnej
z wymaganiami rozporządzenia Ministra Przemysłu i Handlu z dnia 14 listopada
1995 r. w sprawie warunków technicznych jakim powinny odpowiadać sieci gazowe
(Dz. U. Nr 139, poz. 686). W miejscowym planie zagospodarowania
przestrzennego wsi B. nieruchomości wnioskodawczyni przeznaczone zostały na
cele usługowe. Wybudowano na nich salon samochodowy i zakład naprawczy.
Uczestnicy uzgodnili w 2009 r. lokalizację zaplanowanej przez wnioskodawczynię
rozbudowy salonu przez wzniesienie budynku portierni wraz z przyłączami wody i
kanalizacji, kierując się warunkami przewidzianymi wymienionym rozporządzeniem.
Rozmiar wynagrodzenia określony został przez Sąd Rejonowy w oparciu o opinię
biegłego rzeczoznawcy majątkowego, który uznał, że miarodajne jest obliczenie
wynagrodzenia przy uwzględnieniu wartości nieruchomości w stanie wolnym od
gazociągu, powierzchni obejmującej gazociąg wraz ze strefą ochronną,
współczynników korygujących: „k” – korzystania z tej części nieruchomości przez
obie uczestniczki w takim samym zakresie oraz „s”- zmniejszenia wartości gruntu
w odniesieniu do zabudowy, którego wnioskodawczyni nie doznała. Uczestniczka
zakwestionowała tę opinię w odniesieniu do nieprawidłowo zastosowanej metody
podejścia i sposobu jej zastosowania, z uwagi na brak nieruchomości
porównawczych, błędnego określenia szerokości pasa strefy ochronnej,
nieuwzględniającego rozporządzenia Ministra Gospodarki z dnia 30 lipca 2001 r. w
sprawie warunków technicznych jakim powinny odpowiadać sieci gazowe, a
bazującego na wymienionym rozporządzeniu z 1995 r., wadliwie ustalonego
współczynnika korygującego „k”, przyjmującego korzystanie z zajętego gruntu w
równej mierze przez uczestniczki, nieokreślenia, czy zastosowane stawki są
stawkami brutto, czy netto. Zaproponowała wynagrodzenie w wysokości 4154 zł.
Zastrzeżenia uczestniczki nie zostały podzielone, jak też nie został uwzględniony
4
wniosek o przeprowadzenie dowodu z opinii innego biegłego. Sąd Okręgowy uznał,
że opinia biegłego mogła być podstawą określenia wynagrodzenia za ustanowienie
służebności przesyłu. Przy ustalaniu tego wynagrodzenia uwzględnieniu podlega,
stosownie do art. 3051
i 3052
k.c., interes uczestnika związany z zakresem
korzystania z nieruchomości, skala ograniczenia właściciela nieruchomości w
prawie swobodnego decydowania o jej przeznaczeniu, zagospodarowaniu
i czerpaniu pożytków, obowiązek liczenia się z ingerencją przedsiębiorcy
w przypadku konieczności przeprowadzenia wymaganych robót remontowych lub
naprawczych, quasi - publiczny charakter świadczeń przedsiębiorców
energetycznych, konieczność doprowadzenia energii lub gazu siecią
przeprowadzoną przez nieruchomości niestanowiące ich własności, konieczność
ograniczenia właścicieli w korzystaniu z tych nieruchomości za odpowiednim
wynagrodzeniem, które nie może odpowiadać wartości nieruchomości, jak
też wartości ustalanej dla określenia odszkodowania za wywłaszczenie
nieruchomości. Wskazówką może być sposób korzystania z nieruchomości
sąsiednich, stopień rozwoju gospodarczego miejsca usytuowania sieci, fakt jej
przebiegu przez wiele nieruchomości i dostarczania gazu tysiącom mieszkańców
oraz zmiany w zakresie warunków ekonomicznych przedsiębiorstw,
związane z roszczeniami o wynagrodzenie za bezumowne korzystanie
z nieruchomości. Nie może również ujść uwagi charakter służebności i jej
przeznaczenie społeczno-gospodarcze. Określone przez biegłego wynagrodzenie,
na które składa się wartość powierzchni nieruchomości zajętej przez
rurociąg o współczynnik wspólnego korzystania z niej przez uczestniczki (0,5) oraz
o współczynnik zmniejszenia wartości gruntu budowlanego (0,5) uznał
Sąd Okręgowy za odpowiadające kryteriom wskazanym w art. 154 u.g.n.
oraz uwzględniające okoliczności wpływające na wysokość wynagrodzenia.
Stwierdził jednak, że skoro biegły potraktował żądanie wnioskodawczyni
tak, jak odszkodowanie za uszczuplenie prawa własności, nie podał
innych czynników korygujących, ale nie wyłączył ich istnienia, to wskazane
było zastosowanie dodatkowego współczynnika korygującego, związanego
ze względami społecznymi, znaczeniem rurociągu dla tysięcy mieszkańców
Województwa P. i Z. oraz wpływem obciążeń z tytułu korzystania przez
5
uczestniczkę z wielu nieruchomości na funkcjonowanie
prowadzonego przedsiębiorstwa. Określoną przez biegłego kwotę zmniejszył,
stosując współczynnik 0,3.
Uczestniczka zaskarżyła postanowienie w zakresie dotyczącym
wynagrodzenia przewyższającego kwotę 4154 zł oraz rozstrzygnięcia
o kosztach postępowania. Oparła skargę kasacyjną na obu podstawach
objętych art. 3983
§ 1 k.p.c. Naruszenie prawa materialnego odniosła
do błędnej wykładni: art. 4 pkt 16 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r.
o gospodarce nieruchomościami (j.t. Dz. U. z 2010 r. Nr 102, poz. 651
ze zm., dalej - „u.g.n.”) i przyjęcia, że nieruchomości porównywalne
są nieruchomościami podobnymi, art. 154 ust. 1 u.g.n. przez przyjęcie, że biegły
wskazał podstawy zastosowania przyjętej metody, art. 3051
k.c. polegającej
na pomięciu istoty służebności przesyłu, która w niewielkim stopniu ogranicza
właściciela we władztwie, co doprowadziło do wadliwego zastosowania przez
Sąd współczynnika współkorzystania na poziomie 0,5, art. 3052
§ 2 k.c. polegającej
na pominięciu, że odpowiednie wynagrodzenie odzwierciedlać powinno
zakres korzystania przez przedsiębiorstwo energetyczne z nieruchomości
wnioskodawczyni, a stawka za 1 m2
jest niewiele niższa od stawki za prawo
własności, art. 285 § 2 w związku z art. 3054
k.c. i nieuwzględnieniu
w dostatecznym stopniu charakteru służebności przesyłu przy ustalaniu
współczynnika korygującego, określonego przez biegłego; niewłaściwe
zastosowanie art. 153 ust. 1 u.g.n. oraz § 4 pkt 3 rozporządzenia
Rady Ministrów z dnia 21 września 2004 r. w sprawie wyceny nieruchomości
i sporządzania operatu szacunkowego (Dz. U. Nr 204, poz. 2109 ze zm.)
było przyczyną uznania, że metoda porównywania parami została
prawidłowo zastosowana, chociaż nie było odpowiedniej puli nieruchomości.
Naruszenie przepisów postępowania dotyczyło: art. 233 § 1 w związku z art. 328
§ 2, art. 378 § 1 i art. 382 k.p.c. i związane było z przyjęciem za własne ustaleń
Sądu pierwszej instancji bez merytorycznego uzasadnienia, chociaż zarzuty
apelacyjne obejmowały również sprzeczność ustaleń z materiałem dowodowym;
art. 286 w związku z art. 13 § 2 k.p.c. i polegało na niedopuszczeniu dowodu
z opinii innego biegłego mimo, iż ta będąca podstawą orzeczenia była niezgodna
6
z przepisami, zawierała nieścisłości i wewnętrzne sprzeczności; art. 382 w związku
art. 13 § 2 k.p.c. przez niedopuszczenie dowodu z opinii innego biegłego,
chociaż dotychczasowy biegły odmówił sporządzenia opinii uzupełniającej
w odniesieniu do współczynnika korygującego; art. 328§ 2 w związku z art. 13 § 2
k.p.c. przez sporządzenie uzasadnienia, które nie wyjaśnia motywów
postanowienia i nie odnosi się do zarzutów podnoszonych przez uczestniczkę.
Skarżąca domagała się uchylenia postanowień Sądów obu instancji i przekazania
sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi pierwszej instancji, ewentualnie
uchylenia zaskarżonego postanowienia i przekazania sprawy do ponownego
rozpoznania Sądowi Okręgowemu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga jest uzasadniona, chociaż nie wszystkie podniesione zarzuty
były trafne.
Służebność gruntowa stanowi formę ograniczenia sfery właściciela jednej
nieruchomości w celu ułatwienia korzystania z innej nieruchomości. Ograniczenie to
znajduje usprawiedliwienie, jeśli zwiększenie użyteczności nieruchomości
przewyższa uszczerbek spowodowany zmniejszeniem użyteczności innej
nieruchomości. Musi ono czynić zadość interesom każdego właściciela
nieruchomości władnącej, a zatem mieć charakter obiektywny i w konsekwencji
trwały. Służebności mają różną treść i występują w różnej postaci.
Główne kryterium przy ocenie, czy służebność ma na celu zwiększenie obiektywnej
i trwałej użyteczności nieruchomości władnącej lub jej oznaczonej części, stanowi
społeczno-gospodarcze przeznaczenie tej nieruchomości. Służebność osobista
zaspokaja niektóre potrzeby osobiste uprawnionego - oznaczonej osoby fizycznej,
drogą obciążenia określonej nieruchomości prawem, którego treść odpowiada
służebności gruntowej. Wprowadzenie z dniem 3 sierpnia 2008 r., ustawą z dnia
30 maja 2008 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw
(Dz. U. Nr 116, poz. 731) służebności przesyłu (art. 3051
– art. 3054
k.c.)
podyktowane zostało potrzebą uzyskania przez przedsiębiorców tytułu prawnego
do cudzych nieruchomości w celu posadowienia na nich urządzeń wskazanych
w art. 49 § 1 k.c. Stanowi ona trzecią kategorię służebności obok gruntowych
7
i osobistych. Zgodnie z art. 3054
k.c. stosuje się do niej odpowiednio przepisy
o służebnościach gruntowych (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia
11 grudnia 2008 r., II CSK 314/08, niepubl.). Za ustanowienie służebności przesyłu
właściciel nieruchomości obciążonej może żądać od przedsiębiorcy, stosownie
do art. 3052
§ 2 k.c., odpowiedniego wynagrodzenia. Nie zostały określone
wskazówki, w jaki sposób powinna być ustalona wysokość tego wynagrodzenia.
W literaturze i orzecznictwie wyrażono zapatrywanie, że można sięgać,
na zasadzie analogii, do wyznaczników wypracowanych w odniesieniu do
wynagrodzeń właścicieli nieruchomości obciążonych służebnościami dróg
koniecznych. Powinno to być wynagrodzenie jednorazowe - za ustanowienie
służebności – co nie wyłącza możliwości określenia sposobu jego zapłaty w postaci
świadczeń płatnych okresowo (por. postanowienia Sądu Najwyższego
z dnia 17 stycznia 1969 r., III CRN 379/68, OSNCP 1969, nr 12, poz. 223; z dnia
5 kwietnia 2012 r., II CSK 401/11, niepubl; z dnia 18 kwietnia 2012 r.,
V CSK 190/11, niepubl.; z dnia 20 września 2012 r., IV CSK 56/12, niepubl.; z dnia
8 lutego 2013 r., IV CSK 317/12, niepubl.), ale nie powinno dotyczyć służebności
przesyłu, z uwagi na charakter działalności przedsiębiorcy. Przy ustalaniu
wysokości tego wynagrodzenia należy brać pod uwagę wszystkie okoliczności
danej sprawy, interes stron, społeczno-gospodarczy charakter służebności
i rekompensaty należnej właścicielowi nieruchomości obciążonej. Określenie
w ustawie tego świadczenia jako wynagrodzenia wskazuje, że powinno odpowiadać
wartości świadczenia spełnionego przez właściciela nieruchomości obciążonej
na rzecz podmiotu uprawnionego w ramach służebności lub osiągniętej przez
niego korzyści. Za odpowiednie wynagrodzenie może być uznane takie, które
będzie stanowić ekwiwalent wszystkich korzyści, jakich właściciel nieruchomości
zostanie pozbawiony w związku z jej obciążeniem. Indywidualizowany
w konkretnej sprawie sposób obliczenia wynagrodzenia powinien uwzględniać
po stronie właściciela: charakter nieruchomości - położenie, rodzaj, rozmiar, kształt
- jej społeczno - gospodarcze przeznaczenie ujęte w miejscowym planie
zagospodarowania przestrzennego, albo w studium uwarunkowań i kierunków
zagospodarowania przestrzennego, a w ich braku właściwości terenu i sposób
korzystania z nieruchomości sąsiednich, utratę pożytków, zakres
8
ograniczenia w prawie rozporządzania, swobodnego decydowania
o przeznaczeniu nieruchomości, zagospodarowania jej, zakres i sposób ingerencji
przedsiębiorcy oraz pozbawienia władztwa nad nią, sposób przebiegu urządzeń,
trwałość i nieodwracalność obciążenia w dłuższej perspektywie oraz uciążliwość
ustanowionego prawa. Po stronie przedsiębiorcy rozważaniu podlegać powinno,
że za pośrednictwem urządzeń realizuje on cele społeczne w odniesieniu
do dostarczania energii elektrycznej, wody czy paliw, także właścicielowi
nieruchomości obciążonej, doprowadzenie tych nośników tysiącom osób musi
odbywać się za pomocą sieci (instalacji i urządzeń), które posadowić trzeba na
wielu gruntach stanowiących własność osób trzecich, względy społeczne nakazują
ograniczenie ich prawa własności, korzystanie z tych nieruchomości w zakresie
ustanowionej służebności wpływa na wartość przedsiębiorstwa i możliwość
prowadzenia działalności gospodarczej, jak też, że korzystanie z energii
elektrycznej i paliw wpływa na rozwój społeczno-gospodarczy oraz lepsze
wykorzystanie nieruchomości. Z uwagi na faktyczną niemożność wyliczenia
wynagrodzenia w oparciu o korzyści uzyskiwane przez przedsiębiorcę, na którego
działalność wpływa również korzystanie z cudzej nieruchomości, trzeba określić je
z perspektywy interesów ekonomicznych właściciela nieruchomości. Przytoczone
przykładowo czynniki, podlegające ocenie we wzajemnym powiązaniu, znalazły
wyraz w licznych orzeczeniach Sądu Najwyższego, które oddają istotę tej
problematyki (por. uchwałę z dnia 17 czerwca 2005 r., III CZP 29/05, OSNC 2006,
nr 4, poz. 64; postanowienia: z dnia 3 lutego 2010 r., II CSK 444/09, niepubl.; z dnia
5 kwietnia 2012 r., II CSK 410/11, niepubl.; z dnia18 kwietnia 2012 r., V CSK
190/11, niepubl.; z dnia 20 września 2012 r., IV CSK 56/12, niepubl.; z dnia
8 lutego 2013 r., IV CSK 317/12, niepubl.). Wnioski wysnute z rozważenia
wszystkich istotnych w konkretnej sprawie wyznaczników stanowią również
podstawę do miarodajnego określenia postaci ekwiwalentu - obniżenia
użyteczności nieruchomości albo jej wartości, przy czym nie może on przewyższać
wartości nieruchomości. Odniesienie do nich objęte jest również wypowiedziami
Sądu Najwyższego (por. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia
5 kwietnia 2012 r., II CSK 401/11; z dnia 18 kwietnia 2012 r., V CSK 190/11;
z dnia 8 lutego 2013 r., IV CSK 317/12), jak też propozycją zmiany kodeksu
9
cywilnego. Uszczerbek właściciela związany z pogorszeniem nieruchomości
w następstwie posadowienia na niej i eksploatacji urządzeń przesyłowych
rekompensowany jest wynagrodzeniem, które może on uzyskać na podstawie
art. 3052
§ 2 k.c.
Nawiązując do zarzutów skarżącej stwierdzić trzeba, że naruszenie art. 233
§ 1 k.p.c. nie może wypełniać podstawy skargi kasacyjnej przewidzianej art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c., z uwagi na wyłączenie objęte art. 3983
§ 3 k.p.c. Mimo niepodania
przepisów postępowania, z którymi wiązany jest zakaz włączania ich do podstawy
skargi kasacyjnej, ugruntowane zostało w orzecznictwie zapatrywanie, podzielane
w rozpoznawanej sprawie, że dotyczy on przepisów obejmujących reguły
odnoszące się do ustalenia stanu faktycznego i oceny dowodów, zawarte w art.
228 do 233 k.p.c. Zarzuty kierowane do tych uregulowań zmierzają wprost
do podważenia stanu faktycznego ustalonego przez sąd drugiej instancji
i będącego podstawą faktyczną rozstrzygnięcia sądu drugiej instancji
(por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 23 września 2005 r., III CSK 13/05,
OSNC 2006, nr 4, poz. 76; wyroki z dnia 26 maja 2006 r., V CSK 97/06, niepubl;
z dnia 11 stycznia 2007 r., II CSK 400/06, niepubl.; z dnia 7 listopada 2008 r.,
II CSK 289/08, niepubl.; z dnia 13 stycznia 2010 r., III CSK 372/09, niepubl.; z dnia
24 maja 2011 r., III PK 72/10, niepubl.; z dnia 2 grudnia 2011 r., niepubl.;
z dnia 9 lutego 2012 r., UK 248/11, niepubl.). Nie mogło również odnieść
oczekiwanego skutku połączenie tego przepisu z art. 378 § 1 k.p.c., skoro
Sąd Okręgowy nie podzielił zastrzeżeń skarżącej podniesionych w apelacji,
co do poczynionych ustaleń, które były następstwem uznania za miarodajną opinii
biegłego. Nie można utożsamiać nierozpoznania zarzutów apelacyjnych
ze stwierdzeniem ich nietrafności przez Sąd drugiej instancji. Pretensje skarżącej
w istocie sprowadzają się do podważania określonych ustaleń faktycznych,
co pozostaje poza kontrolą dokonywaną w ramach skargi kasacyjnej.
Nie zostały przedstawione przez skarżącą argumenty, które mogłyby wskazywać
na to, że do wydania zaskarżonego postanowienia doszło w następstwie
pominięcia, z naruszeniem art. 382 k.p.c., części materiału dowodowego.
Przepis ten nie nakłada na sąd drugiej instancji obowiązku przeprowadzenia
postępowania dowodowego; wskazuje natomiast, że podstawą ustaleń
10
dokonywanych przez ten merytoryczny sąd jest ocena dowodów
przeprowadzonych przez sąd pierwszej instancji, jeśli nie doszło do
przeprowadzenia dowodów w postępowaniu apelacyjnym. Zarzut naruszenia art.
382 k.p.c. w związku z przepisami regulującymi postępowanie rozpoznawcze byłby
usprawiedliwiony, gdyby sąd drugiej instancji bezpodstawnie nie uzupełnił
postępowania dowodowego, jeśli uchybienie to miałoby wpływ na wynik sprawy
(por. uchwałę składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 31 stycznia
2008 r., III CZP 49/07, niepubl.; postanowienie z dnia 7 lipca 1999 r., I CKN 504/99,
OSNC 2000, nr 1 poz. 17; wyrok z dnia 16 listopada 2008 r., V CSK 515/10,
niepubl.). Za takie naruszenie należy uznać łącznie oceniane zarzuty
niezastosowania art. 286 w związku z art. 382 k.p.c., powołujące się na
nieuwzględnioną potrzebę dopuszczenia dowodu z opinii innego biegłego.
Utrwalone zostało w orzecznictwie Sądu Najwyższego stanowisko, że wniosek
strony o zażądanie dodatkowej opinii od innego biegłego podlega ocenie w oparciu
o okoliczności sprawy, przy uwzględnieniu wytkniętych błędów, sprzeczności lub
innych wad dotychczasowej opinii, które dyskwalifikują ją jako dowód mogący być
podstawą ustaleń faktycznych. Potrzeba taka zachodzi, gdy opinia zawiera istotne
luki, bo nie odpowiada na postawione tezy dowodowe, jest niejasna, nienależycie
uzasadniona lub nieweryfikowalna. W takiej sytuacji sąd w zasadzie jest związany
wnioskiem strony. Nie stanowi natomiast uzasadnionej przyczyny niezadowolenie
strony z niekorzystnej dla niej konkluzji opinii dotychczasowej (por. wyroki Sądu
Najwyższego z dnia 18 października 2001 r., IV CKN 478/00, niepubl.; z dnia
10 stycznia 2002 r., II CKN 639/99, niepubl.; z dnia 10 marca 2011 r., II UK 306/10,
niepubl.; postanowienie z dnia 19 sierpnia 2009 r., III CSK 7/09, niepubl.).
Sąd Okręgowy uznał, że opinia biegłego może stanowić podstawę ustalenia
wynagrodzenia, chociaż stwierdził, iż określenie jego rozmiaru, dokonane jako
uszczuplenie wartości w granicach obciążenia służebnością, wyrażone
zastosowanymi wskaźnikami korygującymi, prowadziło do jego nadmiernego
wygórowania. Wobec kategorycznej wypowiedzi biegłego, że nie zna innych
wskaźników, dokonał dalszego obniżenia wynagrodzenia przez zastosowanie
wskaźnika uwzględniającego ograniczenie własności ze względu na społeczno-
gospodarcze znaczenie służebności. Stanowisko Sądu Okręgowego jest
11
niekonsekwentne, nie uwzględnia również zarzutów uczestniczki dotyczących
zgodności wyceny z przepisami ustawy o gospodarce nieruchomościami
mimo wskazania przez biegłego, że zastosował szczególną procedurę
wyceny. Konieczność rozważenia trafności zastosowanego sposobu
określenia ekwiwalentności świadczenia właścicielki nieruchomości obciążonej,
znaczny stopień uznaniowości wywodów biegłego, zastrzeżenia co do
korygujących wyznaczników oraz podniesione przez uczestniczkę
wątpliwości były wystarczającym wskazaniem do zażądania opinii innego
biegłego. Podkreślenia wymaga, że postanowienie Sądu Rejonowego
o dopuszczeniu dowodu z opinii biegłego nie określało żadnych wskazań
co do podstawy, na której powinna opierać się wycena oraz czynników
jakie należało brać pod uwagę w celu jej zindywidualizowania
w okolicznościach tej sprawy. Oznaczało to pozostawienie wyboru biegłemu, który
został zaakceptowany przez Sądy obu instancji mimo opisanych zastrzeżeń.
Nie spełnia postulatu adekwatności założenie, że podstawą ustalenia
wynagrodzenia powinno być odniesienie do różnicy pomiędzy wartością
nieruchomości bez obciążenia a jej wartością z obciążeniem spowodowanym
ustanowieniem służebności o treści wynikającej z prawomocnego już
postanowienia. Nie uwzględnia ono tego, że wnioskodawczyni kupiła
nieruchomości, w których była już wbudowana instalacja gazociągu, a zatem
z obciążeniem, które było jednym z czynników wpływających na cenę. Zawodzić
zatem musi sposób ustalenia wynagrodzenia przy przyjęciu obniżenia wartości
nieruchomości. Miarodajnym, podstawowym kryterium powinno być obniżenie
użyteczności nieruchomości, polegające na niemożności korzystania z obciążonej
części w sposób przewidziany w miejscowym planie zagospodarowania
przestrzennego przy uwzględnieniu omówionych wyznaczników, decydujących
o ekwiwalentności świadczenia właścicielki nieruchomości obciążonej, łącznie
z wpływem zakresu niemożności korzystania na pozostałą część nieruchomości.
Dla ustalenia wynagrodzenia wymagane były wiadomości specjalne,
a zatem konsekwentnie należało doprowadzić do pozyskania opinii biegłego, która
mogłaby prowadzić do określenia wszystkich czynników wypełniających przesłankę
12
odpowiedniości wynagrodzenia w warunkach tej sprawy, co łączyło się z potrzebą
wskazania biegłemu zarówno na podstawę, jak i pozostałe czynniki.
Nieuzasadniony okazał się zarzut naruszenia art. 328 § 2 k.p.c., niezależnie
od nieprawidłowego powołania, z pominięciem art.391 § 1 k.p.c. Wielokrotnie
w orzecznictwie Sądu Najwyższego wskazywano, że art. 328 § 2 k.p.c. jedynie
wyjątkowo może wypełniać podstawę skargi kasacyjnej objętą art. 3983
§ 1 pkt 2
k.p.c. Dojdzie do tego, gdy uzasadnienie orzeczenia nie zawiera wszystkich
przewidzianych dla niego wymagań i jeśli wady te lub niekompletność
uniemożliwiają przeprowadzenie oceny prawidłowości zastosowania prawa
w konkretnej sprawie (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 10 listopada 1998 r.,
III CKN 792/98, OSNC 1999, nr 4, poz. 83; z dnia 5 kwietnia 2002 r.,
III CKN 460/98, OSNC 2000, nr 5, poz. 100; z dnia 20 lutego 2003 r.,
II CKN 1368/00, niepubl.; z dnia 4 października 2012 r., I CSK 632/11, niepubl.;
z dnia 5 września 2012 r., IV CSK 76/12, niepubl.). Ponadto zarzuty powoływane
w ramach drugiej podstawy kasacyjnej mogą być zasadne, gdy wpływ uchybień na
wynik sprawy jest „istotny”, ponieważ ich rodzaj i skala kształtowały lub
współkształtowały treść zaskarżonego orzeczenia (por. postanowienie sądu
Najwyższego z dnia 10 lutego 1997r., I CKN 57/96, OSNC 1997, nr 6-7, poz. 82)
Należy także zwrócić uwagę na to, że art. 328 § 2 k.p.c. ma w postępowaniu
apelacyjnym odpowiednie zastosowanie i zależy w istotnym stopniu od treści
rozstrzygnięcia. Połączenie kontynuacji merytorycznego rozpoznania sprawy
i kontroli postępowania pierwszoinstancyjnego pozwala sądowi drugiej instancji,
przy dokonywaniu ustaleń faktycznych, na korzystanie głównie z materiału
zebranego przez sąd pierwszej instancji (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia
23 marca 1999 r., III CZP 59/98, OSNC 1999, nr 7-8, poz. 124). Jeśli zatem nie
doszło do zmian w relacji do orzeczenia sądu pierwszej instancji, to sąd drugiej
instancji może poprzestać na przyjęciu za własne ustaleń poczynionych przez sąd
pierwszej instancji. Uzasadnienie zaskarżonego postanowienia nie zawiera
tak istotnych wadliwości, które uniemożliwiałyby przeprowadzenie jego kontroli
w granicach skargi kasacyjnej. Inną natomiast kwestią jest ocena trafności
stanowiska sądu drugiej instancji.
13
Zastosowanie przez Sąd Okręgowy prawa materialnego do niedostatecznie
ustalonego stanu faktycznego oznacza wadliwą jego subsumcję do przyjętych
norm, w odniesieniu do art. 3051
w związku z art. 285 § 2 i art. 3052
§ 2 k.p.c. i czyni
zasadnym zarzut ich błędnej wykładni. Pojęcie „wynagrodzenie” nie zostało
zdefiniowane w kodeksie cywilnym, podobnie jak i pojęcie „odszkodowanie”.
Użycie przez ustawodawcę zwrotu odszkodowanie związane jest z wyrównaniem
uszczerbku w dobrach prawnie chronionych o charakterze majątkowym (art. 361
k.c.). Z wynagrodzeniem połączony został ekwiwalent za świadczone usługi,
również za świadczenie pracy na gruncie kodeksu pracy, za korzystanie z prawa
autorskiego (art. 45 p.a.p.p.), czy korzystanie bez tytułu prawnego z rzeczy będącej
własnością innej osoby, a także w odniesieniu do ustanowionej służebności. Zakres
tego pojęcia jest szerszy od pojęcia odszkodowanie, może obejmować również
wyrównanie szkody, jeśli została poniesiona i wykazana (por. postanowienia Sądu
Najwyższego z dnia 8 maja 2000 r., V CKN 43/00, OSNC 2000, nr 11 poz. 206;
z dnia 5 kwietnia 2012 r., II CSK 401/11; z dnia 18 kwietnia 2012 r., V CSK 190/11).
Istota wynagrodzenia polega na tym, że powinno ono odpowiadać wartości
świadczenia spełnionego na rzecz strony zobowiązanej do jego zapłaty lub
uzyskanej przez nią korzyści, a w odniesieniu do służebności powinno być ogólnie
ekwiwalentem za znoszenie cudzego korzystania z nieruchomości. Brak w art. 3052
§ 2 k.c. kryteriów określenia rozmiaru wynagrodzenia oznacza, że ustawodawca
pozostawił sądowi swobodę polegającą na indywidualizacji ocen w tym zakresie,
formułowanych na podstawie określonego stanu faktycznego, które mogą także
wynikać z ogólnych reguł porządku prawnego. Może mieć również zastosowanie, do
ustalania jego wysokości, art. 322 k.p.c. Przepis ten ma charakter wyjątku i nie
powinien być obejmowany wykładnią rozszerzającą, ale wskazać trzeba, że natura
tego wynagrodzenia jest przybliżona do roszczenia o zwrot bezpodstawnego
wzbogacenia, podobnie i roszczenia przewidziane w art. 224 i 225 k.c., czy też
związane z korzystaniem z praw autorskich (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia
4 lipca 2012 r., I CSK 669/11, niepubl; z dnia 14 lutego 2007 r., I CSK 446/06,
niepubl.; z dnia 6 października 2006 r., V CSK 192/06, niepubl.). Dopuszczalność
stosowania tego uregulowania nie zwalnia z obowiązku zebrania i wykorzystania
całości materiału dowodowego, wyczerpania wszystkich dostępnych dowodów oraz
14
wskazania faktów, z których wynika, iż udowodnienie wysokości żądania było
niemożliwe lub nader utrudnione (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 9 listopada
2007 r., V CSK 220/07, niepubl; z dnia 11 grudnia 2007 r., I PK 157/07,
OSNP 2009, nr 3-4, poz. 33).
Zarzuty naruszenia art. 4 pkt 16, art. 153 ust. 1 i art. 154 ust. 1 u.g.n. przez
uznanie opinii biegłego za miarodajną dla orzeczenia o rozmiarze wynagrodzenia
wnioskodawczyni nie wymagały przeprowadzenia ich wykładni w odniesieniu do
dopuszczalności czynienia odstępstw przez biegłego od objętych nimi zasad,
w zakresie dozwolonym art. 152 ust. 3 u.g.n., skoro niewłaściwe było założenie
ustalenia wynagrodzenia jako uszczuplenia wartości nieruchomości.
Z powyższych względów należało orzec jak w sentencji na podstawie art.
39815
§ 1 k.p.c. oraz art. 108 § 2 w związku z art. 39821
k.p.c.